Με δεδομένο την ενεργοποίηση της πυρηνικής απειλής – από την πλευρά του Πούτιν – κάνουμε μερικές σημαντικές υπενθυμίσεις κατά τις οποίες η τζαζ στην εποχή του ψυχρού πολέμου ερχόταν να τονίσει τον εφιάλτη και να υπογραμμίσει την αξία της δημιουργικής ζωής.
Μετά από πάρα πολύ καιρό, από τις αρχές των eighties συγκεκριμένα, τα πυρηνικά όπλα μπήκαν ξανά στην συζήτηση με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία και ο εφιάλτης που κυριαρχούσε κατά διαστήματα στη διάρκεια του ψυχρού πολέμου δείχνει να ξυπνά ξανά.
Οι δύο ατομικές βόμβες που έριξαν οι Αμερικανοί στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι και έριξαν τίτλους τέλους για τις ζωές πολλών χιλιάδων αμάχων στην Ιαπωνία αλλά και στον ίδιο τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, σφράγισαν παράλληλα και τη «νέα εποχή» που θα βίωνε ο κόσμος σε μια ισορροπία που κυριολεκτικά θα ήταν του τρόμου για τις επόμενες δεκαετίες – ως την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού και το περίφημο αλλά βλακώδες «τέλος της ιστορίας».
Δεν θα περίμενε κανείς από την μουσική τζαζ να παίρνει ξεκάθαρες πολιτικές θέσεις απέναντι σε καυτά κοινωνικά θέματα – εντούτοις οι εξαιρέσεις πάντα υπάρχουν και είναι χτυπητές. Φερ’ ειπείν, όταν ο σαξοφωνίστας του μπίμποπ Ντέξτερ Γκόρντον (Dexter Gordon) ηχογραφούσε με το κουαρτέτο του το κομμάτι «Bikini» το 1947, σίγουρα δεν αναφερόταν στον πασίγνωστο τύπο μαγιό που λανσαρίστηκε μεταπολεμικά, αλλά στην γνωστή ατόλη των νησιών Μάρσαλ του Ειρηνικού όπου γίνονταν οι πυρηνικές δοκιμές και εκρήξεις των ΗΠΑ μετά τη λήξη του πολέμου.
Ο ψυχρός πόλεμος που ακολούθησε δεν έφερε μόνο τον φόβο της πυρηνικής καταστροφής, που κυριάρχησε (έστω και ψυχολογικά) σε μαζικά επίπεδα κάποια διαστήματα αλλά φημολογείται πως «γέννησε» και το αισθητικό στυλ της cool jazz από τα τέλη της δεκαετίας του ’40 και μετά. Υπερβολικό ακούγεται – πάντως υπάρχει ακόμα η αίσθηση ότι η cool μπορεί να εκφράζει καλλιτεχνικά την ασάφεια εκείνων των περίεργων καιρών.
Πάντως, όταν το 1956 ηχογραφήθηκε ο δίσκος «The Atomic Mr. Basie» του Κάουντ Μπέισι (Count Basie) και της μεγάλης ορχήστρας του – που κυκλοφόρησε δυο χρόνια αργότερα έχοντας ως εξώφυλλο το μανιτάρι μιας πυρηνικής έκρηξης και εντάσσοντας στην τιτλογραφία του την περίφημη εξίσωση ισοδυναμίας μάζας και ενεργείας της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας του Einstein στην ίδια τη δυναμική της ορχήστρας του Basie και στην φρεσκάδα των ενορχηστρώσεων του Neal Hefti – ο φόβος μιας ολοκληρωτικής καταστροφής δεν είχε εκλείψει.
Ένας από τους πιο δημιουργικούς και πολιτικοποιημένους μουσικούς της τζαζ, ο μπασίστας και συνθέτης Τσαρλς Μίνγκους (Charles Mingus) – τα 100 χρόνια από την γέννηση του οποίου γιορτάζουμε φέτος – ενέταξε στον δίσκο του «Mingus Oh Yeah» του 1962 την σύνθεση με τον εύγλωττο τίτλο «Oh Lord, Don’t Let Them Drop That Atomic Bomb on Me». Ήταν η κρίση των πυραύλων στην Κούβα και η πρώτη σοβαρή πιθανότητα για ένα πραγματικό πυρηνικό ολοκαύτωμα όταν οι σοβιετικοί επιχείρησαν να εγκαταστήσουν βάσεις με πυρηνικά όπλα στο νησί που οι Αμερικανοί θεωρούν διαχρονικά ως την σοβαρότερη απειλή στην αυλή τους!
