*Η έναρξη τη Δευτέρα (31/8) στο Σαν Χοσέ της Καλιφόρνιας της διαδικασίας επιλογής ενόρκων για την πολυαναμενόμενη δίκη της ιδρύτριας της εταιρείας εξετάσεων αίματος Theranos, Ελίζαμπεθ Χολμς, η οποία αντιμετωπίζει δώδεκα κατηγορίες για απάτη, φέρνει και πάλι στο προσκήνιο τη “φούσκα” των start-up, καθώς και τον ρόλο του ιατροβιομηχανικού συμπλέγματος στην Αμερική και διεθνώς.
Το “Κοσμοδρόμιο” αναδημοσιεύει για τον λόγο αυτό παλαιότερο (19/01/2021) εκτενές άρθρο του Δημήτρη Λένη, το οποίο μας είχε εξοικειώσει με την υπόθεση Theranos σε σχετικά ανύποπτο χρόνο.
[Αποποίηση ευθυνών: Ας μην πει κανείς ότι η αναφορά σε σεξ στον τίτλο είναι clickbait· το άρθρο όντως περιέχει σεξ – αν και σε ελάχιστες, σεμνές και κατάλληλες για όλη την οικογένεια ποσότητες. Απολαύστε υπεύθυνα.]
Η Ελίζαμπεθ Χολμς είναι κόρη του πρώην αντιπροέδρου της Enron. Η Enron, εταιρεία που κάποτε έκανε τζίρους της τάξης των 200 δισ. δολαρίων τον χρόνο (περισσότερα από το τότε ΑΕΠ της Ελλάδας), ήταν σύμφωνα με το πάντα έγκυρο και σε βάθος ενημερωμένο σε τέτοια ζητήματα Forbes, επί έξι συνεχόμενα χρόνια η πιο καινοτόμος εταιρία των ΗΠΑ. Η Enron ήταν μια εταιρεία που διαμόρφωνε το αστραφτερό τεχνολογικό μας μέλλον: η καινοτομία, οι νέες τεχνολογίες, το thinking out of the box της έτρεχαν από τα μπατζάκια. Το 2001 αποκαλύφθηκε (όχι από το πάντα έγκυρο Forbes) ότι η Enron δεν ήταν και τόσο καινοτόμα, αφού τα αστρονομικά κέρδη που εμφάνιζε ήταν αποτέλεσμα παλιάς καλής λογιστικής απάτης του τύπου της πυραμίδας. Επρόκειτο για ένα εγκληματικό κουβάρι που έμπλεκε (ή μάλλον διέπλεκε) τη μισή Ουάσιγκτον, επομένως έμεινε και ατιμώρητο. Ο μπαμπάς της Ελίζαμπεθ μάλιστα, ύστερα από την κατάρρευση της εταιρείας απατεώνων της οποίας ήταν αντιπρόεδρος, επειδή προφανώς δεν είχε ούτε ευθύνη για αυτήν αλλά ούτε και είχε πάρει ο καημένος χαμπάρι τι γινόταν, ανταμείφθηκε με μια σειρά διευθυντικές θέσεις σε κρατικούς οργανισμούς των ΗΠΑ. Αλλά δεν είναι η καινοτομία της Enron το θέμα μας.
Η νεαρά Ελίζαμπεθ λοιπόν, το 2004 ήταν φοιτήτρια στο Stanford, ένα από τα καλύτερα (και ακριβότερα) πανεπιστήμια του κόσμου. Επειδή είχε έναν μικρό φόβο για τις βελόνες, σκέφτηκε ότι δεν θα ήταν κακή ιδέα να υπήρχε μια συσκευή που να μπορεί να κάνει αναλύσεις αίματος χωρίς τη χρήση βελόνας και σύριγγας. Όταν προσπάθησε να “πουλήσει” την ιδέα αυτή στο τμήμα Ιατρικής, η καθηγήτριά της είπε ότι πρώτον, αυτό δεν γίνεται και δεύτερον, καλά θα κάνει η ίδια να τελειώσει τις σπουδές της. Το ίδιο της είπαν και οι υπόλοιποι σχετικοί με αίμα καθηγητές που ρώτησε. Η Ελίζαμπεθ δεν αποθαρρύνθηκε αλλά (όπως κάνουν πάντα οι ηγέτες με όραμα για το μέλλον) αποφάσισε να ρισκάρει και να κυνηγήσει το όνειρό της: συνηθισμένη στις καινοτόμες εταιρείες που φέρνουν την πρόοδο (ο μπαμπάς της, θυμηθείτε, ήταν αντιπρόεδρος σε μια από αυτές), παράτησε το τμήμα Χημικών Μηχανικών όπου σπούδαζε όντας στο τρίτο έτος και χρησιμοποίησε το καταπίστευμα με τα δίδακτρά της για να ιδρύσει μια εταιρεία, τη Theranos (από σύντμηση των εντελώς αγγλικών λέξεων therapy και diagnosis) που θα ανέπτυσσε αυτό το εκπληκτικό “εργαστήριο σε ένα τσιπ”.
