Την ώρα που η κυβέρνηση ετοιμάζει μια επικοινωνιακή φιέστα με τη συμμετοχή του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη και φόντο την “επανατοποθέτηση” μέρους των αρχαίων που είχαν αποσπαστεί από τον σταθμό Αγία Σοφία στο μετρό Θεσσαλονίκης, μια νέα προσφυγή στο ΣτΕ κατατέθηκε την Τετάρτη 8 Σεπτεμβρίου.
Πρόκειται για αίτηση ακύρωσης της απόφασης του υπουργείου Πολιτισμού (ΥΠΠΟΑ/326790 από 9.7.2021, ΑΔΑ: Ψ9Ι44653Π4-ΟΥΗ), με την οποία εγκρίθηκε η μελέτη προσωρινής απόσπασης και επανατοποθέτησης αρχαιοτήτων στον σταθμό Βενιζέλου του μετρό Θεσσαλονίκης.
Στο ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο προσέφυγαν αυτή τη φορά από κοινού ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ), η Πανελλήνια Ένωση Συντηρητών Αρχαιοτήτων (ΠΕΣΑ), ο Ενιαίος Σύλλογος Υπαλλήλων Υπουργείου Πολιτισμού Αττικής, Στερεάς και Νήσων, ο Σύλλογος Εκτάκτων Αρχαιολόγων (ΣΕΚΑ), το Πανελλήνιο Σωματείο Εκτάκτου Προσωπικού Υπουργείου Πολιτισμού, η Κίνηση Πολιτών Θεσσαλονίκης για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς και 21 πολίτες, μεταξύ των οποίων η πρώην γενική γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού Μαρία Βλαζάκη, ο τέως δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης, οι πρώην έφοροι αρχαιοτήτων Δέσποινα Μακροπούλου και Ευτέρπη Μαρκή, οι εν ενεργεία και ομότιμοι πανεπιστημιακοί καθηγητές Αλέκα Αλεξοπούλου, Γιώργος Βελένης, Απόστολος Βέττας, Στυλιανή Λεφάκη, Αλέξης Μπένος, Μελίνα Παϊσίδου, Άρης Στυλιανού και Ελένη Χοντολίδου, οι αρχιτέκτονες Βασίλης Κονιόρδος, Νίκος Παπαμίχος και Γιώργος Συνεφάκης, οι νομικοί Φωκίων Δημητριάδης και Χρήστος Λαμπάκης και ο ξεναγός Γιάννης Κιουρτσόγλου.
Στην αίτηση ακύρωσης οι προσφεύγοντες επισημαίνουν ότι δεν τηρήθηκε η νόμιμη διαδικασία για την ανάθεση της σχετικής μελέτης, ότι δεν πρόκειται στην πραγματικότητα περί οριστικής μελέτης ούτε μελέτης εφαρμογής, αλλά περί προμελέτης, για την οποία απαιτούνται πολλές συμπληρώσεις, ότι η απόφαση για τα στοιχεία με τα οποία συμπληρώνεται η μελέτη πρέπει να λαμβάνεται κατόπιν γνωμοδότησης του ΚΑΣ, κάτι που δεν έγινε στην συγκεκριμένη περίπτωση, ότι η μελέτη δεν εκπονήθηκε σύμφωνα με τις απαιτήσεις του αρχαιολογικού νόμου και, τέλος, ότι παραβιάζεται το άρθρο 24 παρ. 1 & 6 του Συντάγματος ως προς την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος.
