Σχολικό συμβούλιο στο Τενεσί των Ηνωμένων Πολιτειών τάχθηκε πρόσφατα υπέρ της αφαίρεσης της βραβευμένης με Πούλιτζερ εικονογραφημένης νουβέλας «Maus» από το σχολικό πρόγραμμα. Το κόμικ του Αρτ Σπίγκελμαν, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως ένας «ήρεμος θρίαμβος» κι ένα «θηριωδώς συγκινητικό έργο τέχνης», είναι μια επαναφήγηση του Ολοκαυτώματος, στην οποία οι γάτες είναι οι Ναζί και τα ποντίκια οι Εβραίοι.
Οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς που στελεχώνουν το σχολικό συμβούλιο έκριναν το βιβλίο του Σπίγκελμαν «ακατάλληλο» για το πρόγραμμα σπουδών της δευτέρας τάξης του Γυμνασίου επικαλούμενοι ως λόγους τη βία, το γυμνό (σε ανθρωποειδείς καρικατούρες με ποντίκια) και τις βωμολοχίες. Ο Τόνι Άλμαν, μέλος του σχολικού συμβουλίου του Τενεσί, είπε σχετικά: «Δείχνει ανθρώπους να κρέμονται. Δείχνει άλλους να σκοτώνουν παιδιά. Πρέπει το εκπαιδευτικό μας σύστημα προωθεί τέτοιου είδους αναγνώσματα;»
Αυτό που συνέβη στο Τενεσί, σχεδόν ανήμερα της Διεθνούς Ημέρας Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός στις ΗΠΑ. Είναι ενδεικτικό μιας γενικευμένης τάσης από γονείς και σχολικές επιτροπές που αισθάνονται ότι έχουν το δικαίωμα να αφαιρούν όποιο περιεχόμενο κρίνουν ως προσβλητικό, ειδικά αν σχετίζεται με την ιστορία και τις φυλετικές διακρίσεις. Επιπλέον, δεν είναι η πρώτη φορά που το Maus στοχοποιείται μέσα σε μια αμερικανική σχολική αίθουσα. Η Έμιλι Νοξ, αναπληρώτρια καθηγήτρια της σχολής Επιστημών Πληροφορίας στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι «Urbana-Champaign», υποστηρίζει ότι η αμφισβήτηση και απαξίωση βιβλίων σε όλη τη χώρα συνδέεται με ένα ευρύτερο κίνημα. Στο βιβλίο της με τίτλο: «Η Απαγόρευση Βιβλίων στην Αμερική του 21ου Αιώνα», η Έμιλι Νοξ υποστηρίζει ότι αυτό το «κυνήγι συγγραμμάτων» δεν εξαπολύεται μόνο από τη δεξιά. Ο Αϊμάν Ισμαήλ, συντάκτης στον ιστότοπο Slate, μίλησε με την αναπληρώτρια καθηγήτρια Έμιλι Νοξ γι’ αυτό που συμβαίνει και για το πώς κι αν μπορεί να αλλάξει αυτή η όχι και τόσο καινούργια κατάσταση στα σχολεία, στα βιβλιοπωλεία και τις βιβλιοθήκες της χώρας.
Πόσο πρέπει να ανησυχούμε αυτή τη στιγμή για την αφαίρεση βιβλίων από τα σχολικά προγράμματα; Είναι πράγματι σήμερα πιο διαδεδομένο από ό,τι παλιότερα;
Ναι, υπάρχουν πολύ περισσότερες περιπτώσεις από το συνηθισμένο. Σύμφωνα με το Γραφείο Διανοητικής Ελευθερίας της Ένωσης Αμερικανικών Βιβλιοθηκών ποτέ άλλοτε δεν υπήρχαν τόσοι πολλοί αμφισβητίες βιβλίων. Νιώθω ότι είναι ένα σύμπτωμα του σοκ που περνάμε ως κοινωνία. Πρέπει να ανησυχούμε από αυτό; Ναι, αλλά ως ένα σημείο. Δεν είναι κάτι καινούργιο. Ωστόσο οι άνθρωποι που αμφισβητούν ή στοχοποιούν βιβλία σήμερα επικοινωνούν μεταξύ τους πολύ πιο εύκολα από ό,τι στο παρελθόν. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν επιδεινώσει το πρόβλημα. Το Maus μόλις απαγορεύτηκε στο Τενεσί και είναι πιθανό αύριο ή μεθαύριο να ακούσουμε ότι θα απαγορευτεί στο Όρεγκον. Αυτό δεν θα ήταν εφικτό την εποχή πριν από την έλευση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στη ζωή μας. Αυτό το φαινόμενο υπήρχε ανέκαθεν στην αμερικανική κοινωνία, αλλά επειδή σήμερα οι άνθρωποι μπορούν να επικοινωνούν πολύ πιο εύκολα, εκδηλώνεται διαφορετικά.
