«Στο Ιράκ, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Αγγλία και η Αυστραλία μάχονται ενωμένοι ως μέλη της ‘συμμαχίας των προθύμων’, θυμίζοντας μας την αγγλοσαξονική αλληλεγγύη των παλαιότερων εποχών και τις καταιγιστικές συνέπειες που επέφερε».
Μέριλυν Λέικ, Χένρι Ρέινολντς, Drawing the Global Colour Line
Το δίκτυο κατασκοπείας της συμμαχίας των Πέντε Οφθαλμών (Five Eyes), που περιλαμβάνει τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία, τον Καναδά και τη Νέα Ζηλανδία, δημιουργήθηκε το 1948. Η Ιστορία που έγραψαν οι νικητές παρουσιάζει τον σχηματισμό του συνασπισμού, ως το φυσικό αποκορύφωμα της πολυετούς πολεμικής συμμαχίας ενάντια στον φασισμό. Αυτό που εσκεμμένα αποκρύπτεται είναι η κοινή πολιτικό-ιστορική συγγένεια των συγκεκριμένων κρατών ως αποικιοκρατικές δυνάμεις, που εκτόπισαν βίαια τους ιθαγενείς πληθυσμούς.
Οι αρχαίες αυτοκρατορίες, συμπεριλαμβανομένων της ελληνικής και της ρωμαϊκής, εφήρμοζαν και αυτές πρώιμες τακτικές αποικιοκρατίας. Όμως, η αποικιοκρατία στη σύγχρονη μορφή της διαμορφώθηκε από τον Κολόμβο και μετά, με την ευρωπαϊκή εξάπλωση ανά την υδρόγειο. Στις αρχές του 1800, η αγγλική αυτοκρατορία και οι επίγονοί της μπήκαν μπροστά στο παιγνίδι της παγκόσμιας κυριαρχίας. Αγκαλιάζοντας το φιλελευθερισμό (liberalism) και πρεσβεύοντας την ελευθερία των αγορών, επέβαλαν παράλληλα τη λευκή «υπεροχή» τους, η συγκεκριμένη αγγλο-συμμαχία συνδέθηκε άρρηκτα με τη λευκή ανωτερότητα, τη σκλαβιά σε παγκόσμιο επίπεδο, τον ρατσιστικό (racial) καπιταλισμό και τους πολέμους εξόντωσης των ιθαγενικών λαών. Οι πολιτικές τους αυτές συναντούσαν συνεχώς οργανωμένες και συχνά βίαιες αντιδράσεις από τις απο-αποικιακές δυνάμεις και την εργατική τάξη.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν το πρώτο κράτος εποίκων που κατάφερε να ανεξαρτητοποιηθεί από τους Βρετανούς. Δεν άργησαν να υιοθετήσουν τις πολιτικές των τέως πατρώνων τους, εξαπολύοντας στην υφήλιο τη δικιά τους επεκτατική, ιμπεριαλιστική εκστρατεία, ώστε να εδραιώσουν την αυτοκρατορία τους στο διεθνές στερέωμα. Η αμερικανική και η αγγλική αυτοκρατορία κατέληξαν να συνεργάζονται, ώστε να αποκτήσουν εμπορικό και στρατιωτικό πλεονέκτημα στον σύγχρονο, ανταγωνιστικό κόσμο του παγκόσμιου καπιταλισμού. Η επιδίωξη άμεσων και έμμεσων μορφών αποικιοκρατίας ενώ παράλληλα επεδίωκαν την εδραίωση των αποικιών τους στον Βορειοδυτικό Ειρηνικό, καταγράφεται σε τρείς συνθήκες που υπογράφηκαν μεταξύ 1842-1846.
Συνθήκη της Νανκίνγκ: Η πρώτη συνθήκη υπογράφηκε από τις αρχές της αγγλικής αυτοκρατορίας και εκπροσώπους της δυναστείας Τσινγκ της Κίνας, ως συνέπεια της ήττας της προσπάθειας των δεύτερων να παρεμποδίσουν την παράνομη εισαγωγή οπίου στην Κίνα. Η Βρετανία στήριζε εταιρείες όπως η Τζάρντιν, Μάθισον και Σία (Jardine, Matheson & Co), οι οποίες χρησιμοποιούσαν όπιο, καλλιεργημένο από τους Βρετανούς στην Ινδία, ως αντίτιμο για το τσάι, ένα από τα πιο πολύτιμα εισαγόμενα αγαθά στη Βρετανία. Οι αξιωματούχοι των Τσινγκ ήταν ενάντιοι στο εμπόριο του οπίου και έλαβαν μέτρα για την παρεμπόδιση της εισαγωγής του, με συνέπεια να έρθουν αντιμέτωποι με τις πανίσχυρες ένοπλες δυνάμεις της βρετανικής αυτοκρατορίας.
