Ο Αριστοτέλης, ανάμεσα σε πολλά άλλα, μας κληροδότησε την έννοιας της εντελέχειας: κάθε ον έχει έναν σκοπό τον οποίο και οφείλει να εκπληρώσει. Κάθε μορφή ύλης πρέπει να εξελιχθεί προς τον σκοπό της και άρα να αναπτύξει τις δυνατότητές της σε συνάφεια και σε βαθμό αντίστοιχο με τον σκοπό. Οτιδήποτε άλλο είναι ακρωτηριασμένο, α-φύσικο.
Ο Paul Tillich, φιλόσοφος, θεολόγος,στο βιβλίο του “Το Θάρρος της Υπάρξεως”, μιλά για την ύπαρξη του ανθρώπου όχι μόνο ως προσφορά αλλά και ως απαίτηση: τι έκανε με τον εαυτό του; Ερωτά ο ίδιος τον εαυτό του αν έκανε αυτό που προοριζόταν να γίνει και από εκεί πηγάζει το άγχος της ενοχής ή και της αυτοκαταδίκης.
Ο Ίρβιν Γιάλομ, στο βιβλίο του “Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία”, παραθέτοντας υπαρξιστές φιλοσόφους και ψυχοθεραπευτές αναλύει πώς το αίσθημα της ενοχής μάς υποδηλώνει ότι δεν ανταποκριθήκαμε στην εντελέχεια, στην υποχρέωση εκ της ύπαρξής μας.
Στην πραγματικότητα, τόσο η εντελέχεια, όσο και η ύπαρξη ως υποχρέωση περιγράφουν τα θεμέλια της ελευθερίας: την εκπλήρωση (και επομένως την εξέλιξη) των δυνατοτήτων του κάθε ενός ανθρώπου, αλλά και των συλλογικών συγκροτήσεων των ανθρώπων. Εξ ου και η ελευθερία δεν μπορεί παρά να είναι εν τέλει παγκοσμιοποιούμενη ή συρρικνούμενη.
Όταν αποσυντίθετο η ΕΣΣΔ, ο “νέος” κόσμος που “ανέτελλε” (εν μέσω της σιωπής στην πραγματικότητα της πλειοψηφίας των άμεσα ενδιαφερομένων) υποσχόταν ακριβώς τα παραπάνω. Μόνο που το έκανε υπό το πρίσμα της ποπ εκδοχής, της κοινωνίας του θεάματος και ως εκ τούτου επρόκειτο για μια κίβδηλη υπόσχεση: η λεηλασία, η φτωχοποίηση, η κοινωνική παθογένεια δια λούμπεν συμπεριφορών, η οποία έφθασε στα όρια της κοινωνικής αποσύνθεσης, οι κυβερνήτες-γελωτοποιοί και μαφιόζοι συνάμα, η απώλεια κάθε έννοιας ασφάλειας, η πάλη για λιγότερα από εκείνα τα οποία με υλικούς όρους ήταν δεδομένα πριν, ο πόλεμος, η ραγδαία πολιτισμική υποχώρηση, η ανισότητα, η προκλητική επίδειξη πλούτου, ήταν όλα όσα “χαρίστηκαν” από τον καπιταλισμό.
Οι κοινωνίες χωρίς αντισώματα στην κοινωνία του θεάματος πίστεψαν ότι δυνατότητα και σκοπός είναι η δυτική καταναλωτική ευμάρεια, χωρίς μάλιστα να μαντεύουν ότι και αυτή η καταναλωτική κοινωνία σύντομα θα αποδεικνυόταν ολοένα ασταθέστερη τόσο ως προς την εν γένει βιωσιμότητά της, όσο και ως προς την εσωτερική της συνοχή.
Αντί να χτίσουν πάνω σε όσα είχαν πετύχει, υπερβαίνοντας τις αδυναμίες και τις δομικές στρεβλώσεις των συστημάτων τους, ακολούθησαν τις ελίτ τους, οι οποίες άλλοτε από αδυναμία και άλλοτε από απληστία γκρέμισαν ό,τι είχε οικοδομηθεί, ρίχνοντας ολόκληρες κοινωνίες σε απόγνωση.
Για εμάς τους υπολοίπους, τους ημιμαθείς της νικήτριας Δύσης, όλα τα παραπάνω ήταν υποτίθεται αποτελέσματα της αποτυχίας του σοβιετικού μοντέλου, παρότι δεν υφίστατο πλέον. Μια ιδιαιτερότητα η οποία σύντομα θα ξεπερνιόταν.