Η ιδέα βέβαια είναι καταπληκτική και κάποια μέρα θα εφαρμοστεί. Φανταστείτε μια επιτραπέζια συσκευή στην οποία βάζετε το δάχτυλό σας. Νιώθετε ένα ανεπαίσθητο τσιμπηματάκι. Από αυτή τη μικροσκοπική σταγονίτσα αίμα από την άκρη του δείκτη σας η συσκευή εξάγει αυτόματα έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών. Δευτερόλεπτα μετά, μέσω Ίντερνετ, σας έρχεται στο κινητό πλήρης ανάλυση αίματος, με δείκτες υγείας και προτάσεις για να βελτιώσετε την κατάστασή σας. Τέτοιες μηχανές θα μπορούσαν να υπάρχουν παντού, λ.χ. όπου σήμερα υπάρχουν ΑΤΜ. Περνάς, το βλέπεις, λες “Βρε δεν κάνω ένα τεστ; Είναι φτηνό, εύκολο και γρήγορο”. Καμία σχέση με το μεγάλο σημερινό κόστος, τη δυσκολία του να κάνεις εξετάσεις αίματος και την καθυστέρηση τουλάχιστον μιας μέρας μέχρι τα αποτελέσματα. Η βιομηχανία εξετάσεων αίματος μόνο στις ΗΠΑ κοστολογείται γύρω στα 70 δισ. δολάρια ετησίως. Η επαναστατική αυτή απλοποίηση και δημοκρατικοποίηση των εξετάσεων θα έφερνε αυτομάτως τεράστιο άνοιγμα της αγοράς και έτσι, παρά το μικροσκοπικό κόστος ανά εξέταση, η Theranos θα είχε να λαμβάνει πολλά δισ. ετησίως. Προφανώς λοιπόν, αυτή η ιδέα κάποια μέρα θα εφαρμοστεί, αλλά σίγουρα όχι αύριο ή μεθαύριο. Ή τον επόμενο μήνα.
H Ελίζαμπεθ πάντως, γρήγορα έγινε φανερό ότι είχε έμφυτο ταλέντο στις επιχειρήσεις: όλοι το κατάλαβαν τη μέρα που άρχισε να φοράει τα ίδια ζιβάγκο που φόραγε ο ημίθεος της καινοτομίας και των νέων τεχνολογιών, ο Στιβ Τζομπς της Apple, ο άνθρωπος που στο όνομά του υπάρχουν 450 πατέντες, 141 από τις οποίες καταχωρήθηκαν αφού πέθανε. Δεν μπορεί, αφού φόραγε τα ίδια ρούχα θα είχε προφανώς και τα ίδια ταλέντα. (Ο συνιδρυτής της Αpple, Στιβ Βόσνιακ, έλεγε ότι ο Τζομπς ούτε μηχανικός ήταν, ούτε κώδικα έγραφε, επομένως προφανώς ούτε και εφευρέσεις έκανε ο ίδιος. Τις πατέντες τις πήρε επειδή ήταν ο CEO της Apple και όλες οι αιτήσεις για πατέντες τον είχαν συνδικαιούχο. Σίγουρα όμως ήταν ένα τεράστιο ταλέντο του μάρκετινγκ, ο μεγαλύτερος πλασιέ τεχνολογίας της ιστορίας και ένα έμφυτο ταλέντο στη διοίκηση επιχειρήσεων και το βιομηχανικό design).
