Το 2017, πρώτο έτος της προεδρίας Τράμπ, οι Προτεστάντες όπου Γης γιόρτασαν πεντακόσια χρόνια ιστορίας, η απαρχή των οποίων σηματοδοτήθηκε συμβολικά με το κάρφωμα των Ενενήντα Πέντε Θέσεων του Λούθηρου στην είσοδο της εκκλησίας των Αγίων Πάντων στη Βιτεμβέργη, τον Οκτώβριο του 1517.
Στο κείμενο που ακολουθεί παρουσιάζονται ορισμένα βασικά στοιχεία για την πληθυσμιακή και γεωγραφική ιστορική εξέλιξη του χριστιανικού κλάδου των Διαμαρτυρομένων. Η κατάσταση στους κόλπους τους Προτεσταντισμού είναι εξαιρετικά σύνθετη και ποικιλόμορφη, διαμορφώνοντας μια μικρή Βαβέλ που περιλαμβάνει περισσότερους από 800 εκατομμύρια ανθρώπους. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η συμπερίληψη των Αγγλικανών στους Διαμαρτυρομένους είναι αμφιλεγόμενη, όμως αποτελεί επιλογή πολλών προτεσταντικών φορέων και αρκετών μελετών. Εξ αρχής, λοιπόν, πρέπει να επισημανθεί πως όσα ακολουθούν αποτελούν μια γενική εικόνα σε αδρές γραμμές. Τα δεδομένα προέρχονται από το πρώτο μισό της δεκαετίας του 2010 και μπορεί να έχουν ελαφρώς μεταβληθεί. Οι θεμελιώδεις τάσεις ασφαλώς όχι.
Από τον 20ο στον 21ο αιώνα
Στις αρχές του 20ου αιώνα τα κράτη με τον μεγαλύτερο πληθυσμό Διαμαρτυρομένων ήταν τα ακόλουθα: 1. Ηνωμένες Πολιτείες, 2. Ηνωμένο Βασίλειο, 3. Γερμανία, 4. Σουηδία, 5. Ολλανδία, 6. Καναδάς, 7. Φινλανδία, 8. Αυστραλία, 9. Δανία και 10. Νορβηγία.
Επτά χώρες από την Ευρώπη, δύο από τη βόρεια Άμερική και μια από την Ωκεανία, ή τέσσερις από τη λεγόμενη Αγγλόσφαιρα και έξι από τη βόρεια Ευρώπη. Δηλαδή, με βάση το κυρίαρχο πολιτικό λεξιλόγιο που διδαχθήκαμε κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, και οι δέκα πολυπληθέστερες προτεσταντικές χώρες ήταν “δυτικές”.
Έναν αιώνα μετά…
Οι χώρες με τον μεγαλύτερο προτεσταντικό πληθυσμό, στις αρχές του 21ου αιώνα, είναι οι εξής: 1. Η.Π.Α, 2. Νιγηρία, 3. Βραζιλία, 4. Κίνα, 5. Νότια Αφρική, 6. Κονγκό (Κινσάσα), 7. Ηνωμένο Βασίλειο, 8. Γερμανία, 9. Ινδονησία, 10. Κένυα (ενώ η Ινδία, εντός λίγων ετών, θα μπορούσε να βρεθεί μέσα στην πρώτη πεντάδα).
Τέσσερα κράτη από την Αφρική, δύο από την Ασία, δύο από την Ευρώπη, και ένα κράτος από τη βόρεια και τη Λατινική Αμερική, αντίστοιχα.
Στις αρχές του 21ου αιώνα οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής παραμένουν η πολυπληθέστερη προτεσταντική χώρα. Όμως, ο συνολικός προτεσταντικός πληθυσμός της Νιγηρίας, της Βραζιλίας και της Κίνας είναι μεγαλύτερος από αυτόν της Ευρώπης, ενώ περισσότεροι Προτεστάντες ζουν στη Νιγηρία παρά στη Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο μαζί.
