Η ιστορική μάχη και η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, πριν 79 χρόνια, αποτέλεσε μία από τις πιο χρυσές σελίδες στην Εθνική Αντίσταση του ελληνικού λαού κατά της τριπλής Ναζιστικής Γερμανο-Ιταλο-Βουλγαρικής κατοχής, σκορπίζοντας στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα το μήνυμα της Ελευθερίας, της Ανεξαρτησίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
του Σπύρου Κουζινόπουλου
Ήταν τη νύχτα της 25ης προς 26 Νοεμβρίου 1942, όταν δυνάμεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, μαζί με Άγγλους κομάντος, μετά από συντονισμένη επίθεση, κατέλαβαν και στη συνέχεια ανατίναξαν τη σιδηροδρομική γέφυρα του Γοργοπόταμου, διακόπτοντας έτσι για αρκετές ημέρες τον εφοδιασμό των γερμανικών δυνάμεων του «Άφρικα Κόρπς» του Ρόμμελ.
Η επιχείρηση του Γοργοπόταμου έγινε σε ημέρες δύσκολες και σκληρές, όταν η Ελλάδα στέναζε κάτω από τη χιτλερική μπότα. Όπως είναι γνωστό, η Ελλάδα είχε μετατραπεί από τους χιτλερικούς σε μία από τις βάσεις εξόρμησής τους για την κατάκτηση της Βόρειας Αφρικής και την κατάληψη του Σουέζ. Η επιχείρηση αυτή των δυνάμεων του άξονα, απέβλεπε στο άνοιγμα του δρόμου προς την Ινδία και τις πετρελαιοπηγές της Μέσης Ανατολής, αποκλείοντας παράλληλα τους Άγγλους από κάθε επικοινωνία με τις πλούσιες αποικίες τους.
Χωρίς αμφιβολία το ιστορικό γεγονός της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου έχει δεχτεί πλήθος διαστρεβλώσεων, που δεν οφείλονταν μόνο σε προσπάθειες ιδιοποίησής του αλλά και σε πολιτικές σκοπιμότητες που έπαιξαν τραγικό ρόλο στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Ας δούμε όμως πώς πραγματικά εξελίχθηκαν τα πράγματα σε κείνη την όντως σημαντική επιχείρηση για το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα.
Ένα μεγάλης σημασίας σαμποτάζ
Η βρετανική στρατιωτική αποστολή που είχε φτάσει στην Ελλάδα λίγες ημέρες πριν, είχε αποστολή να πραγματοποιήσει ένα σημαντικό, μεγάλης στρατιωτικής σημασίας σαμποτάζ στο χώρο της κατεχόμενης Ελλάδας, με σκοπό να ανακουφίσει το πολεμικό μέτωπο της Βόρειας Αφρικής που δέχονταν ισχυρή πίεση από τις γερμανικές δυνάμεις.
Οι λίγοι κομάντος που είχαν μαζί τους οι αρχηγοί της βρετανικής αποστολής Έντι Μάγιερς και Κρις Γουντχάουζ, δεν ήταν δυνατό να πετύχουν σοβαρά αποτελέσματα. ΟΙ Άγγλοι, ζήτησαν αρχικά βοήθεια από τον αρχηγό του ΕΔΕΣ, Ναπολέοντα Ζέρβα. Ωστόσο ο Ζέρβας, όπως έγραψε αργότερα «…δεν ήταν απόλυτα βέβαιος ότι θα εξασφάλιζε την επιτυχία μόνο με τις δικές του δυνάμεις». Αυτό ανάγκασε τους Άγγλους να ζητήσουν τη βοήθεια και του ΕΛΑΣ, αν και ήταν κάτι που δεν το ήθελαν.
Ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ, Άρης Βελουχιώτης, στη συνάντηση με τους Βρετανούς που έγινε στη Βίνιανη, δέχτηκε να λάβει και ο ΕΛΑΣ μέρος στην επιχείρηση, αν και θα μπορούσε να θέσει ζήτημα, δεδομένου ότι ο Γοργοπόταμος βρισκόταν στο χώρο δράσης του ΕΛΑΣ. Όμως δέχτηκε τη συνεργασία, υπογραμμίζοντας έτσι την κοινότητα των σκοπών της Αντίστασης. Για την απόφασή του αυτή, ενημέρωσε αμέσως την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ που ενέκρινε αμέσως την πρωτοβουλία του.
