της Ισμήνης Τριάντη*
Η πρόσφατη απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ) με θέμα «βελτίωση της πρόσβασης στην Ακρόπολη» (2/2/2021), όπως παρουσιάστηκε στον τύπο, αφορά την περιοχή του βράχου που ορίζεται στα δυτικά από την Πύλη Beulé, στα νότια από τον πύργο της Νίκης, στα βόρεια από το βάθρο του μνημείου του Αγρίππα και στα ανατολικά από τα Προπύλαια, τη μνημειακή είσοδος στο ιερό. Σήμερα, το κάτω μέρος αυτής της περιοχής έχει μια μαρμάρινη πλατειά σκάλα στην εσωτερική πλευρά της πύλης Βeulé, ενώ από τη νότια είσοδο, η πρόσβαση γίνεται με ένα ανηφορικό επίπεδο βράχου και τσιμεντόστρωσης και πιο πάνω πλακόστρωσης.
Είναι αλήθεια ότι η κατάσταση δεν είναι ιδανική, η ανάβαση είναι κοπιώδης, και μάλλον είναι αναγκαίο να αντιμετωπιστεί. Είναι όμως και έργο συνεργασίας και μεγάλης συζήτησης, επειδή η κατασκευή μιας μαρμάρινης πλατειάς σκάλας ως την είσοδο των Προπυλαίων, όπως αυτή που προτείνεται, είναι βαριά επέμβαση. Αυτή η νέα κλίμακα, όπως φαντάζομαι, θα διατηρήσει, ό,τι σώζεται από την αρχαία κλίμακα στην αρχική της θέση, θα χρησιμοποιήσει τα μαρμάρινα σκαλοπάτια που έχουν βρεθεί και συγκεντρωθεί στην περιοχή και με εκτεταμένη χρήση νέου υλικού και πολλές επιχωματώσεις θα ανακατασκευαστεί η υπόλοιπη.
Η περιοχή της δυτικής πρόσβασης αποτελεί, ως γνωστόν, το μόνο δυνατό τρόπο για να ανέβει κάποιος στην Ακρόπολη. Σ’ αυτή λοιπόν την περιοχή στην οποία αφορά η επέμβαση, σώζονται ελάχιστα λείψανα από τις παλιές προσβάσεις των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, τα οποία δεν έχω υπόψη μου πώς αντιμετωπίζει η πρόταση Κορρέ. Επίσης σώζονται και μικρά τμήματα από την υπό ανακατασκευή κλίμακα του 1ου μ.Χ. αιώνα, δηλαδή της εποχής της ρωμαιοκρατίας.
Υπενθυμίζω ότι τα πρώτα σκαλοπάτια εντοπίστηκαν όταν καθαιρέθηκε ο προμαχώνας, ο οποίος κτίστηκε μεταξύ του πύργου της Νίκης και του βάθρου του Αγρίππα από τους Φράγκους περί το τέλος του 13ου αιώνα και ενισχύθηκε από τους Τούρκους πολύ βιαστικά, για την ενίσχυση της άμυνάς τους πριν την επίθεση του Μοροζίνι το 1687, κλείνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την άνοδο στην Ακρόπολη σε όλο το πλάτος της δυτικής πρόσβασης. Λόγω της εσπευσμένης κατασκευής του εντειχίστηκε στον προμαχώνα όλο το πρόσφορο υλικό που υπήρχε γύρω του.
Ο Καββαδίας, στο βιβλίο Παναγιώτης Καββαδίας-Georg Κawerau, H ανασκαφή της Ακροπόλεως από του 1885 μέχρι του 1890 (1907), στο πρώτο μέρος: Ιστορική έκθεσις περί των ανασκαφών, στη σελ. 7, γράφει για την κατεδάφιση το 1835 του προμαχώνα: «Επί πλέονεν τω κατεδαφισθέντι προμαχώνι ευρέθησαν αρχιτεκτονικά μέλη των Προπυλαίων, επιγραφαί τινες και ικανός αριθμός πλακών εκ των βαθμίδων μεγάλης εις τα Προπύλαια αγούσης κλίμακος, απεκαλύφθησαν δε και τινες βαθμίδες της κλίμακος κατά χώραν κείμεναι», εννοεί στην αρχαία θέση τους. Παρακάτω, στη σελίδα 11, αναφέρει ότι το 1845 έγινε μικρή ανασκαφή από γάλλους αρχιτέκτονες κατά την οποία μπροστά στα Προπύλαια και κοντά στο βάθρο του Αγρίππα, ανακάλυψαν επιγραφές και «μίαν των βαθμίδων της εις τα Προπύλαια αγούσης κλίμακος κατά χώραν κειμένην».