Οι προσφεύγοντες κάνουν λόγο για πρωτοφανές εγχείρημα απόσπασης ενιαίου αρχαιολογικού χώρου, το οποίο αποτελεί παγκόσμιο πείραμα, καθώς δεν υπάρχει ιστορικό προηγούμενου μετακίνησης ολόκληρου αρχαιολογικού χώρου, παρά μόνο μεμονωμένου ή μεμονωμένων μνημείων. Παρατηρούν ότι “οι εργασίες απόσπασης και επανατοποθέτησης θα λάβουν χώρα σε έναν κλειστό χώρο, αφού έχει ήδη κατασκευαστεί η πλάκα οροφής του Σταθμού Βενιζέλου. Η εμπειρία ως τώρα σε αποσπάσεις, αλλά και επανατοποθετήσεις αρχαιοτήτων αφορά αποκλειστικά σε ανοιχτούς, κατά κανόνα υπαίθριους χώρους”. Σημειώνουν δε ότι, λόγω των δεσμεύσεων του κατασκευαστικού έργου (πλάκα οροφής, φρεάτια, στάθμη έδρασης της πλάκας επιπέδου -1, στάθμη υποδομής), ο τρόπος κοπής και η στάθμη κοπής των αρχαιοτήτων καθορίζεται από τις αναγκαιότητες του τεχνικού έργου και όχι από τις ανάγκες των ίδιων των αρχαιοτήτων, κάτι που δημιουργεί πρόσθετα προβλήματα στην διαδικασία της απόσπασης, την ακεραιότητα των αρχαιοτήτων και προσθέτει ειδικές τεχνικές απαιτήσεις για τη μελέτη. Σύμφωνα με τους προσφεύγοντες, οι σπουδαίες αρχαιότητες που έχουν εντοπιστεί σχεδιάζεται να αποσπαστούν επί ματαίω “με τρόπο που συνεπάγεται την αναπόφευκτη και αναπόδραστη καταστροφή τους”.
Η μοναδικότητα των ευρημάτων
Οι προσφεύγοντες επανέρχονται στην επισήμανση της μοναδικότητας του ευρήματος, του ενιαίου αρχαιολογικού χώρου 1350 τ.μ. με την μεγάλη επαλληλία οικοδομικών και κατασκευαστικών φάσεων και χρήσεων. Οι ορατές σήμερα κατασκευές του 4ου-9ου αι. μ.Χ., που συγκροτούν το σημαντικό σημείο συνάθροισης της βυζαντινής πόλης, με τη διασταύρωση των οδικών αξόνων decumanus maximus και cardo και τα παρόδια κτίσματα, έχει αδιάκοπη χρήση. Σε επαφή με τις ορατές αρχαιότητες και αμέσως κάτω από αυτές υπάρχουν βοηθητικοί χώροι-έργα υποδομής (π.χ. αποχετευτικοί αγωγοί) της ίδιας ή προγενέστερης χρονολογίας, προηγούμενες φάσεις (π.χ. κτίρια που έχουν χρησιμοποιηθεί σε επόμενη φάση ως θεμέλια ορατών σήμερα κτιρίων), διάφορες χρήσεις και ανθρωπογενή κατάλοιπα, καθώς και οι υποκείμενες αρχαιότητες των ρωμαϊκών και ελληνιστικών χρόνων.
“η μεθοδολογία απόσπασης σε ένα τόσο πυκνό αρχαιολογικό ορίζοντα, πρόκειται να καταστρέψει άγνωστες και μη αποκαλυμμένες αρχαιότητες,
Σύμφωνα με τους προσφεύγοντες, η διαδικασία της απόσπασης των ορατών σήμερα φάσεων των αρχαιοτήτων του 4ου-9ου αιώνα, με σκοπό την επανατοποθέτησή τους στην ίδια θέση, είναι μια δυσχερής διαδικασία καθώς η ανασκαφή δεν έχει προχωρήσει σε όλο το βάθος και δεν είναι γνωστές οι στάθμες της θεμελίωσης των προς απόσπαση κτιρίων και κατασκευών (π.χ. κεντρικοί αγωγοί του decumanus και της cardo, πεσσοί του τετραπύλου). Όπως σημειώνουν “η μεθοδολογία απόσπασης σε ένα τόσο πυκνό αρχαιολογικό ορίζοντα, πρόκειται να καταστρέψει άγνωστες και μη αποκαλυμμένες αρχαιότητες, για να καταστεί εφικτή η απόσπαση των σημερινών ορατών αρχαιοτήτων. Η εμπειρία σε εργασίες απόσπασης και επανατοποθέτησης δεν περιλαμβάνει ως τώρα αρχαιολογικούς χώρους στους οποίους δεν έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή, ούτε ενιαίο αρχαιολογικό χώρο 1350 τ.μ. με επάλληλες φάσεις”.