Μακροϊστορικά
Από τα μέσα του 16ου αιώνα και μέχρι περίπου το 1800, σχεδόν ολοκληρωτικά, οι πληθυσμοί των Διαμαρτυρομένων βρίσκονται στην Ευρώπη. Ο Προτεσταντισμός ως προς τη γεωγραφική, ιστορική και πληθυσμιακή του καταγωγή αποτελεί ένα ευρωπαϊκό και πιο συγκεκριμένα κεντρο-βορειοευρωπαϊκό θρήσκευμα. Από το 1800 και ύστερα (ουσιαστικά μεταξύ των περιόδων που οι Διαμαρτυρόμενοι ονομάζουν First και Second Awakening) και μέχρι περίπου τα μέσα του 20ου αιώνα, ο Προτεσταντισμός θα μεταβληθεί σε ένα βορειοατλαντικό ευρωαμερικανικό θρήσκευμα.
Οι μεταβολές κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα υπήρξαν συγκλονιστικές. Στις αρχές του 20ου αιώνα περίπου το 60-65% του συνόλου των διαμαρτυρόμενων πληθυσμών ζούσαν στην Ευρώπη και ο κύριος όγκος των υπολοίπων στη βόρεια Αμερική – πάνω από το 90% των Προτεσταντών κατοικούσαν στις δύο πλευρές του βόρειου Ατλαντικού.
Μεταπολεμικά, σταδιακά, ο Προτεσταντισμός θα αποκτήσει αφρικανικό γεωγραφικό χαρακτήρα και δημογραφικό βάρος. Η βόρεια Αμερική θα βρεθεί στην τρίτη θέση με τους περισσότερους προτεσταντικούς πληθυσμούς, καθώς θα την ξεπεράσει η Αφρική. Μέσα στις επόμενες δεκαετίες η Αφρική θα ξεπεράσει και την Ευρώπη, η οποία με τη σειρά της θα βρεθεί στην τρίτη θέση πίσω από την βόρεια Αμερική. Μεταξύ των δεκαετιών 1970-90 θα έρθουν στο προσκήνιο προτεσταντικοί πληθυσμοί από τη Λατινική Αμερική και την Ασία οι οποίοι, αν προσμετρηθούν ως σύνολο, επίσης υπερβαίνουν τον αριθμό των Διαμαρτυρόμενων στην Ευρώπη, ενώ κατά την εικοσαετία 1990-2010 οι ευρωαμερικανοί Προτεστάντες των δύο ακτών του βόρειου Ατλαντικού, θα μετατραπούν σε μειοψηφία.
Ιστορική εξέλιξη των δημογραφικών πυρήνων του Προτεσταντισμού
1550-1800
1. Βόρεια Ευρώπη
1800-1950
1. Βόρεια Ευρώπη, 2. Βόρεια Αμερική
1950-1970
1. Βόρεια Ευρώπη, 2. Αφρική, 3. Βόρεια Αμερική
1970-1990
1. Αφρική, 2. Βόρεια Αμερική, 3. Βόρεια Ευρώπη
1990-2010
1. Αφρική, 2. Βόρεια Αμερική, 3. Βόρεια Ευρώπη, 4. Λατινική Αμερική, 5. Ασία
Ακολουθεί ένας ενδεικτικός χάρτης που αποτυπώνει τη μετακίνηση του γεωγραφικού και δημογραφικού κέντρου βάρους του Προτεσταντισμού από τον 16ο-17ο αιώνα στον 20ο και τέλος στις αρχές του 21ου αιώνα.
Στις αρχές του 21ου αιώνα η πλειοψηφία των Διαμαρτυρομένων, συμπεριλαμβανομένων των λεγόμενων νεο-προτεσταντών, ζει στον Παγκόσμιο Νότο. Πριν από έναν αιώνα, το γεωγραφικό και δημογραφικό κέντρο βάρους του Προτεσταντισμού βρισκόταν στον βόρειο Ατλαντικό. Σήμερα, βρίσκεται μεταξύ Αφρικής, Ασίας και Λατινικής Αμερικής, δηλαδή μεταξύ του νότιου Ατλαντικού και του Ινδικού Ωκεανού – εξέλιξη που ασφαλώς επηρέασε αναμορφώνοντας κυρίως την αμερικανική προτεσταντική σκέψη. Η μετάφραση της Βίβλου σε πολλαπλές γλώσσες, αυτό το τόσο απλό στοιχείο, αποτέλεσε έναν από τους βασικότερους λόγους της παγκόσμιας επέκτασης του Προτεσταντισμού στην περιοχή που ψυχροπολεμικά ονομάστηκε “Τρίτος Κόσμος” ή στον μεταψυχροπολεμικό “Παγκόσμιο Νότο” του 21ου αιώνα.