Αμέσως μετά τα ζιβάγκο, η Ελίζαμπεθ άρχισε να βρίσκει χρηματοδότες για την εταιρεία της (η οποία φυσικά δεν είχε ακόμα ούτε καν ένα πρωτότυπο της συσκευής, ποιος θα το έφτιαχνε, η Χολμς που είχε παρατήσει το πανεπιστήμιο;). Εντελώς αυτοδημιούργητη, δεν στηρίχτηκε καθόλου στον μπαμπά, αλλά ξεκίνησε από τους πατεράδες των συμμαθητών και συμφοιτητών της στα πολύ ακριβά σχολεία και πανεπιστήμια στα οποία είχε φοιτήσει. Οι μπαμπάδες των φίλων και συμμαθητών επομένως τύγχανε να έχουν διάφορες καθημερινές ιδιότητες όπως λ.χ. venture capitalists, τραπεζίτες, μεγαλομέτοχοι πολυεθνικών. Όλοι οι μπαμπάδες αυτές τις δουλειές δεν κάνουν άλλωστε;
Μέχρι το 2010 είχε μαζέψει 92 εκατ. δολάρια. Αλλά το κλικ το έκανε η γνωριμία της με τον Τζορτζ Σουλτς, πρώην υπουργό του Νίξον και του Ρήγκαν. O Σούλτζ όχι μόνο μπήκε στο Δ.Σ. της Theranos αλλά προσέλκυσε και πολλή και παχιά-παχιά χρηματοδότηση από χρηματοδότες όπως ο Ρούπερτ Μέρντοχ, οι οικογένειες Ουόλτον και ΝτεΒος (η Μπέτσυ ΝτεΒος αργότερα θα γινόταν υπουργός παιδείας του Τραμπ) και διάφοροι δισεκατομμυριούχοι όπως ο Κάρλος Σλιμ Ελού, ο πλουσιότερος άνθρωπος της Λατινικής Αμερικής. Όμως το δυνατό σημείο της εταιρίας ήταν το Δ.Σ., στο οποίο συμμετείχαν εκτός από τον Σουλτς, o Χένρι Κισίνγκερ (χωρίς περαιτέρω συστάσεις) και διάφοροι άλλοι υπουργοί, γερουσιαστές και ανώτατοι στρατιωτικοί των ΗΠΑ. Ήταν σαν υπουργικό συμβούλιο της υπερδύναμης. Μια κρίσιμη λεπτομέρεια: στο Δ.Σ. δεν συμμετείχαν γιατροί ή βιοχημικοί.
Διευθύνων Σύμβουλος της εταιρείας ήταν o Ραμές “Sunny” Μπαλουάνι, ο οποίος ήταν επίσης βίος και πολιτεία. Γεννημένος στο Πακιστάν από ευκατάστατη οικογένεια, σπουδαγμένος πληροφορική στην Αμερική (καμία σχέση με αναλύσεις αίματος), ο Μπαλουάνι είχε κάνει τα πρώτα του εκατομμύρια όταν το 2000 επέδειξε εξαιρετική αίσθηση τάιμινγκ: πούλησε τη συμμετοχή του σε μια εταιρεία λίγες μέρες πριν αυτή χρεοκοπήσει (ήταν μια εταιρεία ιντερνετικού κοπανιστού αέρα, από αυτές που οι μετοχές τους πούλαγαν σαν ζεστά ψωμάκια πάνω στην κορυφή της φούσκας του Διαδικτύου). Εποχές θριάμβου του αμερικάνικου όνειρου, όταν ένας μετανάστης από το Πακιστάν γίνεται πλούσιος σε μια νύχτα με τα λεφτά των άλλων.
Αυτό όμως που φαίνεται να τον έκανε επιτυχημένο CEO στα μάτια του Δ.Σ. της Theranos, δεν ήταν το τάιμινγκ, αλλά το αυταρχικό του στυλ διοίκησης και η σε βαθμό παράνοιας μυστικοπάθειά του: έτσι και το προσωπικό το κρατούσε πειθαρχημένο με μαστίγιο, αλλά και τα πολύτιμα μυστικά της εταιρείας δεν θα τα έκλεβαν οι αντίπαλες εταιρείες. Ο ανταγωνισμός είναι ανελέητος στην Αμερική και δεν συγχωρεί τέτοια λάθη.
