Σε παλαιότερο κείμενο είχαν επισημανθεί μεγάλες παρανοήσεις που προκύπτουν από την κυρίαρχη ανάγνωση και ερμηνεία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, μέσω των οποίων παρουσιάζεται το δυτικό μέτωπο ως το κύριο, ενώ στην πραγματικότητα ήταν δευτερεύον, καθώς ο Μεγάλος Πόλεμος ήταν πάνω απ’ όλα ένας πόλεμος της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, δηλαδή της Ευρώπης της Βαλτικής και του Εύξεινου (περιλαμβάνοντας τα Στενά), και δευτερευόντως του Καυκάσου και της Μεσοποταμίας, και ασφαλώς της Ευρώπης του Ρήνου και της Μάγχης. Επιπλέον, η ιστοριογραφία του Πρώτου Παγκοσμίου, εκτός του ότι έχει μεταβάλει το δευτερεύον σε πρωτεύον, ορίζει στενότατα τη χρονική του διάρκεια μέσω του περιορισμού της γεωγραφίας του.
Και οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι (στην ευρωπαϊκή τους διάσταση), κινούνται προς τους άξονες Βαλτική-Εύξεινος-Μεσόγειος, με κατεύθυνση από Δύση προς Ανατολή.
Προκειμένου να γίνουν περισσότερο κατανοητά τα προηγούμενα, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ορισμένα βασικά στοιχεία για τη Μαύρη Θάλασσα και την απροσμέτρητη κεντρικότητά της.
I
Η αδιαμφισβήτητη βασίλισσα του Εύξεινου Πόντου είναι η Οδησσός και η πριγκίπισσα της Μαύρης Θάλασσας είναι η Τραπεζούντα. Στην πλευρά των ακτών του Καυκάσου, δηλαδή στην κατεύθυνση από και προς την Κασπία, σημαντικά κέντρα είναι οι πόλεις Σότσι, Πότι και Μπατούμι (Ρωσσία, Γεωργία). Στη μεριά των εκβολών του Δούναβη συναντάμε την Κωνστάντζα (Ρουμανία), ενώ λίγο νοτιότερα βρίσκεται η Βάρνα (Βουλγαρία). Στην Κριμαία δεσπόζει η Σεβαστούπολη.
Ιδιαίτερης σημασίας κέντρο αποτελεί η πόλη Μικολάιβ (Ουκρανία), που έγινε γνωστή στο ευρύ κοινό τους τελευταίους μήνες λόγω του πολέμου. Η πόλη οικοδομήθηκε κοντά στο στόμιο του ποταμού νότιου Μπουκ (Southern Bug/Boh), ο οποίος μέσω των υψιπέδων της Ποδολίας συνδέεται με τον δυτικό Μπουκ στην Πολωνία. Οι δύο αυτοί ποταμοί συνδέουν τον Εύξεινο με τη Βαλτική μέσω του Βίστουλα (η σύνδεση αυτή, υπό την ευρεία της έννοια και με επίκεντρο τον Δνείπερο, είναι γνωστή ιστοριογραφικά ως εμπορική οδός Βαράγγων-Ελλήνων, μέσω της οποίας οι Ρως του Κιέβου έφερναν σε επαφή τη Σκανδιναβία με το Ρωμαϊκό κράτος της Ανατολής). Το Μικολάιβ της Ουκρανίας στον Εύξεινο και το Γκντανσκ της Πολωνίας στη Βαλτική, αποτελούν οργανικά μέρη ενός «τριγωνικού συστήματος» με κορυφή τα δυτικά Καρπάθια (Όρη Τάτρα, πηγές του Βίστουλα).
Μέσω του υδάτινου συστήματος του Βίστουλα και των παραποτάμων του (Bug και Narew), ο Εύξεινος συνδέεται οργανικά με τη Βαλτική και τα δυτικά Καρπάθια. Με απλά λόγια αυτό σημαίνει τη διαχρονική διασύνδεση και αλληλεξάρτηση της Πολωνίας, πρώτα και κύρια με τη Σλοβακία και δευτερευόντως την Ουγγαρία, με επίκεντρο την δυτική Ουκρανία. Αυτή η περιοχή, δηλαδή ο άξονας και το πεδίο μετάβασης από και προς Εύξεινο-Βαλτική, έχει αποτελέσει ιστορικά κύριο πεδίο μάχης ανάμεσα στην Ευρώπη του Ρήνου (Γαλλία, Γερμανία) και την Ευρώπη του Βόλγα (Ρωσία), και σήμερα αποτελεί πεδίο σύγκρουσης της ΝΑΤΟϊκής και της Ρωσικής σφαίρας.