Λέγεται ότι ο σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χουρτσόφ τελικά υποχώρησε και απέσυρε τα πλοία του όχι τόσο λόγω της πίεσης του Τζον Φ. Κένεντι αλλά γιατί πραγματικά είχε απολαύσει – λίγο καιρό πριν ξεκινήσει η κρίση – μια θαυμάσια συναυλία τζαζ της ορχήστρας του κλαρινετίστα Μπένι Γκούντμαν (Benny Goodman) στη Μόσχα.
Ένας από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της τζαζ – και όλης της μουσικής – υπήρξε αναμφίβολα ο Τζον Κολτρέιν (John Coltrane). Όλη η εξέλιξή του αποτελεί διαρκές αντικείμενο και θέμα μελέτης, όμως αξίζει να σταθούμε ιδιαίτερα στην τελευταία του περίοδο όπου επικεντρώνεται ιδιαίτερα στις παραμέτρους της λεγόμενης free jazz και η μουσική του αποκτά ξεχωριστές πνευματικές διαστάσεις. Ο Coltrane και το κουιντέτο του – με Pharoah Sanders (σαξόφωνο), Alice Coltrane (πιάνο), Jimmy Garrison (μπάσο) και Rashied Ali (ντραμς) – επισκέπτονται τον Ιούλιο του 1966 την Ιαπωνία για συναυλίες και στο άλμπουμ που κυκλοφόρησε χρόνια αργότερα (1973) με τίτλο «Concert in Japan» ακούμε τη νέα σύνθεσή του «Peace on Earth» σε δύο εκδοχές.
Ο Coltrane επισφραγίζει αυτό τον ύμνο του για την παγκόσμια ειρήνη με ένα προσκύνημα στο War Memorial Park του Ναγκασάκι, για τα θύματα της πυρηνικής καταστροφής.
Εκτός από το απευκταίο ενδεχόμενο πυρηνικού πολέμου υπάρχει πάντα και η πιθανότητα πυρηνικού ατυχήματος. Ένα τέτοιο συνέβη πολύ πριν το Τσερνόμπιλ, το 1979 (28 Μαρτίου) στο Χάρισμπεργκ της πολιτείας της Πενσυλβάνια. Δεν ήταν, φυσικά, του μεγέθους του ατυχήματος της ουκρανικής (σοβιετικής τότε) πόλης, όμως ο Αμερικανός τρομπονίστας Ρέι Άντερσον (Ray Anderson) το θεώρησε αρκετά σοβαρό για να τιτλοφορήσει έναν ωραίο δίσκο του 1980 «Harrisbourg Half Life». Μοντέρνα – προς free – τζαζ σε όλο της το μεγαλείο!
Το τελευταίο σημαντικό παράδειγμα του πόσο ο πυρηνικός πόλεμος μπορεί να αποτελέσει καλλιτεχνική αφορμή για τον μουσικό χώρο της τζαζ έρχεται το 1982 όταν ο Σαν Ρα (Sun Ra) παρουσιάζει τον δίσκο του «Nuclear War».
Είναι μια εποχή όπου οι ανταγωνιστικές τάσεις των υπερδυνάμεων εντείνονται και στον ορίζοντα πλανάται το ερώτημα «πότε;» σε αντίθεση με το «ποτέ»! [Ο δίσκος κυκλοφορεί και σε ελληνική εγγραφή το 1984]. Ο Sun Ra, παρά τις διαπλανητικές του προδιαγραφές, δεν τρέφει ψευδαισθήσεις: «…they pushin’ the button / they pushin’ the button / it takes 3 seconds / burned trees and deadly fire / they pushin’ the button / they pushin’ the button…».
Στις αρχές των nineties ο κόσμος δείχνει να αλλάζει, όμως σύντομα αυτό αποδεικνύεται ψέμα και η ιστορία μας αποδεικνύει για μια ακόμα φορά πως ο εφιάλτης μπορεί να κάλλιστα να επανέρχεται…