Τριάντα χρόνια μετά, βιώνουμε, αλλά δεν συνειδητοποιούμε, το γεγονός ότι το σύστημα εξουσίας, το κυρίαρχο μοντέλο (καπιταλισμός), το οποίο στην ελληνική περίπτωση συνδυάζεται με την ξένη εξάρτηση, ωθεί σχεδόν την μεγάλη πλειοψηφία στην υπαρξιακή ενοχή, με τρόπους ανάλογους προς την αποσοβιετοποίηση, που εκτείνεται ακριβώς σε υπαρξιακά βάθη επειδή ακυρώνει τις δυνατότητές μας:
Το 70% της ελληνικής εθνικής οικονομίας αποτελούν οι υπηρεσίες και μέσα αυτές, κατά βάση δουλειές που εγκλωβίζουν και καταστρέφουν κάθε ταλέντο και κάθε δημιουργικότητα: σερβίρισμα και πωλήσεις.
Αναμονή επιδομάτων και μάχη κομμάτων για το ποιο είναι περισσότερο (ανομολόγητα) νεοφιλελεύθερο, δίνοντας επιδόματα αντί για μέσα παραγωγής στον λαό. Νέοι που μεταναστεύουν, νέοι που αγωνιούν στην επισφάλεια (προγράμματα μη κυβερνητικών οργανώσεων, δουλειές του ποδαριού κτλ.),μεσήλικες ντελιβεράδες, πωλητές καρτών sim, για τους περαστικούς – η κούραση κάτι παραπάνω από προφανής. Υπόρρητο το ερώτημα: ως πότε αυτή η δουλειά;
Βιομηχανίες που έχουν κλείσει από καιρό. Φούρνοι, καφετέριες, γυράδικα και κέντρα αισθητικής που ξεπετιούνται και προσπαθούν να επιβιώσουν. Ρυθμίσεις για χρέη που δεν σταματούν να σωρεύονται.
Δημόσιοι χώροι, ελάχιστοι. Γυαλί, τσιμέντο και λεωφορεία που ασθμαίνουν.
Εφημερίδες με πρωτοσέλιδα γεμάτα έγκλημα και κυβερνητικούς θριάμβους. Συζητήσεις για το πώς πρέπει να βασανιστεί ο δολοφόνος στην φυλακή. Το ημερολόγιο της Καρολάιν προς δημόσια τέρψη.
Κράτος καταστολής – ποτέ ασφάλειας. Κρατισμός για το πολύ μεγάλο και για το ξένο κεφάλαιο (λ.χ. Fraport), νεοφιλελευθερισμός για τους πολλούς. Νέο μνημόνιο ενόψει.
Το λούμπεν πνίγει το λαϊκό, από τα κάτω και από τα πάνω – λούμπεν μεγαλοαστική τάξη, που λέγανε παλιά.
Και όσο το κατεστημένο αποφασίζει να λιγοστεύει τις “εξαρτήσεις” του από τις πλειοψηφίες, τόσο τα ατομικά δικαιώματα μπαίνουν στο ψυγείο, ακολουθώντας τα κοινωνικά που μας αποχαιρετούν.
Η λίστα θα μπορούσε να είναι ατελείωτη.
Η ψυχανάλυση προσφέρει μια ατομική διέξοδο. Καλώς ή κακώς, ούτε αρκεί αλλά και ούτε είναι αποτελεσματική (συχνά), όταν οι υλικές συνθήκες, δηλαδή οι σχέσεις παραγωγής κατά βάση, επιμένουν να δυσκολεύουν σε μέγιστο βαθμό τις δυνατότητές μας. Θεμελιώδης ο υπαρξισμός αλλά χωρίς τον μαρξισμό τείνει να χάνει τη μεγάλη εικόνα.
Σε αντίθεση με τα εγχειρίδια αυτοβοήθειας, το ανάλογο των οποίων συχνά πυκνά προβάλλεται και στο κομματικό επίπεδο, η συνειδητοποίηση και η έξοδος από αυτήν την συνθήκη είναι πολύ δυσκολότερη από μια ένεση αυτοπεποίθησης. Η συνειδητοποίηση, ωστόσο, είναι το πρώτο βήμα. Το σύστημα μάς έχει πιάσει γερά από το λαιμό. Ή θα μας βάλει κάτω και θα χαθούμε ή θα συνειδητοποιήσουμε γιατί (πρέπει να) νιώθουμε ένοχοι και θα δράσουμε.