Παραμένει η απορία γιατί κάποιος άσχετος με το ζήτημα του αίματος να γίνει CEO μιας εταιρείας που κάνει αναλύσεις αίματος. Η απάντηση είναι απλή. Πρώτον, η Αμερική είναι μια βαθιά αξιοκρατική χώρα. Ο Ραμές, εκτός από φιλομαθής, ήταν προφανώς και πολύ καλός στη διοίκηση, άρα οι λοιπές λεπτομέρειες παρείλκαν ή θα διορθώνονταν στην πορεία με πολλή μελέτη. Δεύτερον, ο παντρεμένος με παιδιά Ραμές είχε εκείνη την εποχή σχέση με την (άσχετη με το ζήτημα του αίματος αλλά ιδρύτρια της εταιρίας) Ελίζαμπεθ, που είναι και 19 χρόνια μικρότερή του. Φαίνεται μάλιστα ότι πολύ πριν γίνει CEO, ο Ραμές κοουτσάριζε την Ελίζαμπεθ στο ζήτημα της δημιουργίας της εταιρείας.
Ο πάντα προοδευτικός αναγνώστης του “Κοσμοδρομίου” προφανώς θα δυσανασχετήσει με την άκομψη αυτή αναφορά στα προσωπικά δεδομένα δύο ενηλίκων. Προς υπεράσπισή μας όμως αναφέρουμε ότι:
- Το γεγονός ότι είχαν σχέση (βασικά συζούσαν) οι δύο εραστές το είχαν επιμελώς αποκρύψει από το Δ.Σ., ενώ σύμφωνα με τους αυστηρότατους εταιρικούς κανόνες καλής πρακτικής (αυτούς που επιβάλλουν στις εταιρίες αλκοόλ, τζόγου και ναρκωτικών να λένε πάντα στις διαφημίσεις τους «απολαύστε υπεύθυνα»), όφειλαν να το είχαν αποκαλύψει. Η απόκρυψη της σχέσης είναι πλέον στοιχείο της δικογραφίας.
- Κυρίως όμως, εμείς στο «Κοσμοδρόμιο» ποτέ δεν ξεχνάμε τις υποσχέσεις μας: Σεξ υποσχεθήκαμε, σεξ δώσαμε.
Ωραίες εποχές. Η Ελίζαμπεθ, νέα, έξυπνη, με μεγάλα μαγνητικά μάτια, φεμινιστικό πρότυπο, να διοικεί με τη σκοτεινή βοήθεια του Ραμές την πρωτοποριακή αυτή επιχείρηση σε ένα (μη δημοσιοποιημένο τότε ακόμα) κλίμα «μυστικότητας και φόβου», με την άλλη μισή Ουάσιγκτον στο Δ.Σ.
Τα συμβόλαια έπεφταν βροχή. Αλυσίδες σούπερ μάρκετ και φαρμακείων (drugstores) ζητούσαν τη συσκευή στα καταστήματά τους· η μετοχή της Theranos εκτοξεύτηκε στην στρατόσφαιρα· η εταιρεία μάζεψε 700 εκατ. δολάρια σε ζεστό ρευστό, ενώ η κεφαλαιοποίησή της έφτασε τα 10 δισ. το 2014. Τα αφιερώματα στις μεγάλες εφημερίδες έπεφταν βροχή· το πάντα έγκυρο και σε βάθος ενημερωμένο σε τέτοια ζητήματα Forbes το 2015 έβαλε την Χολμς στην λίστα των πλουσιότερων αυτοδημιούργητων γυναικών με καθαρή αξία 4,5 δισ. δολάρια.