Στις αρχές του 21ου αιώνα, ο Προτεσταντισμός έχει μεταβληθεί σε μια μη κυρίαρχα “δυτική”, ευρωαμερικανική, βορειοατλαντική, αγγλοσαξονική και γερμανογενής, θρησκεία. Δηλαδή, έχει απωλέσει ή υπερβεί τον γεωγραφικό, ανθρωπολογικό και ιστορικό του πυρήνα.
Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής
Η καταβαράθρωση του διατλαντικού ευρωαμερικανικού Προτεσταντισμού σε υπερεθνικό επίπεδο, μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα, συνοδεύτηκε από την κατάλυση του εθνοτικού αγγλο-προτεσταντικού πυρήνα των Ηνωμένων Πολιτειών και την κατάρρευση της λεγόμενης White Anglo-Saxon Protestant (WASP) Αμερικής, σε εθνικό επίπεδο. Θα ήταν γόνιμο, λοιπόν, στο πλαίσιο που εξετάζουμε εδώ, και το οποίο χαρακτηρίζεται από την αποσύνδεση του Προτεσταντισμού από τον αρχικό δημογραφικό και γεωγραφικό του πυρήνα, να ενταχθούν και να εξεταστούν τόσο ο Τζορτζ Μπους ο νεότερος και ρεύματα-κινήματα όπως αυτά που ονομάστηκαν Evangelical (identity) Politics και η λεγόμενη Christian Right, όσο και ο Ντόναλντ Τραμπ, με περισσότερο κοσμικά-εθνικιστικά πρόσημα, καθώς και η πιο ριζοσπαστικοποιημένη αποθρησκειοποιημένη εκκοσμικευμένη μορφή της λεγόμενης Alt-Right – σε αρκετές εκφάνσεις της τελευταίας, μάλιστα, ο εθνοτικός αγγλο-αμερικανικός πυρήνας έχει πλήρως αποσυνδεθεί από τον θρησκευτικό προτεσταντικό, στρεφόμενος ευθέως πολεμικά εναντίον του.
Ωστόσο, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δεν είναι μόνο η μεγαλύτερη προτεσταντική χώρα στον πλανήτη αλλά και η πολυπληθέστερη χριστιανική, λόγω της συνύπαρξης Προτεσταντισμού και Ρωμαιοκαθολικισμού. Επίσης, οι Η.Π.Α είναι η πλέον θρησκευόμενη βορειοατλαντική ή “δυτική” χώρα. Το 1963, περίπου το 90% των ενήλικων Αμερικανών δήλωναν Χριστιανοί και λιγότερο από το 5% δεν δήλωναν καμία θρησκευτική ταυτότητα. Το 2014, περίπου το 70% αυτοχαρακτηρίζονταν ακόμη ως Χριστιανοί ενώ ένα ποσοστό της τάξης του 25% δεν δήλωνε καμία θρησκευτική ταυτότητα. Οι Η.Π.Α, ως χριστιανική χώρα στις αρχές του 21ου αιώνα, είναι Anglo-Hispanic-African American και όχι Anglo-Protestant ή κυρίαρχα White Christian, όπως ήταν πριν από περίπου εκατό χρόνια. Τέλος, εντός των επόμενων δεκαετιών, ο Ιουδαϊσμός δεν θα αποτελεί τη μεγαλύτερη μη χριστιανική θρησκεία στη χώρα.
Συμπεράσματα
Μισή χιλιετία μετά από τις 95 θέσεις του Λούθηρου, λιγότεροι από δύο στους δέκα Προτεστάντες ζουν στην Ευρώπη και λιγότεροι από τρεις στους δέκα Προτεστάντες ζουν στη βόρεια Αμερική. Μέχρι το 2050 αναμένεται πως μόλις το 10% του συνόλου των Διαμαρτυρομένων σε πλανητική κλίμακα θα ζει στην ευρωπαϊκή ήπειρο (ο θεολογικός φιλελευθερισμός, δηλαδή ο Schleiermacher, ο Kant, ο von Harnack κ.λπ, αποτέλεσε έναν από τους βασικότερους μη υλικούς – δηλαδή ηθικούς, πνευματικούς ή “ποιοτικούς” – παράγοντες απομείωσης της επιρροής του Προτεσταντισμού στην Ευρώπη).
