του Δρ. Αθανάσιου Νακάση
Πάσά τε επιστήμη, χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής, πανουργία τις και ου σοφία φαίνεται
(Πλάτων)
Τα στερνά τιμούν τα πρώτα
(Λαϊκή παροιμία)
Οι τελευταίες εργασίες, που έχουν γίνει και πρόκειται να γίνουν (διαμόρφωση “ταρατσών”) στην Ακρόπολη των Αθηνών και, ακόμα περισσότερο, αυτές που προβλέπεται να γίνουν προ των Προπυλαίων, θα βοηθήσουν την αύξηση του τουριστικού ρεύματος. Οι εργασίες απειλούν την αυθεντικότητα των αρχαιοτήτων, υπονομεύοντας την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Το ελληνικό τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών – ICOMOS με ανακοίνωσή του (στις 19 Νοεμβρίου 2020), η οποία κοινοποιήθηκε στο διεθνές ICOMOS και αναγράφεται και στο τριμηνιαίο ενημερωτικό δελτίο του ελληνικού ICOMOS, αναφέρεται στις εν λόγω εργασίες και τις περαιτέρω βλαπτικές προοπτικές που απειλούν το μνημείο.
Οι νέοι διάδρομοι, που έχουν ήδη κατασκευαστεί, θεωρήθηκαν αναγκαίοι για τα άτομα που έχουν κινητικά προβλήματα, όπως δηλώνει η υλοποιούμενη “μελέτη διαμόρφωσης διαδρομών στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης για άτομα με δυσκολία κίνησης”. Ωστόσο, όπως δηλώνεται, για τα ΑμεΑ δεν απαιτείται τόσο μεγάλο πλάτος, ενώ οι κλίσεις των διαδρόμων είναι απαγορευτικές για αυτόνομη κίνηση των ΑμεΑ. Όπως έχει και δημόσια διατυπωθεί, οι διαδρομές που κατασκευάζονται προορίζονται, επιπλέον, τόσο για την κίνηση μηχανημάτων (που ζυγίζουν αρκετούς τόνους), για τις αναστηλωτικές ανάγκες των μνημείων, όσο και για την αποκατάσταση εδαφικών σταθμών της αρχαιότητας, όπως τμήματος της οδού των Παναθηναίων. Για τις στάθμες αυτές (ποιας χρονικής στιγμής κατά την αρχαιότητα άραγε;) δεν έχει υπάρξει κάποια έγκριτη μελέτη, που να έχει υποστεί την απαραίτητη επιστημονική βάσανο. Οι εν λόγω διάδρομοι έγιναν με “μπετόν αρμέ”, με αποτέλεσμα η όποια αντιστρεψιμότητά τους να είναι σχετική και για το λόγο αυτό μια μελλοντική αφαίρεσή του “μπετόν αρμέ” αναπόδραστα θα επιφέρει τραύματα στο βράχο, που είναι και αυτός μνημείο. Μισό αιώνα αργότερα είναι δύσκολο να δεχτεί κανείς πως δεν υπήρχε δυνατότητα χρήσης υλικών, πιο φιλικών με το περιβάλλον.
Δυσφορία και όχι μόνο, σε σχέση με το αισθητικό αποτέλεσμα, προκαλούν επιπλέον η έκταση και ο όγκος της κατασκευής, πράγμα που είναι άμεσα αντιληπτό ακόμα και από έναν απλό πολίτη. Τόσο οι διαδρομές κίνησης όσο και τα πλατώματα είναι πολύ μεγαλύτερα και σε σχέση με τις παλαιότερες επεμβάσεις. Επίσης, η γεωμετρική διαμόρφωση της κατασκευής, αναπτυσσόμενη με ευθειογενή περιγράμματα και πρισματικές ακμές είναι ξένη προς το περιβάλλον του αρχαιολογικού χώρου.