Κοινός αιτιακός παράγοντας του πολέμου στη Γεωργία και της εισβολής στην Ουκρανία είναι η διακηρυγμένη δυνατότητα να αποτελέσει η Εύξεινος ΝΑΤΟϊκή λίμνη, μέσω των Σχεδίων Δράσης για Ένταξη στο ΝΑΤΟ (MAP) των δύο αυτών κρατών (εξέλιξη που θα οδηγούσε στην ολοκλήρωση του άξονα Εύξεινος-Μεσοποταμία).
Γιατί είναι τόσο σημαντικός ο Εύξεινος Πόντος, οι ακτές του και οι ποταμοί που εκβάλλουν σε αυτόν; Διότι υπάρχει μια άγνωστη και λησμονημένη «Ευρώπη» με επίκεντρο τη Μαύρη Θάλασσα, η οποία μπορεί να θεωρηθεί ως το κέντρο βάρους ολόκληρης της ευρωπαϊκής ηπείρου και των περιφερειών της.
Στη Μαύρη Θάλασσα συγκλίνουν πέντε άξονες: Πρώτος από αυτούς, όπως είδαμε, είναι η διασύνδεση με τη Βαλτική. Δεύτερος, η μετάβαση προς την Κασπία μέσω των ακτών του Καυκάσου. Τρίτος άξονας είναι η κατεύθυνση από και προς την ανατολική Μεσόγειο, μέσω των Στενών και του Αιγαίου Πελάγους. Έναν τέταρτο άξονα συναντάμε ξεκινώντας από τις ακτές της Ρουμανίας και φτάνοντας μέσω του Δούναβη μέχρι τις Άλπεις και τον Μέλανα Δρυμό, δηλαδή την καρδιά της Ευρώπης. Τέλος, ένας τελευταίος άξονας βρίσκεται στην κατεύθυνση από τις νότιες ακτές της Μαύρης Θάλασσας προς τις πηγές του υδάτινου συστήματος του Τίγρη και του Ευφράτη, δηλαδή την καρδιά της Μέσης Ανατολής (το σύστημα αυτό διαμορφώνει τα γεωφυσικά θεμέλια των σχέσεων Τούρκων, Κούρδων, Αρμενίων, Ιρανών και Αράβων).
Τα αμέσως προηγούμενα φανερώνουν, πέρα από την απροσμέτρητη κεντρικότητα που κατέχει η Μαύρη Θάλασσα, τον τρόπο με τον οποίον συνδέονται μεταξύ τους τα τρίγωνα Βαλτική-Εύξεινος-Μεσόγειος και Μεσόγειος-Εύξεινος-Περσικός.
II
Ο Ανατολικός ή Κριμαϊκός πόλεμος, ο Μεγάλος Πόλεμος (Α.Π.Π) και ο Δεύτερος Παγκόσμιος έχουν εσωτερική λογική και ιστορική συνάφεια μεταξύ τους. Η συνεχώς επαναλαμβανόμενη υπό διακύβευση γεωγραφία και των τριών πολέμων κινείται εναλλάξ στο εσωτερικό και περιφερειακά των τριγώνων που διαμορφώνονται από τους άξονες Βαλτική-Εύξεινος-Μεσόγειος-Περσικός, ενώ οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, στην ευρωπαϊκή τους διάσταση, όπως είπαμε στην αρχή, κινούνται προς τους άξονες Βαλτική-Εύξεινος και Μεσόγειος-Μεσοποταμία, με κατεύθυνση από Δύση προς Ανατολή.
Η επανάληψη δεν είναι άνευ λόγου και ουσίας, παρά φανερώνει ότι οι συγκεκριμένες περιοχές αποτελούν κάτι πολύ περισσότερο από απλές «περιφέρειες» της Ευρώπης. Στην πραγματικότητα η επανάληψη καταδεικνύει τη ζωτική αν όχι υπαρξιακή εξάρτηση του ευρωπαϊκού κέντρου από τους συγκεκριμένους ιστορικούς χώρους, και την οργανική σύνδεση της Ρωσίας και της Τουρκίας με την Ευρώπη.
Κατά τη μεταψυχροπολεμική περίοδο, και ειδικότερα από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 και μετά, δηλαδή κατά τη διάρκεια του πολέμου εναντίον της τρομοκρατίας, είχαμε την επιστροφή του άξονα Μεσοποταμία-Μεσόγειος: Ιράκ, Συρία, Λιβύη. Από το 2008 και μετά, και με επιταχυνόμενους ρυθμούς από το 2014 και ύστερα, επέστρεψε ο Εύξεινος: πόλεμος Ρωσίας-Γεωργίας, Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, εισβολή Ρωσσίας στην Ουκρανία. Με την ενεργητική στάση και την κεντρικότητα της Πολωνίας στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Ουκρανία, και με την πρόσφατη διακήρυξη των υποψηφιοτήτων της Σουηδίας και ιδιαίτερα της Φινλανδίας για ένταξη στο ΝΑΤΟ, έχουμε την διακηρυγμένη δυνατότητα να αποτελέσει η Βαλτική ΝΑΤΟϊκή λίμνη, και την δυνητική ολοκλήρωση του άξονα Βαλτική-Εύξεινος.