Στην περίπτωση του Τενεσί, τα πρακτικά από τη συνεδρίαση του σχολικού συμβουλίου υποδηλώνουν ότι το Maus απομακρύνθηκε λόγω γυμνού (σε καρικατούρες με ποντίκια) και βωμολοχίες. Κάποιοι, όπως ο συγγραφέας του βιβλίου, Αρτ Σπίγκελμαν, υποστηρίζουν ότι στην πραγματικότητα ήταν μια προσπάθεια «κουκουλώματος» του Ολοκαυτώματος. Είναι σύνηθες να επικαλούνται ήσσονος σημασίας δικαιολογίες για να κρύβουν τις πραγματικές τους διαθέσεις;
Αυτός ακριβώς είναι ο τρόπος έκφρασης της λογοκρισίας. Εφόσον είμαστε θεωρητικά μια χώρα, πιστή στην ελευθερία, πρέπει κάποιος να βρει δικαιολογίες για να απαλλαγεί από κάτι που του είναι άβολο. Έτσι συχνά οι πραγματικές διαθέσεις κρύβονται. Στην περίπτωση του Maus είναι προφανές ότι το συμβούλιο είχε μια άλλη ατζέντα. Δεν μπορώ να καταλάβω τι εννοούν με τον όρο «γυμνό», σε μια ιστορία με ποντίκια! Η απαγόρευση ήταν παράξενη και σίγουρα υποκρύπτει περισσότερα από αυτά που λένε οι λέξεις στα πρακτικά της συνέλευσης.
Ποιος πιστεύετε ότι είναι ο υποκείμενος φόβος εδώ;
Οι άνθρωποι προσπαθούν να απαγορεύσουν βιβλία όπως το Maus γιατί φοβούνται ότι αν τα διαβάσουν τα παιδιά τους, θα αποκτήσουν διαφορετικές αξίες από τις αξίες που θέλουν οι γονείς τους να έχουν. Περί αυτού πρόκειται στην πραγματικότητα. Οι άνθρωποι βλέπουν τα βιβλία ως επικίνδυνη γνώση.
Στον τομέα της βιβλιοθηκονομίας και της επιστήμης της πληροφόρησης, λέμε ότι ποτέ δεν ξέρουμε πώς θα αντιδράσει κάθε άτομο σε ένα βιβλίο. Αλλά οι άνθρωποι που απαγορεύουν και αμφισβητούν τα βιβλία ‘κολεκτιβοποιούν’ τους πάντες. Λένε, ‘λοιπόν, διάβασα αυτό το βιβλίο και με ενοχλεί’. Ή ‘το παιδί μου θα διαβάσει αυτό το βιβλίο και θα ενοχληθεί. Επομένως, όλοι θα έχουν αυτό το συναίσθημα για το βιβλίο’.
Θα μπορούσαμε να απαγορεύσουμε βιβλία; Θα μπορούσαμε. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να απαγορεύσουμε κάτι σαν τα «Ημερολόγια του Τέρνερ», ένα βιβλίο ύμνο στη ‘λευκή υπεροχή’ από τη δεκαετία του ’70. Αυτό όμως θα συνηγορούσε στην αυθαίρετη παραδοχή ότι όλοι όσοι διαβάζουν το ο,τιδήποτε καταλήγουν να συμφωνούν πάντα με τον συγγραφέα. Στην πραγματικότητα αυτό δεν το ξέρουμε. Στη δουλειά μου, είμαστε αγνωστικιστές όσον αφορά την επίδραση της ανάγνωσης. Το συνδέω αυτό με τη Μεταρρύθμιση και τη σημασία του δόγματος της sola scriptura, την ιδέα ότι η ανάγνωση θα μπορούσε πραγματικά να σώσει την ψυχή σας. Ο κόσμος πιστεύει πραγματικά ότι η ανάγνωση έχει μεταφυσικά αποτελέσματα.