Εκτός από το αισθητικό πρόβλημα, που προκαλεί η εκτεταμένη διάστρωση, καλύπτοντας το παλίμψηστο του βράχου, ταυτόχρονα, δημιουργείται και μια εννοιολογική ασυνταξία, καθώς αποκόπτεται η πρόσβαση στον συνδετικό ιστό όσων μνημείων δεν διαθέτουν σημαντικό λιθόσωμα, αλλά διατηρούνται σε επίπεδο θεμελιώσεων. Η πρόσληψη του αρχαιολογικού χώρου, ως ενότητος, εξασθενεί, καθώς τα μνημεία αποστερούνται του ζωτικού τους χώρου.
Η αποκατάσταση αρχαίων οδών (όπως της των Παναθηναίων) ή του αρχαίου εδάφους, που κάλυπτε το βράχο της Ακρόπολης, είναι ζητήματα σοβαρά και σύνθετα, για να παρεισφρέουν τμηματικά και αβασάνιστα σε μια μελέτη επισκευής των υφιστάμενων διαδρομών. Απαιτείται επιστημονική τεκμηρίωση και αναλυτική διερεύνηση μιας πληθώρας στοιχείων. Είναι γνωστό ότι μελέτη που να αναφέρεται στα ζητήματα αυτά δεν έχει εγκριθεί, ενώ η διατύπωση πιθανών λύσεων έχει εκφραστεί σε θεωρητικό και μόνο επίπεδο.
Η Ακρόπολη των Αθηνών δεν είναι ένας τυχαίος τόπος, είναι ένα εμβληματικό μνημείο της ανθρωπότητας, κορυφαίο στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι παρεμβάσεις, κατά συνέπεια, στα μνημεία ή στον αρχαιολογικό της χώρο θα πρέπει να είναι ιδιαιτέρως προσεγμένες και μελετημένες, ενώ θα έπρεπε να είχαν τεθεί υπόψη της UNESCO, ώστε να μην αποτελούν αφορμή επικριτικών σχολίων, μάλιστα και εκτός Ελλάδος. Οι εκτεταμένες διαστρώσεις με “μπετόν αρμέ” αναπόδραστα αλλοιώνουν τη μορφή του αρχαιολογικού χώρου.
Τα υλικά που χρησιμοποιούνται, όπως και η έκταση των σύγχρονων παρεμβάσεων, πρέπει να χαρακτηρίζονται από την ίδια φειδώ και εγκράτεια, που έχει επικρατήσει και για τα έργα των αναστηλώσεων. Την ίδια στιγμή κανείς δεν αρνείται την ανάγκη εξυπηρέτησης των επισκεπτών, μάλιστα των ατόμων που έχουν προβλήματα κίνησης. Ωστόσο, η αυξημένη αυτή ανάγκη δεν μπορεί να οδηγεί κατ’ αναλογία σε υπερβολή νέων κατασκευών, που πασιφανώς θα μπορέσουν να εξυπηρετήσουν έναν τεράστιο όγκο επισκεπτών, παραμορφώνοντας όχι μόνο το χώρο αλλά και την αξία του πολιτιστικού αγαθού.
Το ελληνικό τμήμα του ICOMOS έχει εκφράσει τη δυσφορία του τόσο για το αποτέλεσμα των υπό υλοποίηση έργων, όσο και για τον τρόπο με τον οποίο υλοποιούνται τόσο σοβαρές παρεμβάσεις, δίχως την ανάλογη διαβούλευση και τον επιστημονικό διάλογο.