Τέλος, στην ερμηνεία των πινάκων από τον Kawerau, όπου σχολιάζει τον πίνακα Η για τα Προπύλαια, αφιερώνει κεφάλαιο (σελ. 127-135) με τίτλο ΔΥΣΜΙΚΗ ΑΝΑΒΑΣΙΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ. Αναφέρει αξιοσημείωτα λείψανα της μεγάλης ρωμαϊκής κλίμακας, για την οποία γράφει ότι έγινε ακριβής περιγραφή και αποτύπωση από τον Bohn το 1880 (Richard Bohn, Die Propylaen der Akropolis zu Athen (1882) σελ. 6, πίν. ΙΙ). Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι από την κλίμακα μικρό ποσοστό έχει βρεθεί στην αρχική θέση του.
Το 1849 έγινε αποκατάσταση της κλίμακας από τον Κυριακό Πιττάκη σε σχέδια Desbuisson στην οποία ενσωμάτωσε κατάσπαρτες βαθμίδες κατά μήκος της βόρειας πλευράς του Πύργου της Νίκης και της κρηπίδας της νότιας πτέρυγας των Προπυλαίων, ενώ το 1956-57 έγινε νέα διαμόρφωση από τον Στίκα, η σημερινή τεθλασμένη σε κάτοψη άνοδος (βλ. T. Τανούλας, Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα (1997) σελ. 148 σημ. 79).
Η νέα κλίμακα η οποία σχεδιάζεται να κατασκευαστεί με βάση στοιχεία του 1ου αιώνα μ.Χ. θα οδηγεί μέσα στο ιερό με τα μνημεία του 5ου αι. π.Χ., θα είναι καθοριστική για την εικόνα που θα εκπέμπει τόσο στον άνθρωπο που θα την επισκέπτεται έχοντας στο νου του τα μνημεία της κλασικής αρχαιότητας, όσο και σε όλες τις φωτογραφίες της δυτικής όψης της Ακρόπολης· θα αλλάξει δηλαδή την πρώτη αντίληψη των επισκεπτών για το βράχο και τα μνημεία του. Επί πλέον θα μείνει εκεί, αν όχι για πάντα, για πολλά-πολλά χρόνια.
Πρέπει να ομολογήσω εξαρχής ότι μου έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση το γεγονός ότι αυτό το πολύπλοκο και δύσκολο και σημαντικό, με την έννοια του σημαίνειν, έργο, η διαμόρφωση της πρόσβασης στην Ακρόπολη, πέρασε ομόφωνα από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο χωρίς μελέτη. Δε θυμάμαι ποτέ παλιότερα να έχει γίνει κάτι ανάλογο. Στο έγγραφο της Επιτροπής Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως (ΕΣΜΑ) που κοινοποιήθηκε στις 16/3/2021 αναφέρεται ότι η επέμβαση θα αποκαταστήσει την αυθεντική αρχαία μορφή (40 μ.Χ.), βάσει μιας εξαντλητικής αρχιτεκτονικής-αρχαιολογικής τεκμηρίωσης, χωρίς να διευκρινίζεται αν έχει υποβληθεί στο ΚΑΣ αυτή η εξαντλητική αρχιτεκτονική-αρχαιολογική τεκμηρίωση. Και αν δεν έχει κατατεθεί μελέτη με ποιά στοιχεία έχει γίνει η πρόταση; Και πώς προέκυψε αυτή η βιαστική απόφαση;
Αναφέρεται βέβαια το θέμα της διαχείρισης των επισκεπτών στην Ακρόπολη, το οποίο τα τελευταία χρόνια έχει προκαλέσει μεγάλη συζήτηση, πολλές φορές μάλιστα συνοδεύεται και με φωτογραφικό υλικό από την πολυκοσμία. Στην παρούσα φάση, έχει χρησιμοποιηθεί ως μια από τις αιτίες, αν όχι η κύρια, για την κατασκευή της κλίμακας. Στο κείμενο ΕΚΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ τονίζεται ότι πρέπει να οργανωθεί διοικητικός μηχανισμός για τον έλεγχο της ροής των επισκεπτών και είναι μια λογική σκέψη· όπως και η ίδια πρόταση με άλλα λόγια στο έγγραφο της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως αναφέρεται «14) “Μη επίλυση του προβλήματος του πλήθους των επισκεπτών”. Συμφωνούμε! Πρέπει να εφαρμοσθεί πρόγραμμα ισοκατανομής των επισκεπτών σε όλες τις ώρες λειτουργίας του αρχαιολογικού χώρου, με τήρηση μέγιστου ανά ώρα και ημέρα αριθμού».