Η κοινή σύσκεψη στην Καστριώτισσα
Σε κοινή σύσκεψη ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και Άγγλων συνδέσμων, που έγινε στις 21 Νοεμβρίου στο χωριό Καστριώτισσα, αποφασίστηκε να χτυπηθεί ο Γοργοπόταμος στις 11 τη νύχτα της 25ης Νοεμβρίου 1942. Ο ΕΛΑΣ φρόντισε στα γύρω χωριά να εξασφαλιστούν οι οδηγοί ήξεραν τα κατατόπια κι επίσης να ετοιμαστούν καταυλισμοί και τροφοδοσία για τα αντάρτικα τμήματα που θα έπαιρναν μέρος στην επιχείρηση.
Στις 24 Νοεμβρίου, φτάνουν στο Πριόνι, κοντά στο Γοργοπόταμο, οι δυνάμεις που θα έπαιρναν μέρος στην επίθεση κατά της γέφυρας. Εκεί έγιναν οι τελευταίες προετοιμασίες, συγκεντρώθηκαν οι απαραίτητες εκρηκτικές ύλες και δόθηκαν οι κατάλληλες οδηγίες στα τμήματα.
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, μαζί με τους Άγγλους σαμποτέρ, ανέλαβαν, σύμφωνα με το γενικό σχέδιο της επιχείρησης που το κατέστρωσε ο Άρης, να εξουδετερώσουν τα δύο ιταλικά φυλάκια της γέφυρας μέσα σε ένα τέταρτο της ώρας, πριν προλάβουν να καταφθάσουν εχθρικές ενισχύσεις. Τις ανατινάξεις θα τις έκαναν κομάντος, με τη βοήθεια λίγων ανταρτών.
Στις 11 ακριβώς τη νύχτα της 25ης Νοεμβρίου 1942, ο τόπος άναψε απλό το τουφεκίδι, ενώ το σάλπισμα «προχωρείτε-προχωρείτε», αντιβούϊζε στις ρεματιές της Οίτης, μεταφέροντας το εγερτήριο σάλπισμα «μιας Ανάστασης νέας» στα καμποχώρια της Αλαμάνας.
ΟΙ Ιταλοί αντιστέκονταν ιδιαίτερα στο βόρειο φυλάκιο της γέφυρας, εκεί που χτυπούσαν οι αντάρτες του Ζέρβα. Τότε ο Άρης Βελουχιώτης που διηύθυνε την επιχείρηση, δίχως να χάσει καιρό, έστειλε εκεί γρήγορα τις εφεδρείες, που ήταν αντάρτες του ΕΛΑΣ. Σε λίγο, οι απανωτές εκρήξεις συνέτριψαν και γκρέμισαν τη γέφυρα, επισφραγίζοντας την επιτυχία. Ο Ζέρβας ενθουσιασμένος σηκώνει το παγούρι του και λέει στον Άρη: «Πιές αδελφέ μου, εμείς δεν θα χωρίσουμε ποτέ»!
Κι όμως, τους χώρισαν. Οι Άγγλοι που δεν έβλεπαν με καλό μάτι την ενδυνάμωση και τις επιτυχίες του ΕΛΑΣ, την επόμενη κιόλας ημέρα, λησμονώντας την αποφασιστική του ΕΛΑΣ και προσωπικά του Άρη, ανακοίνωσαν ότι την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου την έκανε μόνος του ο Ζέρβας!