Όπως έχει αναφερθεί, το μεγάλο πλάτωμα και η πολύ μεγάλων διαστάσεων κλίμακα προ των Προπυλαίων θα κατασκευαστούν για να γίνεται η είσοδος καθ’ όλο το πλάτος των Προπυλαίων και όχι μόνο από τη δίοδο κατά τον άξονα των Προπυλαίων, όπως μέχρι τώρα. Παράλληλα έχει αναφερθεί ότι θα καταργηθεί η σημερινή πρόσβαση από το Νότο. Ως γνωστόν, η έξοδος σήμερα γίνεται, δυτικά των Προπυλαίων, από την μικρών διαστάσεων “πύλη Beulé”. Εφόσον η παροχή διά των Προπυλαίων θα γίνει ασυγκρίτως μεγαλύτερη της εν λόγω πύλης, δημιουργήθηκαν εύλογα ερωτήματα, μήπως αποδομηθεί η “πύλη Beulé” και το παρακείμενο υστερορωμαϊκό τείχος. Το αρχαίο αυτό υλικό ακούγεται ότι προορίζεται να επανατοποθετηθεί στο χορηγικό μνημείο του Νικία, από όπου προέρχεται. Εδώ σημειώνουμε ότι απαγορεύεται η διάλυση μνημείου χάριν άλλου μνημείου. Αν αληθεύουν οι προαναφερόμενες δημοσιογραφικές πληροφορίες, δεν θα είναι η πρώτη φορά που ο πρόεδρος της Επιτροπής Ακροπόλεως, Μανόλης Κορρές εμπλέκεται σε κάτι τέτοιο. Τα ίδια είχε υποστηρίξει το 2010, δηλαδή την απόσπαση από μεταβυζαντινούς ναούς αρχιτεκτονικών μελών που προέρχονται από το ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνος, γεγονός που βρήκε αντίθετους την οικεία Μητρόπολη, τον Δήμο, βουλευτές της περιοχής, την τοπική εφορεία Αρχαιοτήτων, το ελληνικό ICOMOS, τον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων κ.ά.
Οι θέσεις του ελληνικού ICOMOS, σχετικά με την Ακρόπολη των Αθηνών, βασίζονται στον “Χάρτη της Βενετίας”, τη Χάρτα του ICOMOS για τη διατήρηση της αρχαιολογικής κληρονομιάς (Λωζάνη, 1990), απότοκος της οποίας είναι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς (Βαλέτα, 1992), η οποία συντάχθηκε για να αντιμετωπίσει τους αυξανόμενους κινδύνους που απειλούν τους αρχαιολογικούς χώρους.
Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠΠΟΑ) θα όφειλε να επικοινωνεί και να συνεργάζεται με το ελληνικό ICOMOS για τα θέματα της παγκόσμιας κληρονομιάς κ.ά. Για την Ακρόπολη των Αθηνών το ελληνικό ICOMOS δεν είχε καμία πληροφόρηση, ενώ θα έπρεπε, όπως κατά κανόνα συμβαίνει σε άλλες χώρες. Το ΥΠΠΟΑ πρέπει να αναθεωρήσει τα σχέδιά του, εφαρμόζοντας πολιτικές και βέλτιστες πρακτικές, σύμφωνα με τις διατάξεις όλων των σχετικών νόμων και συμβάσεων που έχουν υιοθετηθεί και από την Ελλάδα.
Το ICOMOS είναι ο τεχνικός σύμβουλος της UNESCO για την παγκόσμια κληρονομιά. Περιλαμβάνει ειδικούς για την αξιολόγηση της παγκόσμιας κληρονομιάς. Η Ακρόπολη έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, δοθέντος ότι το λογότυπο της UNESCO παραπέμπει στον Παρθενώνα. Στην παγκόσμια κληρονομιά μπορεί να ενταχθεί ένα μνημείο ή ένας τόπος εφόσον ανταποκρίνεται σε ένα από δέκα κριτήρια, πέντε κριτήρια για μνημεία και πέντε για τοποθεσίες. Η Κέρκυρα, για παράδειγμα, ανταποκρινόταν στο κριτήριο 4. Η Ακρόπολη ανταποκρίνεται και στα πέντε κριτήρια, πράγμα σπάνιο, που σημαίνει ότι ενώπιόν της υποκλίνεται η ανθρωπότητα.