Είναι ο ίδιος ο Προτεσταντισμός, στο σύνολό του, και όχι απλώς οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ή η Γερμανία, που δεν είναι πλέον White Anglo-Saxon, ή European German-Nordic, Protestant. Μέσα σε μόλις έναν αιώνα από απόλυτη πλειοψηφία, που ήταν στις αρχές του 20ου, οι White Anglo-Saxon και οι European German-Nordic Προτεστάντες, έχουν μετατραπεί απλώς στην ισχυρότερη μειονότητα Προτεσταντών σε πλανητικό επίπεδο.
Ως παγκόσμιες εδαφικές βάσεις ή πρωτεύουσες του Προτεσταντισμού, από πλευράς δημογραφικής βαρύτητας, σταθμίζοντας καθαρά πληθυσμιακά μεγέθη, μπορούν να θεωρηθούν το κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και η ήπειρος της Αφρικής, στην οποία ζουν τέσσερις στους δέκα Προτεστάντες (ενώ μέχρι το 2050 αναμένεται ότι περισσότεροι από τους μισούς Διαμαρτυρόμενους θα είναι Αφρικανοί).
Ποσοστιαία, ο πυρήνας συνοχής και συσπείρωσης του Προτεσταντισμού βρίσκεται στη βόρεια Ευρώπη, με τα κράτη της Νορβηγίας και της Δανίας να έχουν τα υψηλότερα ποσοστά Διαμαρτυρομένων πληθυσμών στον πλανήτη (άνω του 75%), ενώ από πλευράς μεγάλων περιοχών, όχι όμως ηπείρων, τα μεγαλύτερα ποσοστά βρίσκονται στη βόρεια Ευρώπη και τη βόρεια Αμερική.
Σε ό,τι αφορά ηπείρους οι προτεσταντικοί πληθυσμοί αποτελούν παντού μειονότητες. Ακόμα και στις περιοχές της βόρειας Ευρώπης και Αμερικής η πλειοψηφία τους είναι ισχνή, υπερβαίνοντας οριακά το 50% του συνόλου των θρησκευόμενων πληθυσμών, εξέλιξη που σε συνδυασμό με ιστορικές εμπειρίες διώξεων και διωγμών αποτελεί, μέσω του φιλελεύθερισμού, διαμορφωτικό παράγοντα μιας ευαισθησίας προς τις μειονότητες και ενός λόγου περί ανοχής.
Οι μεταβολές που έλαβαν χώρα από τον 20ο στον 21ο αιώνα αντικατοπτρίζουν τη μετατόπιση του δημογραφικού και γεωγραφικού κέντρου βάρους του Προτεσταντισμού από την κεντρική και βόρεια Ευρώπη τον 17ο αιώνα, στην ευρωπαϊκή και αμερικανική πλευρά του βόρειου Ατλαντικού στις αρχές του 20ου και, τέλος, στον άξονα νότιος Ατλαντικός-Ινδικός-Ειρηνικός Ωκεανός, δηλαδή στον άξονα Λατινική Αμερική-Αφρική-Ασία, έναν αιώνα μετά, στις αρχές του 21ου αιώνα.
Η εποχή μας δεν είναι η εποχή του εξευρωπαϊσμού και του εκδυτικισμού της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής παρά, αντίστροφα, η εποχή του απο-ευρωπαϊσμού και της αποδυτικοποίησης τόσο του Προτεσταντισμού όσο και του λεγόμενου Παγκόσμιου Νότου. Η διαύγεια μιας τέτοιας παρατήρησης παρεμποδίζεται από την αοριστία και τις υποκειμενικές ερμηνείες όρων, όπως π.χ ο εκδυτικισμός και ο εκσυγχρονισμός, και τη σύγχυση που προκαλεί η συνεπακόλουθη χαλαρή χρήση και ταύτιση τέτοιων όρων με αντικειμενικές εξελίξεις και διαδικασίες, όπως η βιομηχανοποίηση και ιδιαίτερα η αστικοποίηση.