Ο τότε υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας, Λόρδος Πάλμερστον, κήρυξε τον πόλεμο μετά από εκτενείς διαβουλεύσεις στο Λονδίνο, με τον Γουίλιαμ Τζαρντίν, στέλεχος της ομώνυμης εταιρείας, παρ’ ότι το εργατικό κίνημα των Χαρτιστών (Chartists) στην Αγγλία διαφωνούσε με τη διεξαγωγή ενός πολέμου τέτοιας φύσεως. Η ήττα που υπέστησαν οι δυνάμεις των Τσινγκ, είχε ως αποτέλεσμα την υπογραφή της άνισης συνθήκης της Νανκίνγκ, το 1842. Η συνθήκη παρείχε στους Βρετανούς σημαντικές εμπορικές παραχωρήσεις, έδινε στους λευκούς εμπόρους ελεύθερη πρόσβαση σε όλα τα λιμάνια, εκτός του λιμανιού της Καντόνας. Ταυτόχρονα, παρέδιδε στους Βρετανούς πλήρη έλεγχο των όρων του εμπορίου και το «ακαταδίωκτο» στους πολίτες της βρετανικής αυτοκρατορίας, κοινώς πλήρη ασυλία από την οποιαδήποτε δίωξη με τους νόμους της Κίνας των Τσινγκ. Τελικά, παρά τις απέλπιδες προσπάθειες της Κίνας, η εισαγωγή του οπίου στην χώρα του αυξήθηκε. Αποικιοκρατία στην πιο κλασική της μορφή: ο εξωτερικός δυνάστης επιβάλλει άνισες πολιτικές σε μια άλλη χώρα επιδιώκοντας κυρίως να δώσει σε επιχειρήσεις εμπορικά προνόμια, εν ονόματι του «ελεύθερου εμπορίου».
Συνθήκη της Γουανγκσιά: Βλέποντας τα προαναφερθέντα «κατορθώματα» των Βρετανών η νεοσύστατη αμερικανική αυτοκρατορία επέβαλε δική της συνθήκη στη δυναστεία των Τσινγκ το 1844. Οι Αμερικανοί έμποροι είχαν φτάσει στην Κίνα λίγο μετά τους Άγγλους και συμμετείχαν στο εμπόριο του οπίου, γράφοντας μάλιστα στον υπουργό Εξωτερικών της Βρετανίας πόσο στηρίζουν τις προετοιμασίες τους για τον Πόλεμο του Οπίου. Η συνθήκη της Γουανγκσιά παρείχε στους Αμερικανούς αντίστοιχα προνόμια με αυτά που παρείχε η συνθήκη της Νανκίνγκ στους Βρετανούς. Αφού εδραιώθηκαν στα κινέζικα λιμάνια, οι Αμερικανοί στράφηκαν προς τη γειτονική Ιαπωνία και έγιναν οι πρώτοι που επέβαλαν μονομερή, άνιση συνθήκη στην Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, πείθοντας τις ιαπωνικές αρχές πως, αν δεν συνυπέγραφαν τη συγκεκριμένη συνθήκη, οι Βρετανοί θα επέβαλαν και σε εκείνους την ελεύθερη εισαγωγή οπίου, όπως είχαν κάνει στη Κίνα. Αμερικανός νομικός διανοητής* που διερεύνησε τις συνέπειες της συνθήκης της Γουανγκσιά, σημειώνει: «Παρόλο που οι Αμερικανοί εξαιρούνταν του νόμου του κινεζικού κράτους από το 1844 και μετά, οι Κινέζοι στην Αμερική υπόκεινταν στο αμερικανικό δίκαιο. Επιπλέον, η αμερικανική νομοθεσία έκανε έντονες διακρίσεις εναντίον τους, κάποτε με πολύ ευρηματικό τρόπο. Όπως ας πούμε, το Ανώτατο Δικαστήριο της Καλιφόρνια το 1854 έκρινε ότι η απαγόρευση στους Ινδιάνους να παρουσιαστούν ως μάρτυρες κατηγορίας σε δικαστήριο εις βάρος λευκών, έπρεπε να εφαρμοστεί και στους Κινέζους, με το σκεπτικό ότι ο Κολόμβος είχε την ψευδαίσθηση ότι βρισκόταν στην Ασία όταν αποκαλούσε τους ιθαγενείς της Βόρειας Αμερικής Ινδιάνους».
