Με αυτά που συμβαίνουν στις ΗΠΑ μετά τα γεγονότα του Καπιτωλίου (βλ. εδώ) ήρθε νομίζω ο καιρός να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της λογοκρισίας στα λεγόμενα “κοινωνικά δίκτυα” και ειδικότερα στο facebook όχι μόνο στα λόγια, αλλά και στην πράξη.
Πολλά θα μπορούσαν να γίνουν. Κατ’ εμέ το πιο σημαντικό θα ήταν να ξεκινούσαμε μια καμπάνια εγκατάλειψης του facebook. Όχι ο καθένας και η καθεμία χωριστά, σαν να πηδάμε από το καράβι που βυθίζεται, αλλά αναζητώντας μεθοδικά και με συλλογικό τρόπο τις εναλλακτικές δυνατότητες.
1. Ο αποκλεισμός του Τραμπ από το facebook, το twitter κλπ είναι μια βαθειά αντιδημοκρατική πράξη, που ξεσκεπάζει την υποκρισία του όψιμου φιλελευθερισμού. Και φοβάμαι πως θα αποδειχθεί κρίσιμη στην προσπάθεια για επιβολή μιας γενικευμένης όσο και ηθικά αποδεκτής λογοκρισίας στα social media και στο διαδίκτυο. Δεν οφείλουμε με κάποιο τρόπο να αντιδράσουμε; Θέλουμε, δεν θέλουμε, το facebook είναι το μόνο πεδίο στην εποχή μας όπου συνδέονται τόσο στενά η ζωή και η προσωπικότητα των ανθρώπων με τη δημόσια σφαίρα.
Θα πει κανείς, και είναι αυτό καλό ή κακό; Ομολογώ πως δεν ξέρω. Σίγουρα είναι μια πλευρά της ριζικής μετάλλαξης που τα social media έχουν επιφέρει στη γενικότερη σχέση των χρηστών τους με τον χρόνο και τον χώρο. Και η ειρωνεία είναι ότι ενώ όλοι σήμερα ομνύουν στο άτομο και στην ελεύθερη αυτοπραγμάτωσή του, τα social media έχουν καταφέρει να υπονομεύσουν έσωθεν και με τον πιο σκληρό τρόπο αυτό που η νεωτερικότητα είχε ορίσει ως ανθρώπινο υποκείμενο με δική του ελεύθερη βούληση κλπ. Είναι κάτι πολύ πιο ριζικό από τον εθισμό και την ψυχολογική εξάρτηση. Οι οθόνες των pc και των κινητών έχουν γίνει οι “μαύρες τρύπες”, που περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο στο παρελθόν, μετατρέπουν τον “χρήστη” τους σε άβουλο συστατικό μιας ολιστικής πραγματικότητας που τον καταπίνει όχι μόνο σωματικά, αλλά και πνευματικά· μαζί με την επιθυμία και τη βούλησή του.
Όμως, συγγνώμη, παρασύρθηκα. Δεν θέλω να το πάω τόσο μακριά. Δεν θέλω να μιλήσουμε εδώ ούτε για τον λεγόμενο μετάνθρωπο, ούτε για τους λοιπούς κινδύνους που μπορεί να κουβαλάνε μαζί τους οι τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων δύο δεκαετιών. Προσωπικά πιστεύω ότι όλοι αυτοί οι κίνδυνοι αντιμετωπίζονται με την κατάλληλη ασκητική. Και κατά βάθος είμαι μάλλον θετικός και αισιόδοξος απέναντι στις υπαρξιακές προοπτικές που η ψηφιακή τεχνολογία έχει ανοίξει στην ανθρωπότητα.
Γι’ αυτό άλλωστε προτείνω να πιάσουμε το πράγμα από το ειδικό αυτό σημείο που το σύστημα (ό,τι και αν σημαίνει αυτή η λέξη) έρχεται να περιορίσει και να καταστείλει τις δυνατότητες που η τεχνολογία προσφέρει. Προτείνω να αναζητήσουμε ή να διεκδικήσουμε ένα διαφορετικό facebook, που θα ανήκει πραγματικά στους χρήστες του – χωρίς άνωθεν έλεγχο, χωρίς δόλια εκμετάλλευση των προσωπικών δεδομένων, και οπωσδήποτε χωρίς λογοκρισία.