Είναι νομίζω από όλους κατανοητό ότι αν δεν συγκρατηθεί το πλήθος των επισκεπτών έξω από την είσοδο, είτε προστεθεί μνημειακή κλίμακα ή παραμείνει η σημερινή κατάσταση, το πλήθος που θα εξακολουθήσει να συγκεντρώνεται στην είσοδο των Προπυλαίων θα είναι μεγαλύτερο και το πρόβλημα θα παραμένει. Δεν πρόκειται να επιλυθούν τα θέματα διαχείρισης της κυκλοφορίας των επισκεπτών με αυτόν τον τρόπο, όπως διατείνεται η ανακοίνωση του Υπουργείου. Αν όμως, όπως πληροφορούμαι από το έγγραφο της ΕΣΜΑ, οι επισκέπτες θα εισέρχονται στο χώρο από όλες τις θύρες των Προπυλαίων, δηλαδή μέσα από το μνημείο, πράγμα που σήμερα δε γίνεται, αυτό είναι ένα άλλο εξ ίσου δύσκολο πρόβλημα το οποίο δεν συζητούμε τώρα.
Αρμόδια όμως για το θέμα, το οποίο γνωρίζει καλύτερα από όλους γιατί το αντιμετωπίζει καθημερινά, είναι και η Εφορεία Αρχαιοτήτων. Ακούσατε ή διαβάσατε πουθενά την άποψή της; Πού είναι η εισήγηση της Εφορείας Αρχαιοτήτων, η οποία διαχειρίζεται τους επισκέπτες, τα εισιτήρια, τους φύλακες, την καθαριότητα και άλλα πολλά ζητήματα του αρχαιολογικού χώρου; Δεν θα έπρεπε να έχει έναν ειδικό λόγο στα θέματα της διαμόρφωσης της πρόσβασης; Πού έχει καταγραφεί ο λόγος της;
Χρειάζεται όμως, νομίζω, να επιμείνουμε λίγο ακόμα στο θέμα της μελέτης. Η πρόταση για την αποκατάσταση της δυτικής πρόσβασης στην Ακρόπολη συζητήθηκε πρώτα και εγκρίθηκε από τα 12 μέλη της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως, της γνωστής ΕΣΜΑ. Η ΕΣΜΑ συστάθηκε το 1975 και έκτοτε την στελεχώνουν ειδικοί επιστήμονες – αρχιτέκτονες, αρχαιολόγοι, πολιτικοί μηχανικοί και χημικοί μηχανικοί – οι οποίοι ορίζονται από τον/την Υπουργό Πολιτισμού. Επίσης, στην ΕΣΜΑ μετέχουν ex officio οι προϊστάμενοι της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων, της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων και της Α’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟΑ (σήμερα Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλεως Αθηνών). Τα περισσότερα μέλη τα οποία συμμετέχουν στην ΕΣΜΑ οι πιο πολλοί ανέκαθεν, δηλαδή πολλά χρόνια, σίγουρα πάνω από είκοσι, γνωρίζουν δηλαδή πολύ καλά τις διαδικασίες και απορώ πως συναίνεσαν να προωθηθεί η εισήγηση στο ΚΑΣ χωρίς μελέτη.