Συνθήκη του Όρεγκον: Στην από εδώ πλευρά του ωκεανού, στον βορειοδυτικό Ειρηνικό, μία άλλη συνθήκη ήταν στα σκαριά δύο χρόνια μετά την υπογραφή της συνθήκης της Γουανγκσιά. Την περίοδο αυτή, βόρεια του ποταμού Κολούμπια και ανάμεσα στον πληθυσμό εκατοντάδων χιλιάδων γηγενών, ιθαγενών, που θεωρούσαν τον εαυτό τους κυρίαρχο, έχοντας ισχυρή σύνδεση με την γη και δικές τους μορφές διακυβέρνησης, βρίσκονταν μόνο μερικές εκατοντάδες λευκοί έποικοι (μη-αυτόχθονες), στην πλειονότητά τους εργαζόμενοι στην εταιρεία Χάντσονς Μπέι (Hudson’s Bay). Οι βρετανικές και οι αμερικανικές κυβερνήσεις αγνοούσαν τους ιθαγενικούς λαούς σκόπιμα, αντιμετωπίζοντας τα εδάφη του «Όρεγκον» ως terra nullius, άδεια γη.
Βασίζοντας τη διεκδίκησή τους αποκλειστικά στο απαρχαιωμένο Δόγμα της Ανακάλυψης, υπέγραψαν την Συνθήκη του Όρεγκον το 1846, ανακοινώνοντας την βρετανική και αμερικανική κυριαρχία σε μία έκταση 1,4 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων (έκταση ίση με τα συνολικά εδάφη Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας και Βρετανίας) και κόβοντας στα δύο την περιοχή και τις αυτόχθονες κοινότητές του, καθώς επέκτειναν τα σύνορα κατά μήκος του τεσσαρακοστού ένατου παραλλήλου, δηλαδή από τα Βραχώδη Όρη μέχρι τον Ειρηνικό. Ακολούθησε η δημιουργία της «Βρετανικής Κολομβίας», αποικίας των Βρετανών, η οποία εντάχθηκε, ως επαρχία, στον Καναδά το 1871, και των αμερικανικών πολιτειών Ουάσινγκτον και Όρεγκον. Και στις δύο πλευρές των [αμερικανο- καναδικών] συνόρων, Βρετανοί και Αμερικανοί έφεραν άμεσα λευκούς έποικους για να εδραιώσουν τον άγγλο-αμερικάνικο έλεγχο. Αυτό απαιτούσε την απαλλοτρίωση των ιθαγενικών εδαφών, ώστε να γίνει το μοίρασμα των εκτάσεων αυτών στους λευκούς έποικους και να υπάρξουν παραχωρήσεις ή άδειες σε εξορυκτικές εταιρίες.
Αποικιοκρατία και εποικισμός των εποίκων στην πράξη: ο εξωτερικός άλλος προσαρτά τα εδάφη υπό την κυριαρχία ιθαγενών και εν συνεχεία να προσπαθεί να εξαλείψει τους αυτόχθονες πληθυσμούς προκειμένου να κατέχει πλήρως την γη τους. Η αντίσταση των ιθαγενών συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Αυτές οι τρεις συνθήκες αναπαριστούν δύο διακριτές μορφές της ιμπεριαλιστικής επέκτασης: την αποικιοκρατία και τον εποικισμό. Η πρώτη βασίζεται σε μια σειρά από μέτρα, από την σύναψη συνθηκών έως την επιβολή άμεσου πολιτικού ελέγχου, όπως στην περίπτωση της εδραίωσης του Βρετανικού ελέγχου στην Ινδία. Η δεύτερη βασίζεται στην προσάρτηση, την κατάσχεση δηλαδή εδαφών αυτοχθόνων πληθυσμών, και την ανακατανομή τους στους εποίκους και τους καπιταλιστές των ιμπεριαλιστικών κέντρων. Οι αμερικανικές και οι βρετανικές αυτοκρατορίες ιδρύθηκαν μέσω ενός συνδυασμού αυτών των δύο μορφών επεκτατισμού**.
