Εδώ και λίγες μέρες 850.000 κάτοικοι 37 γειτονιών της Μαδρίτης ζουν σε καθεστώς τοπικής καραντίνας. Αν πιστεύετε στις συμπτώσεις, οι 37 αυτές γειτονιές είναι και οι φτωχότερες της ισπανικής πρωτεύουσας. Δικαίως γεννήθηκαν ερωτήματα για το αν οι φτωχότεροι Μαδριλένοι είναι δημότες δεύτερης κατηγορίας και διαδηλώσεις κατά της ταξικής καραντίνας ανάγκασαν την περιφερειακή κυβέρνηση να καλέσει τον ισπανικό στρατό για την τήρηση του υποχρεωτικού κατ’οικον περιορισμού. Δυστυχώς, δεν είναι η πρώτη φορά που παρατηρείται το καθοδικό σπιράλ που έχει σαν αφετηρία μια πανδημία για να φτάσει σε μια κοινωνική εξέγερση με ενδιάμεσο σταθμό την περαιτέρω φτωχοποίηση των ήδη φτωχών στρωμάτων.
Στα μέσα του 14ου αιώνα, ενώ η βουβωνική πανώλη άφηνε δεκάδες χιλιάδες νεκρούς σε όλη την Ευρώπη, ταυτόχρονα θέριζε μια ακόμα φρικαλεότητα. Τα αντισημιτικά πογκρόμ ήταν κανόνας σχεδόν σε κάθε πόλη που είχε εβραϊκή κοινότητα και ταυτόχρονα μετρούσε νεκρούς από την πανδημία. Από στόμα σε στόμα διαδόθηκε ο λίβελος της δηλητηρίασης των πηγαδιών και ο εύπιστος όχλος λίντσαρε και εκδίωξε από τις πόλεις του ολόκληρες κοινότητες. Ξεχωριστή θέση ανάμεσα σε αυτά τα πογκρόμ είχε αυτό του Στρασβούργου, τη 14η Φλεβάρη του 1349. Είχαν προηγηθεί αντίστοιχα σε πολλες περιοχές της Αλσατίας και της ευρύτερης περιοχής του Ρήνου, όμως η ιδιαιτερότητα αυτού ήταν τα ξεκάθαρα οικονομικά κίνητρα και η υποδαύλιση των ταραχών από τις συντεχνίες που εποφθαλμιούσαν τα ειδικά προνόμια της εβραϊκής κοινότητας που σχετιζόταν με τα δικαιώματα δανεισμού χρημάτων και το εμπόριο. Από την άλλη, παλιές οικογένειες ευγενών είδαν την ευκαιρία να ανακτήσουν το παλιό τους κλέος απέναντι στην υποτυπώδη και αναδυόμενη αστική τάξη που είχαν ήδη σχηματίσει οι συντεχνίες. Οι δεισιδαιμονίες και οι θεωρίες συνωμοσίας γύρω από τους Εβραίους και τον υποτιθέμενο ρόλο τους στην εξάπλωση της πανώλης ήταν το κατάλληλο περιτύλιγμα στα οικονομικά και κοινωνικά κίνητρα που οδήγησαν στη εξέγερση και το πογκρόμ του Στρασβούργου, με αποτέλεσμα εκατοντάδες νεκρούς Εβραίους και την εκδίωξη των υπολοίπων από την πόλη.