Μόνο μια μικρή, ασήμαντη λεπτομέρεια ήταν κάπως προβληματική, αλλά κανείς δεν φαινόταν να ανησυχεί για αυτήν: δέκα χρόνια μετά την ίδρυση της εταιρείας, δεν υπήρχε πουθενά ούτε ένα λειτουργικό πρωτότυπο της περίφημης συσκευής. Αλλά ποιος ασχολείται με τέτοιες λεπτομέρειες;
Αιματολογικές Εξετάσεις σε Κοπανιστό Αέρα
To προσόν του καθηγητή του Stanford, Τζον Ιωαννίδη (του γνωστού από την αντι-λοκντάουν στάση του) δεν είναι, ίσως, τόσο η πρωτότυπη χρήση ιατρικών δεδομένων όσο ο ισχυρότατος bullshit detector (ανιχνευτής ανοησίας) που διαθέτει. Τον Φεβρουάριο του 2015 ο Ιωαννίδης χτύπησε το πρώτο καμπανάκι για την Theranos δημοσιεύοντας σε επιστημονικό περιοδικό ένα σύντομο άρθρο που παρατηρούσε ότι ενώ το όνομα της εταιρείας έχει εμφανιστεί σε Wall Street Journal, Business Insider, San Francisco Business Times, Fortune, το πάντα έγκυρο Forbes, Medscape, και Silicon Valley Business Journal, δεν υπάρχει ούτε ένα επιστημονικό άρθρο προερχόμενο από αυτήν. Στο άρθρο δεν έφτανε στο σημείο να υποστηρίξει ότι όλα ήταν μια απάτη, αυτό ήταν κάπως αδιανόητο τότε, δεδομένου ότι όλοι συμφωνούσαν ότι η εταιρεία ήταν έτοιμη να προσφέρει μια τεράστια καινοτομία στην ανθρωπότητα.
Το τελειωτικό χτύπημα ήρθε με μια σειρά απολαυστικά άρθρα στην Wall Street Journal (αργότερα έγιναν και βιβλίο) που αποκάλυψαν με απίστευτες λεπτομέρειες το τι συνέβαινε. Το «απίστευτες» έχει την έννοια ότι κανείς δεν πίστευε ότι είναι δυνατόν να συμβαίνει αυτό, μια εταιρεία θαύμα που την εμπιστευόταν η Σίλικον Βάλει, η Ουάσιγκτον και το μεγάλο κεφάλαιο, μια εταιρία δέκα χρόνια στο κουρμπέτι, να μην έχει να επιδείξει απολύτως τίποτα, κανένα απολύτως προϊόν, καμία συσκευή που να μοιάζει έστω και ατελώς με την υπόσχεσή της. Οι αναλύσεις που έκανε γίνονταν σε κανονικά εργαστήρια. Οι συσκευές που παρουσίαζε (χωρίς να επιδεικνύει όμως και τη λειτουργία τους) ήταν απλώς άδεια κουτιά. Όποτε έκανε κάποια παρουσίαση αποτελεσμάτων αυτά ήταν απλώς απαράδεκτα. Και όλα αυτά με το εταιρικό καθεστώς να χαρακτηρίζεται από απειλές, παράνοια, άγνοια του αντικειμένου, απουσία οποιασδήποτε σχετικής έρευνας.
Όταν αποκαλύφθηκε ότι ο βασιλιάς ήταν γυμνός, η κατάρρευση ήταν άμεση. Η SEC (η Κρατική Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς) κατηγόρησε την Theranos για απάτη και απιστία, ο Ραμές παραιτήθηκε από CEO (σύμφωνα με τον ίδιο) ή απολύθηκε (σύμφωνα με την Χολμς), τα λεφτά εξατμίστηκαν, οι επενδυτές που είχαν επενδύσει τα έχασαν όλα. Το τελικό δικαστήριο θα γίνει το καλοκαίρι του 2021 (μετά από αναβολές λόγω κορονοϊού), την ίδια περίοδο που αναμένεται να βγει και η ταινία που γυρίζεται για τη ζωή της Χολμς με την Τζένιφερ Λόρενς (αν δεν αναβληθεί λόγω κορονοϊού).