Για την παγκοσμιότητα του υπό κίνδυνο αρχαιολογικού χώρου του Σταθμού Βενιζέλου, λόγω της επαπειλούμενης απόσπασής του, και τον οικουμενικό χαρακτήρα του μνημείου αλλά και του κατ’ εξοχήν ανθρώπινου, κοινωνικού και ατομικού δικαιώματος που κατοχυρώνει το άρθρο 24 του Συντάγματος, οι προσφεύγοντες υπενθυμίζουν την παρατεταμένη και διαρκώς εντεινόμενη κινητοποίηση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, αναφέροντας ενδεικτικά:
α) την απόφαση, όπως δημοσιεύτηκε στη διμηνιαία επιθεώρηση (Ιουνίου-Ιουλίου 2021) του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS), εκτελεστικού βραχίονα της UNESCO και του σημαντικότερου διεθνούς οργανισμού που δραστηριοποιείται στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, της ένταξης του μνημειακού συνόλου που ανευρέθη στον σταθμό Βενιζέλου στα ετήσια Heritage Alerts του 2020 που αφορούν σε όσα μνημεία ή τοποθεσίες της πολιτιστικής κληρονομιάς αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο και
β) την από 14.5.2021 επιστολή προς τον Πρωθυπουργό και δημοσιεύτηκε στον διεθνή τύπο, κορυφαίων επιστημόνων απ’ όλο τον κόσμο, βυζαντινολόγων, αρχαιολόγων, ιστορικών, προέδρων ακαδημιών, φιλελλήνων, προέδρων των εθνικών επιτροπών βυζαντινών σπουδών με έκκληση, ώστε να μην υλοποιηθούν τα σχέδια απόσπασης των αρχαιοτήτων που ανακαλύφθηκαν στον σταθμό Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη. Την παραπάνω επιστολή υπογράφουν, μεταξύ άλλων, οι Καθηγητές Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Institute of Advanced Studies του Πανεπιστημίου Princeton και Αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Dimiter Angelov, Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, Sharon Gerstel, Καθηγήτρια Βυζαντινής Τέχνης και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Καλιφόρνιας, Λος Άντζελες και Μαρία Μαυρουδή, Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, Κλασικών Σπουδών και Σπουδών Εγγύς Ανατολής, στο Πανεπιστήμιο Καλιφόρνιας, Μπέρκλεϋ και πλήθος άλλων.
ΑΚΤΩΡ – Κορρές: “Γιάννης κερνά και Γιάννης πίνει…”
Οι προσφεύγοντες επισημαίνουν πως μελέτες τέτοιου είδους εκπονούνται, σύμφωνα με το νόμο, είτε απευθείας από το εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό των αρμόδιων υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού είτε με ανάθεση από την υπηρεσία σε ιδιώτες μελετητές που έχουν τα κατά νόμο απαραίτητα προσόντα. Ωστόσο, η μελέτη που εγκρίθηκε με την προσβαλλομένη Υπουργική Απόφαση, αν και είναι αρχαιολογικής φύσης, ούτε εκπονήθηκε από τις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ ούτε ανατέθηκε από αυτές σε ιδιώτη μελετητή. Αντίθετα, παρά τις προβλέψεις του νόμου, η διαγωνιστική διαδικασία διενεργήθηκε από την ιδιωτική ανώνυμη εταιρεία, ανάδοχο κοινοπραξία (ΑΚΤΩΡ – SALINIIMPREGILO – HITACHIRAILSTS -HITACHIRAIL) του κατασκευαστικού έργου!
Η KORRES ENERGINEERING είναι στην πραγματικότητα ο Δημήτρης Κορρές, ο οποίος είχε παραστεί τον Δεκέμβριο του 2019 στη συνεδρίαση του ΚΑΣ ως δήθεν ανεξάρτητος εμπειρογνώμονας, αλλά όπως αποδείχθηκε είχε παραστεί για την υποστήριξη του αιτήματος της “Αττικό Μετρό” ως ο εργολάβος του έργου
Μάλιστα, ούτε καν αξιολογήθηκαν οι υποβληθείσες στην ανάδοχο εταιρεία προσφορές από την υπουργό κατόπιν γνώμης του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου είτε έστω από την αρμόδια υπηρεσία. Αντίθετα, την αξιολόγηση έκανε η ίδια η κοινοπραξία της εταιρείας ΑΚΤΩΡ, προκρίνοντας ως ανάδοχο για την εκτέλεση των εργασιών απόσπασης, προσωρινής αποθήκευσης, επανατοποθέτησης, προστασίας, στερέωσης και ανάδειξης των αρχαιολογικών ευρημάτων στον Σταθμό Βενιζέλου, το ανύπαρκτο έως τότε σχήμα ΑΚΤΩΡ – KORRES ENERGINEERING, στο οποίο συμμετέχει η ίδια…
Σημειώνεται ότι η KORRES ENERGINEERING είναι στην πραγματικότητα ο Δημήτρης Κορρές (αδελφός του μέλους του ΚΑΣ Μανώλη Κορρέ), ο οποίος είχε παραστεί τον Δεκέμβριο του 2019 στη συνεδρίαση του ΚΑΣ ως δήθεν ανεξάρτητος εμπειρογνώμονας, αλλά όπως αποδείχθηκε είχε παραστεί για την υποστήριξη του αιτήματος της “Αττικό Μετρό” ως ο εργολάβος του έργου (τόσο της εκπόνησης της μελέτης απόσπασης/επανατοποθέτησης όσο και της υλοποίησής της) σε χρόνο προγενέστερο της έγκρισης του αιτήματος ανακατασκευής του σταθμού με Υπουργική Απόφαση.
