Το Βατικανό υπερασπίζεται εδώ και καιρό τον Πάπα της εποχής του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, Πίο ΙΒ’, ενάντια σε κριτικές σχετικά με την σιωπή του καθώς εκτυλισσόταν το Ολοκαύτωμα, επιμένοντας ότι εργάστηκε αθόρυβα στα παρασκήνια για να σώσει ζωές. Ένα νέο βιβλίο, που επικαλείται αρχεία του Βατικανού που πρόσφατα έγιναν προσβάσιμα, υποδηλώνει ότι οι ζωές που το Βατικανό εργάστηκε περισσότερο για να σώσει ήταν Εβραίοι που είχαν προσηλυτιστεί στον Καθολικισμό ή ήταν παιδιά «μεικτών γάμων» Καθολικών-Εβραίων.
Έγγραφα που μαρτυρούν μανιώδεις έρευνες για πιστοποιητικά βάπτισης, κατάλογοι ονομάτων προσηλυτισμένων που παρέδωσε το Βατικανό στον Γερμανό πρέσβη και εγκάρδιες εκκλήσεις από Καθολικούς να βρει ο πάπας συγγενείς εβραϊκής καταγωγής περιέχονται στο έργο του Ντέιβιντ Κέρτσερ «Ο Πάπας σε πόλεμο», που δημοσιεύτηκε την Τρίτη στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Το βιβλίο ακολουθεί το βραβευμένο με Πούλιτζερ βιβλίο του Κέρτσερ «Ο Πάπας και ο Μουσολίνι», για τον προκάτοχο του Πίου, τον Πίο ΙΑ’. Χρησιμοποιεί τα εκατομμύρια έγγραφα δημοσιεύτηκαν πρόσφατα από τα αρχεία του Βατικανού καθώς και από τα κρατικά αρχεία της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Βρετανίας για να δημιουργήσει μια ιστορία του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου μέσα από το πρίσμα του παπισμού του Πίου ΙΒ’ και του εκτεταμένου διπλωματικού του δικτύου τόσο με τον Άξονα όσο και με τα Συμμαχικά έθνη.
«Ο όγκος του υλικού σε αυτά τα αρχεία σχετικά με την αναζήτηση αρχείων βάπτισης για Εβραίους που θα μπορούσε να τους σώσει είναι πραγματικά καθηλωτικός», ανέφερε ο Κέρτσερ σε τηλεφωνική συνέντευξη πριν την κυκλοφορία του βιβλίου.
Το βιβλίο των 484 σελίδων, και οι σχεδόν 100 σελίδες του με σημειώσεις τέλους, απεικονίζουν έναν συνεσταλμένο ποντίφικα που δεν οδηγήθηκε από τον αντισημιτισμό, αλλά μάλλον την πεποίθηση ότι η ουδετερότητα του Βατικανού ήταν ο καλύτερος και μοναδικός τρόπος προστασίας των συμφερόντων της Καθολικής Εκκλησίας καθώς ο πόλεμος μαινόταν.
Ο Κέρτσερ, καθηγητής ανθρωπολογίας και ιταλικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Brown, προτείνει ότι το κύριο κίνητρο του Πίου ήταν ο φόβος: φόβος για την εκκλησία και τους Καθολικούς στα κατεχόμενα από τη Γερμανία εδάφη, εάν, όπως πίστευε μέχρι το τέλος, ο Άξονας κέρδιζε, και φόβος για την εξάπλωση του αθεϊστικού κομμουνισμού σε ολόκληρη τη χριστιανική Ευρώπη, εάν ο Άξονας έχανε.
Για να κατευνάσει αυτόν τον φόβο, γράφει ο Κέρτσερ, ο Πίος χάραξε μια παραλυτικά προσεκτική πορεία για να αποφύγει τη σύγκρουση με τους Ναζί με κάθε κόστος. Η εφημερίδα του Βατικανού, L’Osservatore Romano, έλαβε άμεσες εντολές να μην γράψει για τις γερμανικές φρικαλεότητες — και να εξασφαλίσει απρόσκοπτη συνεργασία με τη φασιστική δικτατορία του Μπενίτο Μουσολίνι.
Αυτό σήμαινε πως ποτέ δεν ειπώθηκε ούτε λέξη δημόσια για να καταγγελθούν ρητά οι σφαγές των SS, ακόμα και όταν οι Εβραίοι συγκεντρώνονταν ακριβώς έξω από τα τείχη του Βατικανού, όπως συνέβη την 16η Οκτωβρίου του 1943, και αναγκάζονταν να επιβιβαστούν σε τρένα με προορισμό το Άουσβιτς.