Κατά τη συνάντηση των ευρωπαϊκών ICOMOS που πραγματοποιήθηκε στις 26-27 Νμοεμβρίου 2020, το ελληνικό ICOMOS, εκπροσωπούμενο από την αντιπρόεδρό του, την ομότιμη καθηγήτρια Σοφία Αυγερινού-Κολώνια, προέβη σε διεθνοποίηση του θέματος. Αναφέρθηκαν οι σοβαρές βλάβες που υφίσταται η Ακρόπολη, τόσο αισθητικά όσο και με τις εργασίες επί του βράχου, αλλά και η διαστρεβλωμένη ανάγνωση των μνημείων που δεν συνδέονται με το δίκτυο των διαδρομών. Οι θέσεις αυτές προξένησαν ζωηρό ενδιαφέρον και εκφράστηκε η θερμή υποστήριξη των ευρωπαϊκών ICOMOS. Το ελληνικό ICOMOS βρίσκεται σε διαρκή επικοινωνία ενημέρωσης του διεθνούς ICOMOS για τις προοπτικές που απειλούν την Ακρόπολη. Τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 2021 εστάλησαν επιστολές και εποπτικό υλικό στο διεθνές ICOMOS και ζητήθηκαν περαιτέρω οδηγίες για το χειρισμό της υπόθεσης, ενώ ενημερώθηκε σχετικά και η UNESCO.
Από τα 18 ελληνικά μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, μόνο η Κέρκυρα και οι Φίλιπποι έχουν Διαχειριστικό Σχέδιο Προστασίας, ενώ έπρεπε να έχουν συνταχθεί Διαχειριστικά Σχέδια για όλα, με αποτέλεσμα το ΥΠΠΟΑ να είναι διαχρονικά εκτεθειμένο. Και φυσικά δεν υπάρχει φορέας προστασίας που θα εφαρμόσει το Διαχειριστικό Σχέδιο, το οποίο είναι ένα πρόγραμμα δράσης όλων των εμπλεκόμενων φορέων και αφορά μεταξύ άλλων στην οικονομική διαχείριση, στην αντιμετώπιση του τουριστικού ρεύματος, στους κινδύνους που μπορεί να αντιμετωπίσει το μνημείο, στον έλεγχο της δόμησης, στα ύψη των κτηρίων περί το μνημείο, στους χώρους πρασίνου, στα θέματα κυκλοφορίας πεζών, ποδηλατών, αυτοκινήτων, συγκοινωνιών, τουριστικών λεωφορείων, πάρκινγκ κτλ.
Το μνημείο δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται μεμονωμένα και κατά περίπτωση. Για παράδειγμα, τα ζητήματα των ΑμεΑ και του ανελκυστήρα, θα είχαν ήδη προβλεφθεί, αν υπήρχε Διαχειριστικό Σχέδιο Προστασίας. (Με την ευκαιρία, σημειώνεται ότι κακώς η κήρυξη της Ακρόπολης δεν έχει επεκταθεί και στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών). Ακόμα, δεν έχει εκτιμηθεί η φέρουσα ικανότητα της Ακρόπολης, η αντοχή του μνημείου και ο σεβασμός στη βιωσιμότητά του. Σε πολλά μέρη, παγκοσμίως, καθορίζεται αυστηρά ο αριθμός των επισκεπτών ημερησίως, όπως, για παράδειγμα, στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι αλλά και στη Γκαλερί Uffizi στη Φλωρεντία.
Η UNESCO ελέγχει περιοδικά τα μνημεία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς, προκειμένου να διαπιστώσει την κατάσταση των μνημείων, αν υπάρχουν απειλές, αν τηρούνται οι όροι της κήρυξης κ.τ.λ. Σε ελέγχους, στην Ακρόπολη των Αθηνών, είχε προβεί τα έτη 2001, 2002, 2003 και 2004. Οι συστάσεις που έκανε τότε δεν υιοθετήθηκαν (σχετικά με την οικιστική ανάπτυξη, την επισκεψιμότητα κ.ά.). Ενδεχομένως αυτό μπορεί να κάνει και τώρα, ίσως και άμεσα. Συνήθης πρακτική είναι να στείλει η UNESCO ομάδα επιστημόνων αποτελούμενη από στελέχη της και εμπειρογνώμονες του ICOMOS, για να αξιολογήσουν την κατάσταση και να κάνουν συστάσεις. Ο ιστότοπος της UNESCO δεν είναι ενημερωμένος για τους σχεδιασμούς του ΥΠΠΟΑ, όπως θα όφειλε να έχει κάνει. Τι θα πει το ΥΠΠΟΑ, για όλες τις ελλείψεις και παραλείψεις, που προαναφέρθηκαν; Εννοείται ότι θα ερωτηθεί επ’ αυτού και το ελληνικό ICOMOS, το οποίο φυσικά θα αναπτύξει τις θέσεις που προαναφέρονται.