Χρονοδιάγραμμα: τα παραπειστικά επιχειρήματα του ΥΠΠΟ
Βασικά επιχειρήματα που είχε προβάλει το Υπουργείο Πολιτισμού και η “Αττικό Μετρό Α.Ε.” για την αιτιολόγηση της επιλογής της αναίτιας επιστροφής στη λύση της απόσπασης και επανατοποθέτησης των αρχαιοτήτων και τα οποία ελήφθησαν υπόψη από το ΣτΕ για την έκδοση της προηγούμενης απόφασης του για τις αρχαιότητες της Βενιζέλου ήταν το χρονοδιάγραμμα ολοκλήρωσης του Μετρό Θεσσαλονίκης στο σύνολό του, με την παράδοση σε χρήση και των 13 Σταθμών του (συμπεριλαμβανομένου και του Σταθμού Βενιζέλου) έως τον Απρίλιο του 2023, προκειμένου να διασφαλιστεί και η αποφυγή του κίνδυνου επιστροφής της κοινοτικής χρηματοδότησης εξαιτίας της υπέρβασης των προθεσμιών της προγραμματικής περιόδου του ΕΣΠΑ 2014-2020, η οποία λήγει την 31.12.2023.
Όπως επισημαίνουν οι προσφεύγοντες, “ήδη αποδείχτηκε ότι οι παράμετροι αυτοί δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και εκ των υστέρων καταδεικνύεται περίτρανα ότι προβλήθηκαν παραπειστικά”. Τόσο το Υπουργείο Υποδομών όσο και η “Αττικό Μετρό” παραδέχονται σήμερα ότι το χρονοδιάγραμμα για την ολοκλήρωση του έργου τον Απρίλιο 2023 δεν είναι εφικτό και ήδη, ενώ μιλούσαν αρχικά για διολίσθηση του χρονοδιαγράμματος προς τις αρχές του 2024 τώρα δεν προσδιορίζουν καν συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα. Είναι σαφές, πλέον, ότι απειλείται το χρονοδιάγραμμα όλου του έργου, στον βαθμό που η ολοκλήρωση των 12 ήδη κατασκευασμένων σταθμών της βασικής γραμμής, που είναι ελεύθεροι από αρχαιότητες, συνεχίζει να συνδέεται με την ολοκλήρωση του Σταθμού Βενιζέλου, για τον οποίο χρειάζονται, σύμφωνα με τους προσφεύγοντες, τουλάχιστον 18-28 μήνες αρχαιολογικών εργασιών πριν εκκινήσει η κατασκευή του και τουλάχιστον 48 μήνες για να είναι λειτουργικός.
Ο ισχυρισμός ότι με την αλλαγή του σχεδιασμού το έργο θα επιταχυνθεί έχει καταρριφθεί. Η υπουργός Πολιτισμού, απαντώντας σε επίκαιρη ερώτηση του Βουλευτή του ΚΙΝΑΛ Χάρη Καστανίδη στις 7-6-2021, παραδέχτηκε στη Βουλή ότι το χρονοδιάγραμμα του έργου έχει μετατεθεί για την άνοιξη του 2025.