Ο θρίαμβος των Ηνωμένων Πολιτειών στον Ισπανοαμερικανικό Πόλεμο (1898) επιτάχυνε την επέκτασή τους, με την παράνομη προσάρτηση της Χαβάης, και την αποικιοποίηση σε Γκουάμ, Πουέρτο Ρίκο και Φιλιππίνες. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως πολλοί Βρετανοί υποστήριξαν την επέκταση των Ηνωμένων Πολιτειών, όπως διαφαίνεται και στο ποίημα που γράφτηκε το 1898 από τον Κίπλινγκ, «Το χρέος του Λευκού Ανθρώπου» (The White Man’s Burden).
Το χρέος επωμίσου του Λευκού,
στείλε τους πιο καλούς σου,
εξόρισε τα τέκνα σου,
χρεία στους υπόδουλούς σου,
βαρύ φορτίο να σύρουνε,
λαών άστατων και αγρίων,
των νέων σκυθρωπών δέσμιων σου,
μισών παιδιών, μισών θηρίων
Τον 20ο αιώνα, η βρετανική και η αμερικανική αυτοκρατορία συνεργάστηκαν για να ενισχύσουν την ιδέα της «λευκής ανωτερότητας» στο εσωτερικό και το εξωτερικό, όπως περιγράφουν οι ιστορικοί Μέριλιν Λέικ και Χένρι Ρέινολντς στο βιβλίο τους «Drawing the Global Colour Line». Η κουλτούρα των δύο κρατών και ο καπιταλισμός ενίσχυσαν τη σχέση τους, καθώς συνεργάζονταν ώστε να περιορίσουν την ασιατική μετανάστευση στις αμερικανικές και βρετανικές κυριαρχίες, να αναπτύξουν κοινές παρεμβάσεις στην Κίνα, να περιορίσουν την Ιαπωνική επέκταση, να αποτρέψουν την προτεινόμενη ρήτρα φυλετικής ισότητας όπως και τη διανομή των νησιών του νότιου Ειρηνικού στις Βερσαλλίες, το 1919, αλλά και θα θεσπίσουν τις συνθήκες της Ουάσινγκτον που υποβίβαζαν την Ιαπωνία σε καθεστώς του κατώτερου εταίρου στην Ασία.***
Όλα αυτά συνέβαλαν στον σχηματισμό της αγγλοαμερικανικής συμμαχίας στην Ασία, στην οποία συμμετείχε ενεργά και ο Καναδάς. Όσο αναπτύσσονταν η αντίσταση στην αποικιοκρατία, υπήρξαν και προστριβές. Όμως, η συμμαχία και μεγάλωσε και εξελίχθηκε, ιδιαίτερα όταν η οικονομία των ΗΠΑ έγινε ισχυρότερη μέσω της υιοθέτησης του φορντισμού, δηλαδή του συστήματος μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης.
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος βρήκε τη βρετανική κυβέρνηση να στηρίζεται όλο και περισσότερο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στο τέλος του πολέμου, οι ΗΠΑ είχαν αντικαταστήσει το Ηνωμένο Βασίλειο, γινόμενες οι πιο ισχυρές εντός της Αγγλόσφαιρας. Παράλληλα όμως, κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν τις δυνάμεις κατά της αποικιοκρατίας στο εσωτερικό τους, στην Ασία και στη Λατινική Αμερική, ενώ είχαν απέναντί τους και την πρόκληση της Σοβιετικής Ένωσης, ιδιαίτερα στην Ευρώπη.
Με τη Μεγάλη Βρετανία σε παρακμή, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ κάλεσε στη δημιουργία ενός ενιαίου μετώπου της Αγγλο-συμμαχίας στη διάσημη ομιλία του, που ονομάστηκε «Σιδηρούν Παραπέτασμα», στο Φούλτον του Μιζούρι το 1946. Παρόντος του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, Χάρι Τρούμαν, ο Τσόρτσιλ δήλωσε ότι η Σοβιετική Τυραννία (το σιδηρούν παραπέτασμα) εξαπλωνόταν πέρα από την ανατολική Ευρώπη. Αυτό που παρέλειψε να αναφέρει, πολύ βολικά, ήταν τα κινήματα ανεξαρτησίας στην Ινδία και σε άλλα μέρη τα οποία πολιορκούσαν την Βρετανική αποικιοκρατία και ότι η Σοβιετική Ένωση αρνούνταν να δεχθεί το φιλελεύθερο- καπιταλιστικό πρότυπο ανάπτυξης.