Πώς ορίζουν οι ειδικοί την «απαγόρευση» βιβλίων; Είναι η «απαγόρευση» μια κατάλληλη λέξη γι’ αυτό που συνέβη στο Τενεσί;
Τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης και της απαγόρευσης είναι λεπτά και δυσδιάκριτα. Κάποιοι επιλέγουν ευρείς και άλλοι πιο στενούς ορισμούς της έννοιας της απαγόρευσης. Υπάρχουν λοιπόν αυτοί που υποστηρίζουν ότι ένα βιβλίο δεν απαγορεύεται αν μπορεί κάποιος ακόμα να το βρει στο Διαδίκτυο— δεν έχει απαγορευτεί από την κυβέρνηση. Αυτός είναι ένας πολύ στενός ορισμός της απαγόρευσης. Άλλοι υποστηρίζουν ότι αν ψηφίσετε να αφαιρέσετε ένα βιβλίο από τη δημόσια κυκλοφορία σε ένα συγκεκριμένο μέρος, τότε επί της ουσίας το λογοκρίνετε και το αποσύρετε.
Πόση δύναμη πρέπει να έχουν οι γονείς και οι σχολικές επιτροπές στα βιβλία που διαβάζουν οι μαθητές στην τάξη;
Τα σχολεία μας ήταν πάντα χώροι αμφισβήτησης – καλής ή κακής. Είμαστε μια από τις μοναδικές πλούσιες χώρες του δυτικού κόσμου όπου ένας γονέας μπορεί να αποφασίσει έτσι απλά και νόμιμα να απομακρύνει το παιδί του από το σχολείο για να το εκπαιδεύσει στο σπίτι. Αυτό δεν είναι δυνατό στη Γαλλία, για παράδειγμα. Οι Αμερικανοί πιστεύουν ακράδαντα ότι η εκπαίδευση των παιδιών τους πρέπει να γίνεται στο σπίτι και ότι η παράδοση των παιδιών σε αγνώστους για την εκπαίδευση και τη διαπαιδαγώγησή τους είναι προβληματική. Παραδίδοντας τα παιδιά μας σε ‘αγνώστους’ κι όταν αυτός ο ξένος διδάσκει μέσα σε μια κοινωνία της κυρίαρχης ‘λευκής υπεροχής’, μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί: ‘Λοιπόν, είμαι λευκός. Τι λέει αυτός ο δάσκαλος για μένα;’ Ξαφνικά γίνεται πολύ εξατομικευμένο όταν οι άνθρωποι σκέφτονται έτσι. Δεν μιλούν απαραίτητα για κάθε άτομο ξεχωριστά, αλλά για τις δομές της κοινωνίας.
Οι απόπειρες απαγόρευσης βιβλίων φέρνουν ποτέ αντίθετα αποτελέσματα;
Στην περίπτωση του Τενεσί, πιθανότατα το Maus θα ανέβει σε πωλήσεις στο Amazon για λίγο. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τα παιδιά στο Τενεσί μπορούν να δουν αυτό το υπέροχο βιβλίο. Εγώ έχω ήδη ένα αντίτυπο του Maus στο σπίτι μου. Μπορεί επί τούτου να το αγόραζα ξανά, ως άτομο που έχει την οικονομική δυνατότητα να αγοράζει βιβλία, και θα φρόντιζα να υπάρχει το έργο του Σπίγκελμαν στην τοπική μου βιβλιοθήκη. Αλλά αυτό δεν βοηθά πραγματικά το παιδί στο Τενεσί που θέλει να μάθει περισσότερα για το Ολοκαύτωμα. Μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού στο οποίο απευθύνεται αυτό το βιβλίο δεν μπορεί να το αποκτήσει επειδή είτε δεν έχει τους πόρους είτε του κόπηκε η πρόσβαση σε αυτό.