Όπως επισημαίνεται στην προσφυγή, η κοινοτική χρηματοδότηση του έργου τελειώνει στο τέλος του 2023 και οποιαδήποτε εργασία για την ολοκλήρωση του Μετρό μετά από αυτή την ημερομηνία, θα πρέπει να πληρωθεί από τους εθνικούς πόρους και όχι να επιστραφεί στο σύνολό της η κοινοτική χρηματοδότηση. Έτσι, είναι τον Φεβρουάριο του 2025 που πρέπει να λειτουργεί το μετρό στο σύνολό του για να μην επιστραφεί η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση. Το κόστος του Μετρό Θεσσαλονίκης ανέρχεται σε 1,5 δισ. (χωρίς ΦΠΑ), από τα οποία η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση είναι 700 εκατ. και τα υπόλοιπα 800 εκατ. είναι εθνικοί πόροι. “Σύμφωνα με τις οδηγίες κλεισίματος της τρέχουσας προγραμματικής περιόδου, όπως έχουν διαμορφωθεί μέχρι στιγμής”, σημειώνουν οι προσφεύγοντες, “η προθεσμία λειτουργίας του έργου ταυτίζεται με τον χρόνο υποβολής του φακέλου κλεισίματος που είναι ο Φεβρουάριος 2025. Συνεπώς, αυτό που πραγματικά ισχύει είναι ότι εφόσον το Μετρό λειτουργήσει μέχρι τον Φεβρουάριο του 2025 το σύνολο των ευρωπαϊκών χρηματοδοτήσεων είναι απολύτως διασφαλισμένο0.
Και αίτηση αναστολής
Αξίζει να σημειωθεί πως, πέραν της ακύρωσης της Υπουργικής Απόφασης “Έγκριση μελέτης προσωρινής απόσπασης και επανατοποθέτησης αρχαιοτήτων στον Σταθμό Βενιζέλου, στο πλαίσιο κατασκευής του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Θεσσαλονίκης”, οι προσφεύγοντες ζητούν με την αίτησή τους την ακύρωση και δύο πρόσφατων αποφάσεων που βασίστηκαν σε αυτήν (της υπ’ αριθμ. πρωτοκόλλου ΥΠΠΟΑ/387622/12-8-2021 από 12.08.2021 απόφασης του Προϊσταμένου της Διεύθυνσης Αναστύλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων (ΑΔΑ: 6ΓΔΧ4653Π4-9ΤΖ), που ανακοινοποιήθηκε στο ορθό στις 18-8-2021 με θέμα: “Έγκριση μελέτης προσωρινής απόσπασης της Αρχαιολογικής Ενότητας Τ1 (ΤΧ 769 – Κάνναβος Δ2) στο Σταθμό «Βενιζέλου», στο πλαίσιο κατασκευής του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Θεσσαλονίκης”και της από 01.09.2021 με αριθμό πρωτοκόλλου ΥΠΠΟΑ/40745/01-09-2021 απόφασης του Προϊσταμένου της Διεύθυνσης Αναστύλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων (ΑΔΑ: ΧΨΞ4653Π4-Φ0) με θέμα “Έγκριση μελέτης προσωρινής απόσπασης των Αρχαιολογικών Ενοτήτων D1, D2, T2-3, Δ1 στο Σταθμό «Βενιζέλου», στο πλαίσιο κατασκευής του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Θεσσαλονίκης”), καθώς και κάθε άλλης συναφούς, προγενέστερης ή μεταγενέστερης πράξης ή παράλειψης της Διοίκησης.
Τέλος, σήμερα Παρασκευή 10 Σεπτεμβρίου κατατίθεται από τους ίδιους προσφεύγοντες και αίτηση αναστολής για την έκδοση προσωρινής διαταγής, που δεν θα επιτρέπει τη συνέχιση των εργασιών μέχρι την εκδίκαση της αίτησης ακύρωσης.
Την ίδια στιγμή στις 6.30 μ.μ., έχει προγραμματιστεί, από την Κίνηση Πολιτών Θεσσαλονίκης για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο άγαλμα Βενιζέλου.
Λίγα μέτρα πιο πέρα, στο σταθμό “Αγία Σοφία”, ο Κυριάκος Μητσοτάκης, απαθής μέχρι ώρας απέναντι σε όλες τις εκκλήσεις από την Ελλάδα και το εξωτερικό για την σωτηρία των αρχαιοτήτων της Βενιζέλου, θα επιχειρεί τη δική του επικοινωνιακή απάντηση προσπαθώντας να ανακτήσει μέρος της τρωθείσας αξιοπιστίας του ίδιου, της κυβέρνησής του και της υπουργού Πολιτισμού του.