Εν τω μεταξύ, θα πρέπει να σταματήσουν τώρα όλα τα έργα στην Ακρόπολη και να αποδομηθούν οι πρόσφατες επεμβάσεις. Να συνταχθούν μελέτες, κάτω από επιστημονική βάσανο. Να εγκριθούν από την ελληνική και τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Να συνταχθεί Διαχειριστικό Σχέδιο για την Ακρόπολη, από το ΥΠΠΟΑ, όπως άλλωστε είναι υποχρεωμένο να το κάνει. Να ενημερωθεί το ICOMOS και η UNESCO.
Από μερίδα του φιλοκυβερνητικού τύπου έχει γραφεί ότι η αντίθεση στις εκτελούμενες και τις προγραμματιζόμενες εργασίες στην Ακρόπολη των Αθηνών υποκινούνται από αντιπολιτευτική διάθεση. Καθ’ όσον αφορά στο διεθνές αλλά και στο ελληνικό ICOMOS, ουδέποτε ασχολήθηκαν με πολιτικά παιχνίδια. Αν τα κόμματα θέλουν να υιοθετήσουν τις απόψεις του ICOMOS, καλώς! Συνήθως αυτό συμβαίνει με τα κόμματα της αντιπολίτευσης. Σχεδόν ποτέ ή σπανίως οι κυβερνήσεις ακολούθησαν τις υποδείξεις του ελληνικού ICOMOS. Όπως είχε πει ο Γεώργιος Παπανδρέου και αργότερα επανέλαβε ο Χαρίλαος Φλωράκης: “Η εκκλησία να είναι ορθόδοξη κι όποιος θέλει ας μπει μέσα”.
Τα μέλη της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως (ΕΣΜΑ) προέβησαν σε μια ανακοίνωση, όπου αναφέρεται το προηγούμενο έργο της Επιτροπής. Όμως, το τι έκανε παλιά η ΕΣΜΑ δεν αποτελεί συγχωροχάρτι για όσα τα μέλη της πράττουν σήμερα! Η ανακοίνωση αυτή βρίθει ψεμάτων, εν γνώσει της αναληθείας, όπως παρομοίως έκαναν οι τουρκικές αρχές κατά την μετατροπή σε τζαμί της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Αυτή η ντροπιαστική ανακοίνωση συνιστά μια επιτυχημένη προσπάθεια αυτοδιασυρμού. Για να αντιληφθεί κανείς τη στάση αυτή, θα πρέπει να ανατρέξει στην ψυχολογική ερμηνεία του όρου “προβολή”: Προβάλλουν, κατηγορούν δηλαδή άλλους για πράγματα που οι ίδιοι πράττουν. Στην ανακοίνωση των μελών της ΕΣΜΑ ψευδώς αναφέρεται ότι τάχα τα έργα δεν έγιναν αιφνιδίως, ότι τάχα δεν καλύπτονται αρχαιολογικά τεκμήρια, ότι τάχα χρησιμοποιήθηκε ελάχιστο μπετόν αρμέ, ότι τάχα τα νέα έργα δεν συνέτειναν στο πλημμυρικό φαινόμενο, ότι τάχα δεν έγιναν καταστροφές στον βράχο, ότι τάχα οι εκτελεσθείσες εργασίες είναι αντιστρέψιμες, ότι τάχα ακολουθούνται οι διεθνείς συμβάσεις! Συνάμα είναι προκλητικό και κυνικό να ομολογείται ότι όντως δεν υπάρχει καμία μελέτη και να ανακοινώνεται ότι προγραμματίζεται συνέδριο που θα εγκρίνει εκ των υστέρων (;) τα έργα και τις μελέτες, αν υπάρξουν.