Τι κάνουν συνήθως λάθος οι άνθρωποι σχετικά με τους περιορισμούς βιβλίων στα σχολεία;
Το βασικό τους λάθος είναι ότι χαρακτηρίζουν ‘παράλογη’ μια κίνηση σαν αυτή που έγινε με το κόμικ Maus. Αναρωτιούνται:, ‘Πώς μπορεί κάποιος να αφαιρέσει αυτό το βιβλίο από το σχολείο;’ Αλλά δεν είναι μια παράλογη πράξη. Είναι συμβολική. Και δεν είναι ένα φαινόμενο δεξιάς ή αριστεράς. Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους η φιλελεύθερη αριστερά αμφισβητεί βιβλία, αλλά επιλέγουν να μην το ως πρόκληση ή αμφισβήτηση.
Κυκλοφόρησε πριν από ένα έτος ένα βιβλίο TERF, το οποίο επέκρινε τους διεμφυλικούς και το όλο τρανς κίνημα της εποχής. Αμέσως προέκυψε ένα κύμα διαμαρτυρίας από οργανώσεις ΛΟΑΤΚΙ+ και μεμονωμένους πολίτες που ζητούσαν από το Amazon να αποσύρει το βιβλίο από το ηλεκτρικό βιβλιοπωλείο του και απαιτούσαν οι βιβλιοθήκες να μην το αγοράσουν, λέγοντας ότι διέδιδε ψέματα. Έτσι, όπως το βλέπω, είναι ότι όλες οι πλευρές βλέπουν ορισμένες πληροφορίες ως ψέματα. Μπορεί να συμφωνώ περισσότερο με τη μία άποψη από ό,τι με την άλλη. Αλλά δεν πιστεύω ότι οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τι λένε, όλοι τους έχουν μια ατζέντα – συντηρητική ή φιλελεύθερη.
Αυτό για το οποίο ανησυχώ είναι ότι πριν συμβεί αυτή η νέα σύγκρουση, γινόταν πολύς λόγος στους προοδευτικούς κύκλους για την απαγόρευση της ρητορικής μίσους από τις διαδικτυακές πλατφόρμες. Αυτό που βλέπουμε με το Maus είναι μια επιστροφή σε επικίνδυνες θέσεις. Όταν λέτε ότι δεν πρέπει να επιτραπεί σε αυτό το άτομο να μιλήσει επειδή βρίσκω τη ρητορική του γεμάτη μίσος ή επιβλαβή, δεν υπάρχει κάτι που να σας εγγυάται ότι αυτό δεν θα γυρίσει μπούμερανγκ και αύριο θα συμβεί σε σας. Φυσικά, μπορεί να θεωρείτε τη θέση σας λογική και δίκαιη, αλλά δεν βρισκόμαστε εκεί ως κοινωνία. Η κοινωνία μας βασίζεται στην υπεροχή των λευκών — θέλετε πραγματικά το σημερινό Ανώτατο Δικαστήριο να αποφασίζει τι είναι ρητορική μίσους και τι όχι; Και αυτό μπορεί να συμβεί. Αυτό που έγινε με το Maus είναι επίφοβο, είναι περίεργο. Δηλαδή τι, έχουμε ήδη μπει σε μια φάση άρνησης του Ολοκαυτώματος; Θέλουμε να αλλάξει η αφήγηση του Ολοκαυτώματος κι ως προς ποια κατεύθυνση; Ποιος θα το κρίνει αυτό; Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι πάρουμε μια ξεκάθαρη θέση στο τι θέλουμε οι πολίτες να γνωρίζουν. Τι σημαίνει να έχεις ευρεία γνώση των πραγμάτων, τι σημαίνει να είσαι μορφωμένος; Αυτά είναι τα ερωτήματα που πρέπει να θέσουμε. Αυτό το διακύβευμα είναι ίσως σημαντικότερο από την ίδια την ελευθερία της έκφρασης.