Το καλοκαίρι του 1771 στρατιώτες που επέστρεφαν από το μέτωπο του ρωσο-τουρκικού πολέμου έφεραν μαζί τους και ένα μακάβριο σουβενίρ. Μια τρομερή επιδημία πανώλης χτύπησε τη Μόσχα αποδεκατίζοντας ταχύτατα τον πληθυσμό. Με την εμπειρία προηγούμενων επιδημιών οι άρχοντες επέβαλαν υποχρεωτική καραντίνα και οι ίδιοι εγκατέλειψαν την πόλη για την πιο ασφαλή επαρχία. Χιλιάδες φυλακίστηκαν σε ένα σύννεφο πανώλης χωρίς καμία ιατρική βοήθεια, με τους νεκρούς να αυξάνονται εκθετικά. Ελλείψει ιατρικής βοήθειας, η φήμη μιας θαυματουργής εικόνας που προσφέρει θεραπεία και προστασία εξαπλώθηκε σε όλη την Μόσχα και η συρροή του πλήθους για να την ασπαστεί έκανε ακόμα χειρότερα τα πράγματα. Όταν κατάλαβε ο αρχιεπίσκοπος Αμβρόσιος ότι η παρουσία της εικόνας επιδεινώνει την κατάσταση επιχείρησε να την αποκαθηλώσει και να την κρύψει, προκαλώντας ακόμα περισσότερη οργή στους Μοσχοβίτες.
Φτωχοί, εξαθλιωμένοι και άρρωστοι μετατράπηκαν σε έναν όχλο που ζητούσε εκδίκηση. Μετά από έφοδο στο Κρεμλίνο και δυο παρακείμενα μοναστήρια, τελικά κατέλαβαν και το μοναστήρι του Ντόνσκοϊ, στο οποίο είχε βρει καταφύγιο ο Αρχιεπίσκοπος. Συγκεντρώνοντας πάνω του όλη την οργή του κόσμου, λιντσαρίστηκε από το πλήθος ως ο αποδιοπομπαίος τράγος της εξουσίας. Τα νέα του εκτροχιασμού της κατάστασης ανάγκασαν τη Μεγάλη Αικατερίνη να στείλει τον στρατηγό Γερόπκιν να ανακαταλάβει την Μόσχα. Με 10.000 στρατιώτες δυο μέρες ήταν αρκετές και στις 17 Σεπτέμβρη του 1771 η τάξη αποκαταστάθηκε. Για την ακρίβεια εξορίστηκαν ή εκτελέστηκαν πάνω από 400 ενώ τέσσερα συντάγματα ιππικού κλήθηκαν στη συνέχεια για την αυστηρή τήρηση της καραντίνας. Παράλληλα η Μεγάλη Αικατερίνη αναγνωρίζοντας και τα οικονομικά ελατήρια πίσω από την εξέγερση, λόγω της κρίσης που είχε προκαλέσει η οικονομική αιμορραγία του ρωσο-τουρκικού πολέμου, αναγκάστηκε να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης του λαού της Μόσχας κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Ωστόσο, οι εξεγέρσεις με πυροδότη επιδημίες αποτέλεσαν μια σταθερά της ρωσικής ιστορίας και κατά τον επόμενι αιώνα.
Στις 5 Ιούνη του 1832 κηδεύεται στο Παρίσι ο στρατηγός Λαμάρκ, λαοφιλής ρεπουμπλικανός και θύμα της χολέρας που θέριζε εκείνη την εποχή τη γαλλική πρωτεύουσα. Η νεκρώσιμη πομπή γρήγορα μετατράπηκε σε διαδήλωση και σε γενική εξέγερση, που στη ιστορία έμεινε ως η παρισινή “εξέγερση του Ιούνη”. Η παλινόρθωση της μοναρχίας συνέπεσε πολυετείς καταστροφές στις καλλιέργειες. Οι τιμές των τροφίμων εκτοξεύθηκαν και τα προάστια του Παρισιού λιμοκτονούσαν. Η χολέρα ήταν το φυσικό επακόλουθο και αφάνισε πάνω από 18.000 στο κέντρο της πόλης και 100.000 στις φτωχές περιοχές της. Η “ταξική” προτίμηση της επιδημίας έσπειρε τη φήμη ότι οι αρχές δηλητηριάζουν τα πηγάδια σε αυτές τις περιοχές, αν και οι άθλιες συνθήκες δημόσιας υγείας αρκούσαν.