2. Για να είμαστε δίκαιοι θα πρέπει να πούμε το προφανές: πως το facebook υπήρξε μια επανάσταση σε ό,τι αφορά την επικοινωνία και ό,τι σήμερα ονομάζουμε “κοινωνική δικτύωση”. Ή, για να το πούμε αλλιώς, το facebook είναι μια κορυφαία στιγμή της γενικότερης επικοινωνιακής επανάστασης που σήμανε το διαδίκτυο γενικώς.
Όμως τα μεγάλα επιτεύγματα, αυτά που επαναστατικοποιούν τις ανθρώπινες σχέσεις, ακόμα και όταν είναι προϊόντα προσωπικής έμπνευσης, δεν μπορούν να ανήκουν αποκλειστικά και μόνο στον δημιουργό τους – ακόμα και αν υποθέσουμε ότι αυτός πράγματι από μόνος του τα δημιούργησε. Υπάρχουν πολλοί που προκειμένου να αμφισβητήσουν την αποκλειστική κυριότητα τουMark Zuckerberg επί του facebook, λένε ότι δεν το εμπνεύστηκε ούτε το ανέπτυξε μόνος του, και ότι οφείλει πολλά στο περιβάλλον του Harvard που σπούδαζε. Ίσως να έχουν δίκιο, ίσως όχι. Για μένα το ζήτημα δεν είναι αυτό.
Το συγκλονιστικό με το facebook, όπως και γενικότερα με το διαδίκτυο, είναι ότι έχει δώσει χώρο και έχει προκαλέσει την ανάπτυξη μιας απίστευτης δημιουργικότητας μυριάδων ανθρώπων, που παραδίδουν δωρεάν τον κόπο και την έμπνευσή τους (γνώσεις, ιδέες, έρευνα κλπ κλπ), ακόμα και τη χαρά τους και τον πόνο τους, σε κοινή διάθεση, επιζητώντας στις περισσότερες περιπτώσεις απλώς λίγη προσοχή ή ένα λάϊκ – τον έπαινο του δήμου και των σοφιστών, όπως θα έλεγε και ο Καβάφης. Δεν είναι βέβαια αυτά “τα δύσκολα και τ’ ανεκτίμητα Εύγε” για τα οποία μιλούσε ο ποιητής, είναι όμως παρ’ όλα αυτά ανθρώπινα πράγματα, πολύ ανθρώπινα, και οπωσδήποτε όχι ξένα προς την αρχαία δημοκρατία που τόσο συχνά επικαλούμαστε.
Προφανώς, πέρα από την προσφορά και τη δόξα υπάρχει και το χρήμα. Η δυναμική του διαδικτύου μεταφράζεται και σε μεγέθη οικονομικά. Το φοβερό όμως στην περίπτωση του διαδικτύου και των social media είναι ότι η οικονομία δεν προηγείται· έπεται. Και έχει έτσι συγκροτηθεί μια απέραντη και πανίσχυρη Αγορά (και με την έννοια του forum και με την έννοια του market), όπου, όλως παραδόξως, η κύρια κινητοποιός δύναμη για την παραγωγή και την προσφορά ιδεών και αγαθών δεν είναι το οικονομικό κέρδος.
Αυτό θα έπρεπε κανονικά να το γνωρίζουμε έτσι κι αλλιώς, αφού αυτός είναι ένας από τους βασικούς κανόνες στην ιστορία της ανθρωπότητας (βλ. π.χ. την έννοια του “δώρου”, όπως την ανέπτυξε ο Marcel Mauss). Όμωςλίγοι αιώνες καπιταλισμού ήταν αρκετοί για να μας τυφλώσουν και να μην το βλέπουμε. Και έρχονται τώρα τα τεράστια τεχνολογικά άλματα των τελευταίων δεκαετιών για να μας το ξαναθυμίζουν.
Ξεκινώντας από την Apple του Steve Jobs και φτάνοντας στις χιλιάδες των σύγχρονων start-up (των πραγματικών, όχι των fake) βλέπουμε μια οικονομία που αναπτύσσεται έξω από τη λογική του κλασικού μάρκετινγκ. Βλέπουμε ολόκληρους επιχειρηματικούς τομείς να αγνοούν τις κλασικές έννοιες της πατέντας και των λεγομένων “πνευματικών δικαιωμάτων” και να βασίζονται στο “ελεύθερο λογισμικό” και στον “ανοικτό κώδικα”. Και κοινός παρανομαστής σε όλα αυτά είναι η οικονομική αξιοποίηση μιας κατ’ αρχήν μη οικονομικής πρόθεσης. Tο facebook είναι από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις.