Αφού τονίσουμε ότι ο πρόεδρος της Φινλανδίας (ή Φιλλανδίας αν προτιμάτε), Sauli Niinistö, ήταν αξιοπρεπέστατος στις δηλώσεις του, μιλώντας καθαρά και σωστά, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η Φινλανδία έχει το πιο εκτεταμένο σύνορο με τη Ρωσία από οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρώπης, μήκους περίπου 1300 χιλιομέτρων. Το Ελσίνκι, η πρωτεύουσα του κράτους, απέχει περίπου 400 χιλιόμετρα από την Αγ. Πετρούπολη (παρόμοια είναι η απόσταση Θεσσαλονίκης-Ορεστιάδας), ενώ η Φινλανδική πόλη Λαπεενράντα, που βρίσκεται κοντά στα σύνορα, είναι μόλις 200 χιλιόμετρα μακριά από τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη και πολιτιστική πρωτεύουσα της Ρωσίας (περίπου ίδια είναι η απόσταση Αθήνας-Πάτρας).
Δίχως να επεκταθούμε σε περισσότερο εξειδικευμένα θέματα, θα τονίσουμε ότι η Ρωσσία έχει δύο σημαντικά λιμάνια από ενεργειακής πλευράς στη Βαλτική (Ust-Luga και Primorsk), πέρα από το λιμάνι της Αγ. Πετρούπολης. Από τη σκοπιά της ναυσιπλοΐας θα μπορούσε να απειληθεί η σύνδεση Βαλτικής και Λευκής Θάλασσας (White Sea–Baltic Canal) και από στρατηγική σκοπιά η σχέση Πετρούπολης-Αρκανγκέλσκ. Από τη Βαλτική προς τη Λευκή Θάλασσα διαπλέουν διαφορετικής χωρητικότητας πλοία από αυτά που πλέουν προς τη Βόρεια Θάλασσα. Σε στρατιωτικό επίπεδο, μέσω της Φινλανδίας θα μπορούσε να απειληθεί η στρατηγική χερσόνησος Κόλα, στην οποία υπάρχουν σημαντικές στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Επιπλέον, τα F-35 θα είχαν τη δυνατότητα να αποτελέσουν πυρηνική απειλή, καθώς δυνητικά μπορούν να εξοπλιστούν με θερμοπυρηνικά όπλα (τουλάχιστον αυτό ισχυρίζονται τα δύο τελευταία χρόνια Αμερικανικοί κύκλοι). Τέλος, εφόσον η Φινλανδία ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, θα μιλάμε για αλλαγή στην ισορροπία δυνάμεων στη Βαλτική, και αναδιάταξη των συσχετισμών δύναμης σε περιφερειακό επίπεδο, που θα αυξήσει την πιθανότητα πυρηνικού πολέμου. Η διαδικασία θα μπορούσε να ξεκινήσει τον Ιούνιο στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ στη Μαδρίτη.
Η Μόσχα δεν πρόκειται να αντιληφθεί την εξέλιξη αυτή στενά και μονοδιάστατα, δηλαδή ως μια απόφαση ενός κυρίαρχου κράτους που περιορίζεται αποκλειστικά σε επίπεδο διακρατικό, καθώς θα επηρεάσει μεταβάλλοντας τόσο το διηπειρωτικό πλαίσιο των σχέσεων ΝΑΤΟ-Ρωσίας όσο και το περιφερειακό πανευρωπαϊκό που σχετίζεται με την αρχιτεκτονική ασφάλειας στην Ευρώπη. Τέλος, η απόφαση της Φινλανδίας θα ιδωθεί υπό το φως της δομικής κρίσης στις σχέσεις Ηνωμένων Πολιτειών και Ρωσικής Ομοσπονδίας, η οποία δεν περιορίζεται στο εδαφικό επίπεδο και στον πόλεμο της Ουκρανίας.