Το blame game από την πλευρά των αρχών ακολούθησε την πεπατημένη: κουνάμε το δάχτυλο στους φτωχούς και τους κατηγορούμε ως μοναδικούς υπεύθυνους για ό,τι κακό τους βρίσκει. Ένα μήνα περίπου πριν τον θάνατο του στρατηγού Λαμάρκ πέθανε, επίσης από χολέρα, ο πρωθυπουργός Περιέ, η κηδεία του οποίου ήταν πλήρης τιμών και εθιμοτυπίας, σε αντίθεση με την πολύ πιο λιτή κηδεία του Λαμάρκ. Η νεκρώσιμη πομπή του στρατηγού ξαφνικά άλλαξε πορεία, κατευθύνθηκε συμβολικά προς την πλατεία της Βαστίλλης και όταν κάποιος ανέμισε μια κόκκινη σημαία με κεντημένο το “Ελευθερία ή Θάνατος” ήταν σαν να σώθηκε το σύνθημα της εξέγερσης. Για δυο μερόνυχτα τα ανατολικά τμήματα της πόλης ήταν και πάλι ελεύθερα από τη δυναστεία της μοναρχίας, μέχρι να πνιγεί στο αίμα και αυτή η εξέγερση. Σύντομη μεν, αλλά με τόσο έντονα τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά, που ενέπνευσε τον Βίκτωρα Ουγκό να γράψει τους Άθλιους είκοσι χρόνια αργότερα.
Ακόμα και σχετικά πρόσφατα παραδείγματα υπάρχουν όπως αυτό της πολύπαθης Αϊτής λίγο μετά τον βιβλικό σεισμό του 2010, στον οποίο προστέθηκε μια ακόμα καταστροφή. Οι ήδη κακές συνθήκες ύδρευσης και αποχέτευσης έγιναν ακόμα χειρότερες λόγω της ολοκληρωτικής ζημιάς στις υποδομές και οι κυανόκρανοι του ΟΗΕ που ήρθαν από διάφορες χώρες αποτέλεσαν το ιδανικό κοκτέιλ για επανεμφάνιση της χολέρας. Περίπου 9.000 θύματα της επιδημίας προστέθηκαν στα 160.000 θύματα του σεισμού. Η επιδημία χολέρας έγινε αντικείμενο έντονης διαμάχης μεταξύ της κυβέρνησης και του ΟΗΕ για τις πιθανές ευθύνες που είχε η ηγεσία του. Η διαμάχη προφανώς στήθηκε για την οικονομική αποζημίωση που θα λάμβανε η πάμφτωχη Αϊτή. Στο μεταξύ οι υψηλοί τόνοι της κυβέρνησης έκαναν ιδανικά εξιλαστήρια θύματα τους κυανόκρανους στα μάτια της κοινής γνώμης. Στις πολυάριθμες επιθέσεις που σημειώθηκαν εναντίον ανδρών του ΟΗΕ ένας από αυτούς έπεσε νεκρός. Η απόγνωση και η ακραία φτώχεια έδωσε χαρακτήρα εξέγερσης στις επιθέσεις αυτές που με δυσκολία κατάφεραν να ελέγξουν τελικά κυβερνητικές δυνάμεις και ΟΗΕ.
Η ιστορία έχει δείξει ότι η αντιμετώπιση μιας υγειονομικής κρίσης με βαριές οικονομικές συνέπειες όταν εξαντλείται στην κατασκευή ενόχων και την “αστυνόμευση” μέσω περιοριστικών όρων είναι συνταγή αποτυχίας. Με την οικονομική αβεβαιότητα να γιγαντώνεται όσο δεν υπάρχει ένα ορατό φως στο τούνελ της δικιάς μας πανδημίας φαίνεται να πλησιάζουμε όλο και πιο κοντά στα όρια συνοχής του κοινωνικού ιστού. Η απροθυμία για ουσιαστική ενίσχυση του δημόσιου συστήματος υγείας και το δόγμα της ατομικής ευθύνης πασπαλισμένο με αυθαίρετο περιορισμό σε ό,τι θεωρείται διασκέδαση συνθέτουν μια βραδυφλεγή βόμβα. Ίσως είναι ήδη αργά, αλλά έστω και τώρα κάτι πρέπει να γίνει για να αποφευχθεί μια άγρια δυστοπία.