Το χρονικό της ανατίναξης
Η επιχείρηση στο Γοργοπόταμο για την ανατίναξη της γέφυρας πραγματοποιήθηκε τη νύχτα της 25ης προς 26η Νοεμβρίου του 1942 από εκατόν πενήντα αντάρτες του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Αρη Βελουχιώτη, εξήντα αντάρτες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον Ναπολέοντα Ζέρβα και δώδεκα Αγγλους σαμποτέρς, με επικεφαλής τον Συνταγματάρχη Εντι Μάγιερς και υπαρχηγό τον ταγματάρχη Κρις Γουντχάουζ. 1
Το σχέδιο ανατίναξης ήταν των Εγγλέζων. Το είχε επεξεργαστεί ο Ε. Μάγιερς που ήταν ειδικός σ’ αυτού του είδους τα σαμποτάζ. Το σχέδιο όμως της επίθεσης για την κατάληψη της γέφυρας – έτσι ώστε να είναι δυνατή η υπονόμευση και ανατίναξή της – συζητήθηκε ανάμεσα στον Αρη, το Ζέρβα και τους Βρετανούς και στην τελική του μορφή διατυπώθηκε από τον αρχηγό του ΕΛΑΣ με τη «Διαταγή Επιχείρησης» που ο ίδιος υπαγόρευσε στον Κωστούλα Αγραφιώτη (Κώστα Καβρέτζο) λίγες ώρες πριν εκδηλωθεί η επιχείρηση.
Στη διαταγή αυτή, όπως διασώθηκε από μαρτυρίες αγωνιστών, προβλέπονταν τα εξής: 2
Το νότιο βάθρο της γέφυρας με φρουρά 80 Ιταλών και πλήρη οχύρωση αναλάμβανε να καταλάβει τμήμα 60 ανταρτών του ΕΛΑΣ με αρχηγό τον Κωστούλα.
Το βόρειο βάθρο της γέφυρας που φυλασσόταν από 30 Ιταλούς και είχε εγκατεστημένα δύο δίκαννα αντιαεροπορικά ικανά να χρησιμοποιηθούν και κατά επιγείων στόχων, αναλάμβανε τμήμα 20 ανταρτών του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τους ανθυπολοχαγούς Παπαχρήστου και Πετροπουλάκη.
Η υπονόμευση και ανατίναξη της γέφυρας ανατέθηκε σε ειδικευμένους Βρετανούς σαμποτέρς στους οποίους δόθηκε βοήθεια λίγων εκπαιδευμένων ανδρών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Επίσης δυο ομάδες του ΕΛΑΣ, με 15 άνδρες η κάθε μία και έναν Βρετανό σαμποτέρ, ανέλαβαν να υπονομεύσουν τη σιδηροδρομική γραμμή ένα χιλιόμετρο περίπου προς το νότο κι ένα χιλιόμετρο προς το βορρά έτσι ώστε να αποκλειστεί η δυνατότητα αποστολής ενισχύσεων στον εχθρό με τρένο. Αρχηγός της μίας ομάδας τέθηκε ο Διαμαντής (Γιάννης Αλεξάνδρου) και της άλλης ο Ηρακλής (Κώστας Σκαρμούτσος).
Επιπλέον, μια ομάδα 15 ΕΛΑΣιτών με αρχηγό το Χρυσιώτη ανέλαβε να καταστρέψει με βενζίνη την ξύλινη οδική γέφυρα του ποταμού για την περίπτωση που θα έκαναν την εμφάνισή τους από ‘κει εχθρικές ενισχύσεις ενώ μία άλλη ομάδα από οκτώ άνδρες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον υπασπιστή του Ζέρβα Μ. Μυριδάκη, ανέλαβε να εξουδετερώσει το πολυβολείο που πιθανόν να υπήρχε. Στην περίπτωση που δεν υπήρχε πολυβολείο, αποστολή της ήταν να ενισχύσει την Ομάδα Κωστούλα. Τέλος, μία ομάδα από δέκα άνδρες του ΕΔΕΣ ανέλαβε να πλευροκοπήσει τους Ιταλούς νοτιότερα της άμυνας του νότιου βάθρου.
Γενική εφεδρεία ορίστηκε ομάδα 30 ανδρών του ΕΛΑΣ με αρχηγό το Δ. Δημητρίου – Νικηφόρο. Χρόνος έναρξης της επιχείρησης καθορίστηκε η 11η βραδινή της 25ης Νοεμβρίου 1942 και η γενική αρχηγία ανατέθηκε στο Ν. Ζέρβα.