Ο Κέρτσερ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Πίος δεν ήταν «ο Πάπας του Χίτλερ» — ο προκλητικός τίτλος της τελευταίας εκδοτικής επιτυχίας για την εποχή του Πίου από τον Τζον Κόρνγουελ. Αλλά ούτε ήταν ο πρωταθλητής των Εβραίων που ισχυρίζονται οι υποστηρικτές του Πίου πως ήταν.
Η Μάρλα Στόουν, καθηγήτρια ανθρωπιστικών επιστημών στην Αμερικανική Ακαδημία της Ρώμης, ανέφερε ότι το βιβλίο «υιοθετεί μια θέση ανάμεσα στους προηγούμενους πόλους της ιστορικής ερμηνείας».
«Προηγουμένως, οι επιλογές ήταν είτε ότι ο Πίος ΙΒ’ ήταν ‘ο Πάπας του Χίτλερ’, βαθιά συμπονετικός προς τους Ναζί, ανυπόμονος για μια ναζιστική-φασιστική νίκη, εμμονικός με την ήττα των Σοβιετικών με κάθε κόστος, και αφοσιωμένος αντισημίτης», είπε σε πάνελ στην ακαδημία τον περασμένο μήνα. «Η άλλη ιστοριογραφική θέση υποστήριζε ότι ο Πίος ΙΒ’ έκανε ό,τι περνούσε από τις δυνάμεις του για να βοηθήσει όσους υπέφεραν από την ναζιστική και φασιστική καταπίεση και ότι ήταν απλώς περιορισμένος από τις περιστάσεις».
Το «Ο Πάπας σε πόλεμο» είναι ένα από τα πολλά βιβλία που άρχισαν να κυκλοφορούν δύο χρόνια αφότου ο Πάπας Φραγκίσκος κατέστησε τα αρχεία του Πίου ΙΒ’ προσβάσιμα πριν την προγραμματισμένη ημερομηνία. Αυτό έδωσε στους μελετητές πρόσβαση στο πλήρες σύνολο των τεκμηρίων για να επιλύσουν τα εκκρεμή ερωτήματα σχετικά με τον Πίο και τι έκανε ή δεν έκανε καθώς εκτυλισσόταν το Ολοκαύτωμα.
Ένα από τα πρώτα σχετικά βιβλία εκδόθηκε εσωτερικά, από τον αρχειοφύλακα της γραμματείας του Βατικανού, Γιόχαν Ικξ. Όπως ίσως είναι κατανοητό, επαινούσε τον Πίο και τις ανθρωπιστικές προσπάθειες του Βατικανού να φροντίσει τους Εβραίους και τους ανθρώπους που διέφευγαν από τον πόλεμο, αφηγούμενος τους εκατοντάδες φακέλους Εβραίων που στράφηκαν στον Πάπα, εκλιπαρώντας για βοήθεια.
«Για τους Εβραίους ήταν προφανές και ξεκάθαρο ότι ο Πίος ΙΒ’ ήταν με το μέρος τους και τόσο αυτός όσο και το επιτελείο του θα είχαν κάνει ό,τι μπορούσαν για να τους σώσουν», δήλωσε ο Ικξ στο Vatican News.
Ο αιδεσιμότατος Πίτερ Γκούμπελ, ο Γερμανός ερευνητής που προώθησε την αδιέξοδη πρόταση αγιοποίησης του Πίου, έχει υποστηρίξει ότι ο Πίος δεν μπορούσε να μιλήσει πιο ανοιχτά γιατί ήξερε ότι θα εξόργιζε τον Αδόλφο Χίτλερ και θα είχε ως αποτέλεσμα τη δολοφονία περισσότερων Εβραίων. Αναφέρει την περίπτωση ενός καθολικού επισκόπου στην Ολλανδία που μίλησε κατά της απέλασης των Εβραίων και την απάντηση της Γκεστάπο: την απέλαση Εβραίων που είχαν προσηλυτιστεί στον Καθολικισμό.
Το Βατικανό είχε ήδη κάνει το εξαιρετικό βήμα, μεταξύ του 1965 και του 1981, να δημοσιεύσει ένα σύνολο 11 τόμων τεκμηρίωσης, που επιμελήθηκε μια ομάδα Ιησουιτών, για να προσπαθήσει να αντικρούσει την κριτική για τη σιωπή του Πίου που ξέσπασε μετά τη θεατρική παράσταση του 1963 «Ο Αναπληρωτής», η οποία ισχυριζόταν ότι έκλεινε τα μάτια στις θηριωδίες των Ναζί.
Όμως ακόμη και ο ίδιος ο επιμελητής των αρχείων του Βατικανού, ο Μονσινιόρ Σέρτζιο Παγκάνο, δήλωσε πρόσφατα ότι η πρωτοβουλία, αν και «άξια» εκείνη την εποχή, τώρα πρέπει να αναθεωρηθεί.