Τα μέλη της ΕΣΜΑ όφειλαν να υποβάλουν τις απόψεις της ΕΣΜΑ στο ΥΠΠΟΑ, το οποίο, εφόσον το έκρινε σκόπιμο, θα το ανακοίνωνε διά του Γραφείου Τύπου. Στην πραγματικότητα η ανακοίνωση αυτή αποτελεί υποβολή παραίτησης, για τυπικούς αλλά και για ουσιαστικούς λόγους, αλλά δεν αναμένεται ότι το ΥΠΠΟΑ θα την κάνει δεκτή…
Παρά τη γενική κατακραυγή για τα συντελούμενα έργα στην Ακρόπολη των Αθηνών, υπάρχει μια δραξ φίλων και συνεργατών (νυν και πρώην) που αποφάσισε να υπερασπιστεί τις θέσεις της ΕΣΜΑ. Ξεχωρίζει, βεβαίως, η προκλητική και απαράδεκτη ανακοίνωση πρώην εργαζόμενου στην Ακρόπολη και νυν εργολήπτη, ο οποίος, κάνοντας “καλλιστεία”, απονέμει κότινον στην ΕΣΜΑ, λόγω του παρελθόντος της. Λίγο-πολύ με τον τρόπο αυτό απαξιώνει τους επιστήμονες που δεν είναι μέλη της ΕΣΜΑ, αφού τα μέλη της ΕΣΜΑ είναι ικανά να σώσουν τα μνημεία και συνεπώς δεν είναι ανάγκη, κατά τα γραφόμενά του, “να αναζητηθούν σωτήρες”. Λησμονεί (;) ίσως ότι η ικανότητα πρέπει να αποδεικνύεται εις το διηνεκές, αν υποτεθεί ότι στην ΕΣΜΑ έχουν διοριστεί οι “άριστοι”, πράγμα που δεν ισχύει, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, σύμφωνα με άλλου είδους “καλλιστεία”. Ένα από τα αφελώς αναφερόμενα επιχειρήματα είναι ότι τα μέλη της ΕΣΜΑ δεν τοποθετήθηκαν από την παρούσα κυβέρνηση. Αίφνης, μου ήρθαν στο νου τα λόγια ενός αποστάντος συναδέλφου αρχιτέκτονος, ο οποίος είχε δηλώσει: “Είμαι καλός υφιστάμενος παντός προϊσταμένου”.
Όπως πολλοί έχουν παρατηρήσει, υπάρχουν ορισμένοι που, ανεξαρτήτως κυβερνήσεων, είτε διορίζονται ως μέλη της ΕΣΜΑ και άλλων Επιστημονικών Επιτροπών και Συμβουλίων, όπως το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) είτε είναι εργολήπτες, στους οποίους συστηματικά ανατίθενται έργα αντικείμενου του ΥΠΠΟΑ. Άραγε να επαινέσει κανείς τον αυτοκλήτως προσελθόντα υπερασπιστή της ΕΣΜΑ, που κατά τη γνώμη των εργοδοτών του ανήκει στους “άριστους”, ή να ψέξει κανείς τους παρασιωπούντες “αχάριστους”;
Το παρόν κείμενο αποτελεί κυρίως επεξεργασμένη μορφή ανακοινώσεων του ελληνικού τμήματος του ICOMOS (Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών) και δη της παρέμβασης του προέδρου του Δρ. Αθανάσιου Νακάση στη διαδικτυακή εκδήλωση που διοργανώθηκε από τοCulture Through Politics την Τετάρτη 17 Μαρτίου 2021, με θέμα: “Αμφιλεγόμενες παρεμβάσεις στην Ακρόπολη. Μια δημόσια συζήτηση δίχως φόβο και πάθος”.