Η επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία και ολοκληρώθηκε στις 2.21΄ της 26ης Νοεμβρίου αφού προηγουμένως ρίχτηκε στη μάχη και η εφεδρική δύναμη του Νικηφόρου δεδομένου ότι οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ που είχαν αναλάβει το βόρειο βάθρο της γέφυρας τρόμαξαν μπρος στα ιταλικά πυρά και υποχώρησαν. «Οι αντάρτες, που δεν ήταν συνηθισμένοι σε τέτοιας μορφής επιχείρηση – θα γράψει αργότερα ο Ε. Μάγιερς- δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν το έντονο πυρ και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν σ’ ένα άλλο σημείο κάλυψης». 3
Ο επίλογος της επιχείρησης, γράφτηκε δυο μέρες μετά την ανατίναξη της γέφυρας, όταν οι Ιταλοί με την παρότρυνση των Γερμανών, προχώρησαν στην άνανδρη μέθοδο των αντιποίνων για εκφοβισμό του λαού. Έτσι, αφού παρέλαβαν από τις φυλακές της Λαμίας 14 πατριώτες, τους 7 τους εκτέλεσαν μπροστά στην γκρεμισμένη γέφυρα και τους υπόλοιπους τους εκτέλεσαν στα Καστέλια της Παρνασίδας, απ’ όπου και κατάγονταν, μαζί με άλλους 10 κατοίκους.
Προσπάθεια μείωσης της προσφοράς ΕΛΑΣ και Άρη
Παρ΄όλα αυτά ο Ζέρβας, σε διάφορα γραπτά του της μεταπολεμικής περιόδου, αλλά και στα απομνημονεύματά του, εμφανίζει τον Αρη σαν ένα άτομο εντελώς άβουλο, που δεν μπορούσε να πάρει την παραμικρή απόφαση αν δεν του την υπαγόρευε η ηγεσία του ΕΑΜ από την Αθήνα. Φτάνει μάλιστα στο σημείο να υποστηρίξει πως ούτε λίγο ούτε πολύ εκβίασε τον Αρη, κι έτσι συμμετείχε ο ΕΛΑΣ στην επιχείρηση. 4
Στο ίδιο περίπου μήκος κύματος κινούνται και οι μαρτυρίες των Εγγλέζων. Ο Κρις Γουντχάουζ γράφει: «Οταν ο Αρης κατάλαβε ότι η επίθεση θα γινόταν, έστω και χωρίς τις δικές του δυνάμεις, δε διακινδύνευσε ν’ αφήσει τον Ζέρβα να πάρει όλη τη δόξα: προσφέρθηκε αμέσως να συνεργαστεί». 5
Αντίθετα, ο Εντι Μάγιερς εμφανίζει τον Αρη έτοιμο να συμμετάσχει στην επιχείρηση και το ΕΑΜ με το ΚΚΕ να κρατούν την αρνητική στάση. Γράφει για τον Αρη: «Σιωπηλός και με αυστηρή έκφραση, μου έδινε πάντα την εντύπωση, ότι είναι σε διαρκή επιφυλακή ενάντια σε κάποιο ή σε κάτι. Από την πρώτη μας συζήτηση συμπέρανα ότι συμφωνώντας να συνεργαστεί μαζί μας στην ανατίναξη του Γοργοποτάμου παρέβαινε τις οδηγίες των ανωτέρων του στην Αθήνα να μην επιτίθεται σε συγκροτημένες εχθρικές δυνάμεις και ότι η παράβαση αυτή θα του στοίχιζε πιθανόν σοβαρές επιπλήξεις. Δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο να φτάσουν στο μεταξύ διαταγές που να του απαγορεύουν να μας βοηθήσει, αλλά στην περίπτωση που οι διαταγές δε θα έφταναν, ήταν έτοιμος να συνεργαστεί μαζί μας». 6
Όλα αυτά, φυσικά, στερούνται σοβαρότητας γεγονός το οποίο επιβεβαιώνει με τη μαρτυρία του ο υπαρχηγός του ΕΔΕΣ Κομνηνός Πυρομάγλου, ο οποίος λιτά και κατηγορηματικά σημειώνει: «Στη Βίνιανη, ύστερα από πρόσκληση του Ζέρβα, συναντήσαμε τον Αρη Βελουχιώτη. Ο τελευταίος εδέχθη να συμμετάσχει στην επιχείρηση».7