Κατά τη διάρκεια συζήτησης που διοργανώθηκε από ένα ισπανικό ερευνητικό ινστιτούτο στη Ρώμη, ο Παγκάνο αναγνώρισε ότι οι Ιησουίτες «μερικές φορές κοίταζαν το μισό έγγραφο και όχι το άλλο μισό» και ότι είχε μάθει για ορισμένες «περίεργες παραλείψεις» που τώρα γίνονται εμφανείς. Όμως επέμεινε ότι δεν υπήρξε καμία προσπάθεια να αποκρυφθούν ενοχλητικές αλήθειες εκείνη την εποχή, απλώς έλλειψη πλήρους πρόσβασης σε όλα τα αρχεία και το χάος της γρήγορης εργασίας με ένα αποδιοργανωμένο αρχείο.
Ο Κέρτσερ εντοπίζει δύο μεγάλες παραλείψεις στο βιβλίο του: Η πρώτη ήταν οι μεταγραφές μιας σειράς μυστικών συναντήσεων μεταξύ του Πίου και ενός προσωπικού απεσταλμένου του Χίτλερ, του πρίγκιπα Φίλιπ φον Χέσεν, που ξεκίνησαν λίγο μετά την εκλογή του Πίου και συνεχίστηκαν για δύο χρόνια. Αυτή η γραμμή επικοινωνίας ανάμεσα στον Πίο και τον Χίτλερ ήταν προηγουμένως άγνωστη, ακόμη και σε υψηλόβαθμους αξιωματούχους του Βατικανού εκείνη την εποχή.
Το δεύτερο ήταν το πλήρες περιεχόμενο του σημειώματος του κορυφαίου διπλωματικού συμβούλου του Πίου για τα εβραϊκά ζητήματα, Μονσινιόρ Άντζελο Ντελ’ Άκουα, που ανταποκρινόταν στις εκκλήσεις προς τον Πίο να πει επιτέλους κάτι για τη συγκέντρωση των Ιταλών Εβραίων που επιταχύνθηκε το φθινόπωρο και τον χειμώνα του 1943. Ενώ η γνώμη του Ντελ’ Άκουα – ότι ο Πίος δεν έπρεπε να πει τίποτα – ήταν προηγουμένως γνωστή, ο Κέρτσερ ισχυρίζεται ότι οι αντισημιτικές συκοφαντίες που χρησιμοποιούσε για να περιγράψει τους Εβραίους είχαν αφαιρεθεί από το κείμενο 11 τόμων των Ιησουιτών.
Η L’Osservatore Romano έχει ήδη ταχθεί κατά της έρευνας του Κέρτσερ, κατηγορώντας ένα δοκίμιο που δημοσίευσε το 2020 στο περιοδικό The Atlantic σχετικά με κάποια προκαταρκτικά ευρήματα από τα αρχεία ως «ισχυρές διαβεβαιώσεις, αλλά αναπόδεικτες».
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των προτεραιοτήτων του Βατικανού, σύμφωνα με τον Κέρτσερ, ήρθε κατά τη διάρκεια της συγκέντρωσης των Εβραίων της Ρώμης την 16η Οκτωβρίου του 1943. Εκείνο το κρύο πρωινό, 1.259 Εβραίοι συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν σε στρατιωτικό στρατώνα κοντά στο Βατικανό, με προορισμό την απέλαση στο Άουσβιτς.
Την επομένη της σύλληψής τους, η γραμματεία του Βατικανού έλαβε άδεια από τις γερμανικές αρχές να στείλει έναν απεσταλμένο στους στρατώνες, ο οποίος διαπίστωσε ότι μεταξύ των κρατουμένων υπήρχαν «άτομα που είχαν ήδη βαπτιστεί, λάβει χρίσμα και γιορτάσει εκκλησιαστικό γάμο», σύμφωνα με τις σημειώσεις του απεσταλμένου.
Τις επόμενες ημέρες, η γραμματεία του κράτους του Βατικανού συνέταξε λίστες με άτομα που η εκκλησία θεωρούσε καθολικούς και έδωσε τα ονόματα στον Γερμανό πρέσβη ζητώντας την παρέμβασή του. Συνολικά, από τα 1.259 άτομα που συνελήφθησαν αρχικά, περίπου 250 γλίτωσαν την απέλαση.
«Για μένα, αυτό που σημαίνει αυτό, και νομίζω ότι είναι επίσης μια καινοτομία στο βιβλίο, είναι ότι το Βατικανό συμμετέχει στην επιλογή των Εβραίων», δήλωσε ο Κέρτσερ στη συνέντευξη. «Ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει».
Με πληροφορίες από τον ιστότοπο AP News.