Για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων ο Τσόρτσιλ πρότεινε: «Τώρα, ενώ ακόμα προσπαθούμε να υλοποιήσουμε τη στρατηγική μας, φθάνω στο επίκεντρο όλων όσων ταξίδεψα ως εδώ για να σας πω. Ούτε η βέβαιη αποτροπή του πολέμου, ούτε η συνεχής άνοδος της οργάνωσης σε παγκόσμιο επίπεδο θα επιτευχθεί χωρίς αυτό που ονομάζω αδελφική ένωση των αγγλόφωνων λαών. Αυτό σημαίνει μιας ιδιαίτερη σχέση μεταξύ της Βρετανικής Κοινοπολιτείας και αυτοκρατορίας και των Ηνωμένων Πολιτειών… Αν ο πληθυσμός της αγγλόφωνης Κοινοπολιτείας προστεθεί σε αυτόν των Ηνωμένων Πολιτειών, με όλα αυτά που συνεπάγεται αυτή η συνεργασία, στον αέρα, στη θάλασσα, σε όλο τον πλανήτη, και στην επιστήμη και την βιομηχανία και στην ηθική ισχύ, καμία τρεμάμενη, επισφαλής ισορροπία δυνάμεων δεν θα μπορεί να δημιουργήσει πειρασμούς, είτε φιλοδοξίας είτε περιπετειών. Αντιθέτως, θα υπάρχει μια απίστευτη βεβαιότητα ασφάλειας».
Επρόκειτο για ένα αποικιακό κάλεσμα στην ένωση των αγγλόφωνων της αγγλοαμερικανικής αυτοκρατορίας σε μια συμμαχία που θα είχε τη δύναμη να αντιμετωπίσει και τις δυνάμεις που αγωνίζονταν κατά της αποικιοκρατίας και την όποια Σοβιετική απειλή έβλεπαν. Η Βρετανία, καθώς και οι έποικοι απόγονοί της – ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία- θα χρησιμοποιούσαν την οικονομική και πολιτισμική τους δύναμη, που την απέκτησαν κλέβοντας τη γη των ιθαγενών, επιβάλλοντας την παγκόσμια δουλεία, τη λευκή ανωτερότητα και το ρατσιστικό (racial) κεφάλαιο ώστε να εγκαθιδρύσουν την Pax Americana με την υποστήριξη και μη αγγλόφωνων συμμάχων, συμπεριλαμβανομένων των Ευρωπαϊκών εθνών και της Ιαπωνίας.
Αυτή ακριβώς η συμμαχία γέννησε το κατασκοπευτικό δίκτυο Five Eyes το 1948, που θα διαδραμάτιζε αποφασιστικό ρόλο στην μεταπολεμική ρατσιστική και ιμπεριαλιστική πολιτική στον Ειρηνικό αλλά και παγκόσμια.
Το άρθρο του Τζον Πράις μετάφρασε στα ελληνικά, από το αγγλικό πρωτότυπο, ο Ανδρέας Ντουρακόπουλος. Ο Τζον Πράις είναι επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βικτώριας και ιστορικός,. Το έργο τέχνης που στολίζει το άρθρο είναι απεικόνιση της μάχης της Αμώης κατά την διάρκεια του Πρώτου Πολέμου του Οπίου, μεταξύ των αγγλικών και κινεζικών στρατευμάτων. Το Ζωγράφισε ο Μικελάντζελο ντε Χαγ.
*Teemu Ruskola, “Canton Is Not Boston: The Invention of American Imperial Sovereignty,” American Quarterly 57, no. 3 (The John Hopkins University Press, 2005): 859-884.
** J. Kēhaulani Kauanui, «A Structure, Not an Event»: Settler Colonialism and Enduring Indigeneity», Lateral 5, αρ.1 (2016): 1, http://doi.org/10.25158/L5. 1.7.
***[9] John Price, «Canada, White Supremacy, and the Twinning of Empire», International Journal , 68.4 (2013), 628-638.