Πιο κατηγορηματικός όμως είναι ο Κρις Γουντχάουζ ο οποίος σε επιστολή του, που έστειλε προς την ηγεσία του ΕΑΜ, αμέσως μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, γράφει: «Μ’ έστειλαν να λάβω επαφήν με τον κ. Ν. Ζέρβα, με τον οποίον μένω τώρα, και με τους στρατιωτικούς διοικητάς της δικής σας οργανώσεως. Το αποτέλεσμα ήταν το εξής: Ευρήκα δύο αρκετές δυνάμεις Ελλήνων ανταρτών, τις ομάδες του κ. Ζέρβα και τις ομάδες του Αρη, με τις οποίες ηνωμένες, εσημειώθη πριν λίγες ημέρες μία στρατιωτική επιτυχία στη μάχη του Γοργοποτάμου. Ο Άρης ως αντιπρόσωπος του ΕΑΜ, συνειργάσθη με την αγγλική ομάδα μηχανικών και με την ομάδα του κ. Ζέρβα, με όλην την καρδιά και με μεγάλην ευχαρίστησιν και, για εκείνην την ένωσιν των διαθεσίμων δυνάμεων, θέλω να ευχαριστήσω εκ μέρους της Αγγλίας και την οργάνωσίν σας και τον ικανώτατον στρατιωτικόν αρχηγόν σας».8
Συνεπώς, ούτε ο Αρης υπήρξε άβουλος ούτε ο ΕΛΑΣ σύρθηκε στην επιχείρηση, της οποίας κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι σήκωσε το κύριο βάρος.
Όπως είναι γνωστό, με δολοπλοκίες των Άγγλων και των οργάνων τους στην Ελλάδα και τη Μέση Ανατολή, επιχειρήθηκε να ριχτεί λάσπη στην τρισένδοξη ελληνική Εθνική Αντίσταση. Μάταια όμως γιατί η Αντίσταση, τα ιδανικά και οι αγωνιστές της ρίζωσαν βαθειά μέσα στην ψυχή του ελληνικού λαού.
Οι συνέπειες της ανατίναξης
Το πλήγμα που επέφεραν στους κατακτητές οι συντονισμένες ανταρτικές δυνάμεις, με την ανατίναξη της γλεφυρας του Γοργοποτάμου, ήταν συντριπτικό και κόστισε πάρα πολύ στους χιτλερικούς. Οι Γερμανοί σε απόρρητη επίσημη έκθεσή τους, που συνέταξαν στις 9/4/1943 επιτελείς του ειδικού γραφείου Αϊνς Τσε της Θεσσαλονίκης θεωρούσαν τα σαμποτάζ των ανταρτών και ειδικά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, ενέργειες «με σκοπό να παρεμποδίσουν την ομαλή λειτουργία της επιμελητείας και τις ενισχύσεις προς το γερμανικό εκστρατευτικό σώμα στη Βόρεια Αφρική από τις στρατοπεδευμένες στην Ελλάδα γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις». 10
Αξιοπρόσεκτη είναι επίσης και η αναφορά του Χέρμαν Νόιμπάχερ, ειδικού εντεταλμένου για οικονομικά και χρηματικά ζητήματα στην Ελλάδα, προς τον Γερμανό υπουργό Εξωτερικών Ρίμπεντροπ, με ημερομηνία 2 Δεκεμβρίου 1942. «Η επιχειρησιακή βάση ”Ελλάδα”- γράφει ο Νόιμπάχερ- ήταν ως την αλλαγή της κατάστασης στην Αφρική ουσιαστικά ένα προγεφύρωμα για τον ανεφοδιασμό της Κρήτης και της Βόρειας Αφρικής… Οι συνέπειες της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου είναι πάρα πολύ σοβαρές. Επανάληψη τέτοιων πληγμάτων θα θέσουν υπό αμφισβήτηση την αντοχή ολόκληρης της επιχειρησιακής βάσης, συμπεριλαμβανομένης και της Κρήτης». 11
Ο ιστορικός Χ. Φλάισερ αναφερόμενος στην ανατίναξη της γέφυρας και στην παρεμπόδιση εφοδιασμού του Ρόμελ στη βόρειο Αφρική, έγραψε σχετικά: «Σχεδόν σε κάθε σχετικό βιβλίο – γράφει- συναντά κανείς τον στερεότυπο ισχυρισμό ότι η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου παρέλυσε την κύρια γραμμή εφοδιασμού του Ρόμελ για έξι αποφασιστικές βδομάδες ή μάλιστα ότι σταμάτησε τον ίδιο στην ”πορεία του για την Αλεξάνδρεια”. 12
Η μάχη του Γοργοπόταμου σκόρπισε με τη φωτιά των εκρήξεων τα σκοτάδια της κατοχής. Το σάλπισμα της νίκης, ξεσήκωσε στα άρματα τον υποδουλωμένο λαό μας, στον αγώνα για τη συντριβή του φασισμού, για τα ιδανικά της Ελευθερίας και της Ανεξαρτησίας. Ήταν η πρώτη μεγάλη επιτυχία της ελληνικής Εθνικής Αντίστασης και γιαυτό αξίζει να τη θυμούνται και να την τιμούν όλοι οι Έλληνες.