3. Εν πάση περιπτώσει, νομίζω ότι και πάλι επεκτάθηκα περισσότερο απ’ ό,τι θα έπρεπε. Αυτό που θέλω να πω εν ολίγοις είναι ότι, κανονικά, του Mark Zuckerberg του οφείλουμε ένα τεράστιο λάϊκ, άντε και δύο-τρία δισεκατομμύρια δολάρια να ζήσει αυτός και τα εγγόνια του, αλλά από κει και πέρα δεν δικαιούται να είναι ο αποκλειστικός κύριος και διαχειριστής του facebook, διότι με αυτόν τον τρόπο καταχράται τη δημιουργική συνεισφορά των εκατομμυρίων και δισεκατομμυρίων μελών του.
Δεν ξέρω αν αυτό μπορεί να υποστηριχθεί νομικά. Νομίζω όμως ότι σε κάθε περίπτωση αυτό που έχει σημασία είναι να συμφωνήσουμε ηθικά και πολιτικά σε ποιον οφείλει να ανήκει μια ψηφιακή πλατφόρμα σαν το facebook. Ποιος είναι σωστό να την κατέχει – όχι τόσο από νομική άποψη, ούτε από την άποψη της οικονομικής απολαβής, όσο κυρίως από την άποψη του ελέγχου και τη διοίκησής της.
Για μένα είναι προφανές ότι μια τέτοια “κοινωνική ψηφιακή πλατφόρμα” εμπίπτει στην κατηγορία των “κοινών”, που πρέπει να κατέχονται από τα μέλη τους και όλους αυτούς που εμπλέκονται με κάποιο τρόπο στη λειτουργία τους.
4. Το αμέσως επόμενο ερώτημα είναι πώς μπορεί να διασφαλιστεί αυτό. Πώς μπορεί να υπάρξει μια κοινωνική ψηφιακή πλατφόρμα που να ανήκει πράγματι στα μέλη της.
Ευτυχώς δεν χρειάζεται να ανακαλύψουμε τον τροχό εξ αρχής. Διότι η απάντηση διερευνάται τουλάχιστον από τις αρχές τις δεκαετίας του 2010. Τότε που άρχισαν να αναπτύσσονται εναλλακτικά social media, όπως το Diaspora* (που φιλοδόξησε να αποτελέσει εναλλακτική λύση στο facebook) και πολλά άλλα πιο πρόσφατα, όπως το Mastodon (που είναι ένα εναλλακτικό twitter).
Οι πλατφόρμες αυτές βασίζονται σε αποκεντρωμένες δικτυακές δομές που μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλά που η κάθε μια απ’ αυτές μπορεί να ορίζει τους ιδιαίτερους δικούς της κανόνες λειτουργίας.
Η πρότασή μου λοιπόν θα ήταν αυτή. Να αναληφθεί μια πρωτοβουλία από κάποιους που θα δικαιούντο διά να ομιλούν (π.χ. το Κοσμοδρόμιο και άλλες ιστοσελίδες ή εναλλακτικά δημοσιογραφικά μέσα), η οποία πρωτοβουλία να παράσχει συντονισμένη βοήθεια σε όσους – όπως εγώ – θα σκεφτόμασταν μια “έξοδο” από το facebook, αλλά δεν είμαστε σε θέση, και ίσως δεν έχουμε και την όρεξη, να την πραγματοποιήσουμε ο καθένας μόνος του.
Αυτό δεν αποκλείει και μια παράλληλη οργανωμένη παρέμβαση στο ίδιο το facebook, με ένα πλαίσιο απαιτήσεων/διεκδικήσεων για μια εναλλακτική αποκεντρωμένη λειτουργία του, χωρίς λογοκρισία κλπ. Σε κάθε περίπτωση όμως θα πρέπει να προηγηθεί το εναλλακτικό μοντέλο: τόσο ως βιώσιμη δυνατότητα, όσο και ως αντίπαλο δέος.
Πολλά θα μπορούσε να πει ακόμα κανείς, αλλά νομίζω ότι αρκούν αυτά σαν πρώτες σκέψεις.