Το ενδιαφέρον εδώ δεν είναι πλέον η τύχη των απατεώνων, αλλά το ερώτημα για το σύστημα που επιτρέπει, ή μάλλον ενθαρρύνει τέτοιες απάτες. Για δέκα χρόνια οι κατά τεκμήριο πιο ικανοί και πιο έξυπνοι άνθρωποι της πιο πλούσιας χώρας του κόσμου, αυτοί που έχουν μαζέψει δισεκατομμύρια (άρα δεν μπορεί, είναι έξυπνοι) ή που κυβερνούν τις τύχες όλων μας (άρα δεν μπορεί, είναι ικανοί), δεν καταλάβαιναν ότι τους δούλευαν ψιλό γαζί με ένα κακοφτιαγμένο κόλπο κατώτερο από αυτό του παπατζή σε πανηγύρι. Το προφανές συμπέρασμα είναι ότι ούτε πιο έξυπνοι, ούτε πιο ικανοί αποδεικνύονται. Ενδεχομένως πιο αρπακτικοί.
Εποχές Θριάμβου της Τεχνολογίας;
Μέσα στην ατυχία μας να ζήσουμε την πανδημία, είμαστε εντούτοις τυχεροί, να ζούμε σε ενδιαφέροντες και συναρπαστικούς καιρούς. Η τεχνολογία καλπάζει προσφέροντάς μας κάθε μέρα που περνάει νέα θαύματα, η 4η βιομηχανική επανάσταση ξεδιπλώνεται, χρειάζεται όλο και λιγότερη εργασία για να παραχθεί το ίδιο προϊόν (άρα σύντομα θα έχουμε εβδομάδα τεσσάρων εργάσιμων ημερών), οι επιστήμες γνωρίζουν μιαν εντυπωσιακή ανάπτυξη – και ειδικά οι βιοεπιστήμες. Νέες θεραπείες, εμβόλια για τον κορονοϊό, επιμήκυνση της ζωής, ποιος ξέρει τι το θαυμαστό μας περιμένει σε έναν κόσμο που αλλάζει μπροστά στα μάτια μας μέρα με τη μέρα, σωστά;
Και όμως. Υπάρχουν πολύ σαφή στοιχεία που δείχνουν ότι αντίθετα από την κοινή αντίληψη, η ταχύτητα των αλλαγών δεν είναι πια ίδια με παλιότερα, ότι οι τεχνολογικές αλλαγές έχουν επιβραδυνθεί σε σχέση με μια προηγούμενη περίοδο, ότι ενδεχομένως στην πραγματικότητα ζούμε σε έναν κόσμο που τεχνολογικά έχει βαλτώσει (αν και σε επίπεδο μάρκετινγκ τα πάει πολύ καλά). Σχετικά τεκμήρια υπάρχουν σε όλους τους τεχνολογικούς τομείς: με βάση αυτά στοιχειοθετείται και αυτό που λέγεται “παράδοξο της παραγωγικότητας”, το οποίο το είχε διατυπώσει πρώτη φορά το 1987 ο οικονομολόγος Ρόμπερτ Σόλοου: “Μπορείς να δεις την εποχή των υπολογιστών παντού, εκτός από τις στατιστικές της παραγωγικότητας”. Πράγματι, παρά την καταιγιστική εισαγωγή τότε υπολογιστών σε όλους τους τομείς της παραγωγής, η παραγωγικότητα της εργασίας στον αναπτυγμένο κόσμο έμενε στάσιμη ή μειωνόταν, γεγονός που έκανε τους οικονομολόγους να ξύνουν απορημένοι το κεφάλι τους. Ξαφνικά, τη δεκαετία του ’90, η παραγωγικότητα ξανάρχισε να ανεβαίνει και οι οικονομολόγοι ανάσαναν ανακουφισμένοι – μέχρι χοντρικά το 2000: από τότε μέχρι σήμερα η παραγωγικότητα, παρ’ όλες τις νέες τεχνολογίες, παρ’ όλη την καινοτομία, τα κινητά και το ‘thinking out of the box’, δεν έχει κουνηθεί ρούπι, με δυσμενή δυστυχώς αποτελέσματα για το τριχωτό της κεφαλής των οικονομολόγων.