Σημειώσεις
1. Δ. Δημητρίου – Νικηφόρος: «Τα φοβερά ντοκουμέντα – Γοργοπόταμος», εκδόσεις «Φυτράκη» σελ. 147 – 148. Ο Νικηφόρος μιλάει επίσης για 12 με 14 Εγγλέζους, γιατί όπως λέει στην αγγλική ομάδα είχαν προσκληθεί ένας δυο Βρετανοί αιχμάλωτοι που το είχαν σκάσει από τους Γερμανούς. Την υπεροχή των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην επιχείρηση παραδέχονται και συντηρητικοί ιστορικοί μελετητές, όπως ο Σπ. Γασπαρινάτος που γράφει ότι στην επιχείρηση συμμετείχαν 120 Ελασίτες, 64 Εδεσίτες και φυσικά η αγγλική ομάδα των Σαμποτέρ (Σπ. Γασπαρινάτου: «Η Κατοχή», εκδόσεις Ι. Σιδέρης, τόμος 1ος, σελ. 307).
2. Για τη διαταγή μπορεί ο αναγνώστης να διαβάσει: Σπ. Μπέκιου – Λάμπρου: «Γοργοπόταμος – η αλήθεια που καίει», εκδόσεις «Τελέθριον», σελ. 108 – 109 και Δ. Δημητρίου – Νικηφόρος «Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης», Αθήνα 1965, τόμος Β’, σελ. 19 – 20.
3. Ε. Μάγιερς: «Η ελληνική περιπλοκή», εκδόσεις «Εξάντας», σελ. 76 – 77.
4. Στρατηγού Ν. Ζέρβα: «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «Μέτρον», σελ. 32 – 35.
5. Κρις Γουντχάουζ: «Το μήλο της Εριδος», εκδόσεις «Εξάντας», σελ. 217.
6. Ε. Μάγιερς, στο ίδιο, σελ. 69 – 70.
7. Κομνηνού Πυρομάγλου: «Ο Δούρειος Ιππος – Η εθνική και πολιτική κρίσις κατά την κατοχή», εκδόσεις «Δωδώνη», σελ. 42.
8. Στρατηγού Ν. Ζέρβα: «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «Μέτρον», σελ. 38 – 39 και «Στ’ Αρματα! Στ’ Αρματα! – Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις», 1967, σελ. 120.
9. Ο Σπ. Μπέκιος – Λάμπρος, που συμμετείχε στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου αναφέρει με στοιχεία πως ο ΕΛΑΣ συνεργαζόταν με τους Εγγλέζους για την επιτυχία της επιχείρησης πολύ πριν συναντηθεί ο Αρης με τον Ζέρβα (Σπ. Μπέκιου – Λάμπρου, στο ίδιο, σελ. 73 – 74).
10. Β. Μαθιόπουλου: «Η ελληνική αντίσταση και οι σύμμαχοι», εκδόσεις «Παπαζήση», σελ. 149.
11. Μάρτιν Ζέκεντορφ: «Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό – Ντοκουμέντα από τα Γερμανικά Αρχεία», εκδόσεις «ΣΕ», σελ. 154 – 155.
12. Χ. Φλάισερ: «Στέμμα και Σβάστικα», εκδόσεις «Παπαζήση», τόμος Α’, σελ. 236.