III
Προφανώς όλα τα προηγούμενα δεν προμηνύουν τίποτα καλό. Αντιθέτως, καταδεικνύουν ότι όλα τα κομμάτια του παζλ που μπορούν να οδηγήσουν σε μια απευκταία εξέλιξη, έχουν τοποθετηθεί στη γεωστρατηγική σκακιέρα: όλες οι περιοχές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε έναν πόλεμο ευρείας κλίμακας στα τρίγωνα Βαλτική-Εύξεινος-Μεσόγειος και Μεσόγειος-Εύξεινος-Περσικός, αυξάνοντας παράλληλα την πιθανότητα μιας άμεσης και ανοιχτής πλέον σύγκρουσης μεταξύ του ΝΑΤΟ και της Ρωσίας, έχουν ενεργοποιηθεί.
Είναι σαν να βρίσκονται σε πλήρη ανάπτυξη όλοι οι αιτιακοί παράγοντες που σκιαγραφούν μια υπό διαμόρφωση νέα κατάσταση, η οποία ανά πάσα στιγμή και σε συνάφεια με πιθανές μελλοντικές αλληλουχίες γεγονότων, θα μπορούσε να αποκτήσει σάρκα και οστά, με οποιαδήποτε αναπάντεχη αφορμή. Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι υπάρχει κάτι που ονομάζεται συμπτωματική χρονική ακολουθία. Ο παράγοντας που είναι τελευταίος χρονικά, δεν σημαίνει ότι είναι και ο ουσιαστικός: οι αχτίδες του ήλιου που ξεπροβάλλουν πίσω από ένα σύννεφο, πέφτοντας πάνω σε ένα γυαλί ή σε έναν καθρέφτη που υπάρχει στο δάσος σε περίοδο ξηρασίας, δεν καθιστούν ούτε το σύννεφο τον ουσιαστικό αιτιακό παράγοντα για το ξέσπασμα μιας πυρκαγιάς, ούτε το γυαλί ή τον καθρέφτη, εάν δεν επικρατεί ξηρασία ή ο καιρός είναι συννεφιασμένος. Η όλη κατάσταση έτσι όπως έχει διαμορφωθεί οδηγεί στην πυρκαγιά. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που δεν μπορεί να σταθεί σοβαρά αναλυτικά, η θεωρία του ενός ―προσώπου, επιτελείου, κράτους― που έχει την ευθύνη για τον πόλεμο, όπως είχαμε επισημάνει πριν από το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία.
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποια θα είναι αυτά τα γεγονότα και ποιος θα είναι ο τελευταίος χρονικά από αυτούς τους παράγοντες που θα προστεθούν στην υπάρχουσα κατάσταση, διαδραματίζοντας τον αποφασιστικό ρόλο για την καθοριστική μεταβολή της, δηλαδή ποιο θα είναι το γεγονός που θα θεωρηθεί ως κατ’ εξοχήν αίτιο (και αυτό που οι περισσότεροι άνθρωποι θα αντιληφθούν ως και το μοναδικό, όπως π.χ συμβαίνει με τις ερμηνείες για τον πόλεμο της Ουκρανίας). Ίσως να μην έχει και ιδιαίτερη σημασία, καθώς αυτό το λεγόμενο κατ’ εξοχήν αίτιο δεν θα αποτελεί τον κύριο παράγοντα για την καθοριστική μεταβολή, παρά ο λόγος και η αιτία θα βρίσκεται, ας το τονίσουμε ξανά, στην όλη κατάσταση που θα έχει διαμορφωθεί. Στην ουσία είναι αδιάφορο με ποια χρονική σειρά συγκεντρώνονται οι παράγοντες που οδηγούν στη μεταβολή μιας κατάστασης: το ζήτημα είναι να μην συγκεντρώνονται αιτιακοί παράγοντες και γεγονότα που σκιαγραφούν μια απευκταία κατάσταση. Μπορεί, λοιπόν, να μη γνωρίζουμε ποιο θα είναι αυτό το τελευταίο χρονικά γεγονός, όμως αυτό που μπορούμε να πούμε με σιγουριά, είναι ότι η νέα κατάσταση που αχνοφαίνεται στον ορίζοντα, όπως σκιαγραφείται από τους παράγοντες που τη διαμορφώνουν, παραπέμπει σε πόλεμο ευρείας κλίμακας.
Είναι καλό που υπήρξαν τηλεφωνικές επικοινωνίες. Ας ελπίσουμε πως ακριβώς η επικινδυνότητα της κατάστασης που διαμορφώνεται, θα λειτουργήσει καταλυτικά προκειμένου να οδηγηθούμε σταδιακά σε κάποια μορφή αποκλιμάκωσης, συνεννόησης ή σε διπλωματικές πρωτοβουλίες. Αν και όπως έγραφε ο Θουκυδίδης «Ἐλπὶς δὲ κινδύνω παραμύθιον οὖσα»: η ελπίδα είναι παραμυθία, δηλαδή παρηγοριά, εν ώρα κινδύνου.