Υπάρχουν πολλές πιθανές εξηγήσεις για αυτό το παράδοξο, όπως ας πούμε ότι οι βασικές καινοτομίες για την παραγωγικότητα έχουν προ πολλού εφαρμοστεί: ο ατμός αρχικά, ο ηλεκτρισμός και η γραμμή παραγωγής στα εργοστάσια που αυτός επιτρέπει, η εισαγωγή του αυτοκινήτου, επέτρεψαν στην παραγωγικότητα να εκτιναχθεί κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Οι επόμενες τεχνολογικές πρόοδοι (λ.χ. υπολογιστές, διαδίκτυο, κινητά κτλ.) δεν είναι – συγκριτικά – τόσο σημαντικές, ή μπορεί να είναι και αρνητικές: όταν όλοι οι εργαζόμενοι μιας επιχείρησης έχουν Instagram στο κινητό τους, είναι προφανές ότι η επιχείρηση αυτή όχι παραγωγική δεν θα είναι, αλλά μάλλον πάει και για κλείσιμο…
Το αποτέλεσμα είναι από τη μία μεριά η βιομηχανική παραγωγή να έχει μετακομίσει στην Κίνα (εκεί εξακολουθεί να αποτελεί κερδοφόρα δραστηριότητα το εργοστάσιο) και από την άλλη ένα όλο και μεγαλύτερο τμήμα κεφαλαίων πηγαίνει σε χρηματιστήρια και λοιπές «μη παραγωγικές», όπως λέγονται συνήθως, δραστηριότητες. Ακόμα και μεγάλες βιομηχανίες στην πραγματικότητα τα λεφτά τους δεν τα βγάζουν από την ίδια την παραγωγική δραστηριότητα, αλλά από τα παιχνίδια με το φούσκωμα των μετοχών τους. Δεν είναι μόνο η Tesla, η εταιρία που αυτή τη στιγμή και ύστερα από ένα ράλι 800% αποτελεί την κορυφαία σε κεφαλαιοποίηση εταιρεία, ούτε μόνο το Bitcoin, ο ορισμός της φούσκας. Η Uber που μπαίνει μέσα κάθε χρόνο δισεκατομμύρια δολάρια και όμως συνεχίζει να «καίει» μυθώδη ποσά συνιστά ένα ακόμα παράδειγμα.
Ίσως όμως το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα να είναι οι επιχειρήσεις του ιατροφαρμακευτικού και βιοτεχνολογικού κλάδου, μιας και αυτές οι επιχειρήσεις εξακολουθούν να είναι τρομερά κερδοφόρες. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη τα περιθώρια κέρδους της φαρμακοβιομηχανίας για το διάστημα 2000 ως 2018 ήταν 13,7% σε σχέση με 7,7% για τους υπόλοιπους κλάδους που εκπροσωπούνται στον δείκτη S&P500 – μια εντυπωσιακή διαφορά.
Και όμως:
• αν συνυπολογιστούν διάφοροι άλλοι παράγοντες, όπως έξοδα για έρευνα και τεχνολογία, δικαστικές διαμάχες για πατέντες και μέγεθος της εταιρείας τα περιθώρια κέρδους μειώνονται πολύ και εξισώνονται με τις υπόλοιπες τεχνολογικές εταιρείες.
• Ενώ τα περιθώρια κέρδους για τους υπόλοιπους μένουν χοντρικά σταθερά σε όλη αυτή την περίοδο, η φαρμακοβιομηχανία είδε τα δικά της περιθώρια κέρδους να μειώνονται σταθερά.
• Ειδικά προς το τέλος της περιόδου αυτής, από το 2014 μέχρι το 2018, τα καθαρά περιθώρια (net income margin) της φαρμακοβιομηχανίας υπολογίζονται στο 2,3%, ήτοι εντός του ορίου της στατιστικής αβεβαιότητας.
Με άλλα λόγια, η φαρμακοβιομηχανία ξεκίνησε τη δεκαετία του ’90 (ίσως και πιο πριν) με τεράστια περιθώρια κέρδους που οφείλονταν από τη μια στις αναδιαρθρώσεις των συστημάτων υγείας που επέτρεψαν μεγάλες ανατιμήσεις στην αγορά φαρμάκου και από την άλλη στην αναθεώρηση του καθεστώτος των πατεντών της δεκαετίας του ’80-’90. Πράγματι τότε, αρχίζοντας από τις σημαντικότατες αλλαγές της κυβέρνησης Ρήγκαν, ένα κύμα επιμήκυνσης και αυστηροποίησης των πατεντών στο φάρμακο σάρωσε τον αναπτυγμένο κόσμο, επιτρέποντας στις φαρμακοβιομηχανίες να εκμεταλλεύονται αποκλειστικά (και να πουλάνε πιο ακριβά) μια σειρά από βασικά φάρμακα που ανακαλύφθηκαν μέχρι την δεκαετία του ’70.