Στη συνέχεια η εγκεκριμένη από την ΕΣΜΑ πρόταση διαβιβάστηκε στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Από τα 17 μέλη του ΚΑΣ, ποιός είναι σε θέση να φέρει αντίρρηση βασισμένος μόνο στην προφορική ανάλυση του θέματος από τον κ. Κορρέ; Έχοντας όμως κάθε μέλος στα χέρια του μια μελέτη, επαρκώς τεκμηριωμένη και με σχέδια, την οποία θα έχει μελετήσει, με την πείρα που διαθέτει ο καθένας στον τομέα του, θα μπορούσε να έχει παρατηρήσεις και απορίες και μετά τη συζήτηση να κρίνει αντικειμενικά και να συνεισφέρει με βάση την εμπειρία του και τις γνώσεις του. Μη έχοντας μπροστά του μελέτη ή και για άλλους λόγους, συμφωνεί, και το ΚΑΣ βγάζει ομόφωνη απόφαση.
Θα τελειώσω με την υπόθεση ότι οι διαμαρτυρίες είναι υποκινούμενες. Αυτό όμως δεν εκπλήσσει κανέναν, εφόσον για όλες τις διαμαρτυρίες το ίδιο ισχυρίζεται η κυβέρνηση. Εντούτοις, κάθε σκεπτόμενος πολίτης δεν μπορεί να μη συνδέσει το παραπάνω θέμα με τις διαμαρτυρίες για την κατασκευή των τσιμεντένιων θλιβερών διαδρομών επάνω στο βράχο, που δείχνουν σα να σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν στο πόδι, διαδρομές που υποτίθεται έγιναν μόνο για τη διευκόλυνση των ΑμεΑ, με την κατακραυγή όταν παρουσιάστηκαν οι φωτογραφίες πλημμυρισμένων περιοχών του βράχου μετά τη βροχόπτωση τον Δεκέμβριο του 2020.
Μήπως χρειαζόταν κάτι πολύ επικοινωνιακό πάνω στην Ακρόπολη για να ξεχαστεί αυτή η κακή εντύπωση; Τι καλύτερο από τη δυτική πρόσβαση στην Ακρόπολη με μεγάλη μαρμάρινη αυτοκρατορική κλίμακα, η οποία πέρασε ομόφωνα και ταχύτατα από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο χωρίς μελέτη, αλλά με την υπόσχεση ότι το φθινόπωρο θα διοργανωθεί διεθνές συμπόσιο όπου θα αναπτυχθεί το θέμα και στη συνέχεια θα υποβληθεί η μελέτη στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο για να λάβει την τελική απόφαση.
Η κανονική όμως διαδικασία είναι άλλη, από όσο γνωρίζω: πρώτα εκπονείται η μελέτη, μετά οργανώνεται το συνέδριο και ακολούθως, η συμπληρωμένη με τα συμπεράσματα του Συνεδρίου μελέτη, υποβάλλεται στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο για έγκριση. Άρα, ο λόγος για τον οποίο το ΚΑΣ για μια τόσο σοβαρή επέμβαση που αλλάζει την εικόνα της Ακρόπολης παίρνει τώρα μια βιαστική απόφαση χωρίς μελέτη και χωρίς συνέδριο δεν είναι σαφής και οδηγεί στη σκέψη ότι υπάρχουν άλλες σκοπιμότητες.
Η Ακρόπολη, όμως, είναι όχι μόνο εθνικό αλλά, επί πλέον, παγκόσμιο σύμβολο στην κυριολεξία και ως τέτοιο έχουμε την απαίτηση όλοι οι Έλληνες να αντιμετωπίζεται με όλο το σεβασμό και την υπευθυνότητα που της αρμόζουν και όχι ως ευκαιρία για να αποκομίζει κανείς προσωπικό ή πολιτικό ή άλλου είδους όφελος.
Η Ισμήνη Τριάντη είναι Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως και πρ. Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Το παρόν κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της παρέμβασης της υπογράφουσας στη διαδικτυακή εκδήλωσηπου διοργανώθηκε από την ομάδα Culture Through Politics, την Τετάρτη 17 Μαρτίου 2021, με θέμα: “Αμφιλεγόμενες παρεμβάσεις στην Ακρόπολη. Μια δημόσια συζήτηση δίχως φόβο και πάθος“.