Έκτοτε, και παρά τη φιλολογία περί προόδου, δεν έχει υπάρξει ανακάλυψη ανάλογης σημασίας. Τα βασικά φάρμακα, αντιβιοτικά και εμβόλια που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι μικροπαραλλαγές παλιότερων φαρμάκων, των οποίων συχνά έχει πλέον λήξει η πατέντα. Αυτός είναι και ο λόγος που τώρα πλέον γίνεται κουβέντα για generics, φάρμακα αντίγραφα, των οποίων επιτρέπεται η αντιγραφή επειδή έχει λήξει η πατέντα, τα οποία προφανώς επειδή έχουν χαμηλή τιμή δεν έχουν και μεγάλα περιθώρια κέρδους. Οι φαρμακοβιομηχανίες αναμασούν τα ίδια και τα ίδια φάρμακα με μικρές αλλαγές στους χημικούς τύπους προκειμένου να επεκτείνουν τις πατέντες χωρίς σημαντικές όμως, μεγάλες προόδους. Επειδή τα μικρά αυτά βήματα κοστίζουν πολύ σε R&D, χωρίς αυτό να συνεπάγεται αντίστοιχη κερδοφορία, οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες σταδιακά βγαίνουν από τα φάρμακα. Η Novartis, εταιρεία που τσέπωσε δισεκατομμύρια ως αποτέλεσμα σκανδαλωδών συμβάσεων, εντούτοις αποσύρθηκε από τον χώρο των εμβολίων και δεν ξαναμπήκε ούτε με την Covid-19.
Δυστυχώς αυτή τη στασιμότητα την πληρώνουμε και με την πανδημία. Σε εποχές μεγάλης προόδου της τεχνολογίας (δεκαετία ’50), το εμβόλιο της πολιομυελίτιδας δεν πατενταρίστηκε. Ο Τζόνας Σαλκ που το ανακάλυψε είχε πει: «Μπορείς να πατεντάρεις τον ήλιο;». Μια τέτοια γενναιόδωρη στάση μπορούσε να δικαιολογηθεί τότε από την πληθώρα των ανακαλύψεων που άφηναν μεγάλα περιθώρια κέρδους, όχι όμως πλέον. Εξ ου και το αναδρομικό μίσος κατά του Σαλκ σε άρθρα που δημοσιεύονται σε πάντα έγκυρα και σε βάθος ενημερωμένα έντυπα, από αρθρογράφους που θεωρούν αυτή τη στάση κοινωνικά καταστρεπτική. Αν απεμποληθούν οι πατέντες, λένε, τι κίνητρο θα έχουν οι εφευρέτες για να έχουμε πρόοδο; Πώς η Pfizer θα κοστολογεί περίπου 40ευρώ τη δόση (και χρειάζονται δύο δόσεις) αν δεν υπάρχουν πατέντες; Τα άσχετα με το άμεσο κέρδος κίνητρα του Σαλκ δεν τα κατανοούν, τους τρομοκρατούν, τα εξορκίζουν ως ανατρεπτικά και καταστρεπτικά για την κοινωνία (ενώ στην πραγματικότητα είναι καταστρεπτικά για τις ίδιες τις παράδοξες και ανιστορικές προκαταλήψεις τους).
Βέβαια, από την άλλη, έχουν κι ένα δίκιο. Αν καταργούνταν οι πατέντες, τότε πατέντες σαν τις πάμπολλες πατέντες που είχε στο όνομά της η Χολμς, πατέντες που πατεντάριζαν κοπανιστό αέρα, δεν θα είχαν πατενταριστεί ποτέ. Θα ήταν μια απώλεια για την ανθρωπότητα.
Πατενταρισμένη απώλεια.
