Η εκπληκτική πορεία του Γκάρι Κασπάροβ προς τον σκακιστικό Όλυμπο δεν θα ήταν ίδια χωρίς δύο ανθρώπους: τη μητέρα του, Κλάρα, και τον προπονητή του, Νικίτιν. Η τεταμένη κατά καιρούς σχέση των δυο τους για το ποιος θα έχει τον έλεγχο της ανατροφής του μικρού Γκάρι, πέρα από το να συνιστά ένα ακόμα επεισόδιο της σκακιστικής κωμωδίας, υπενθυμίζει πως η αναμέτρηση δεν χαρακτηρίζει το παιχνίδι μόνο εντός σκακιέρας αλλά και πίσω της.
Ήταν καλοκαίρι του 1975, όταν στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν συντελέστηκε μια ιδιότυπη βάφτιση. Ο «νεοφώτιστος» ήταν ένα δωδεκάχρονο αγόρι και η τελετή δεν ήταν διόλου συνηθισμένη. Έπειτα από επίμονες προσπάθειες της μητέρας του, Κλάρας, που ανέλαβε να πείσει τους συγγενείς του παιδιού από τη μεριά του τεθνεώτος εδώ και κάτι χρόνια πατέρα, ο Γκάρικ Βάινσταϊν αναβαπτίστηκε σε Γκάρι Κασπάροβ.
Το όνομα, φυσικά, δεν χρειάζεται συστάσεις. Ο 13ος –και κατά πολλούς ο καλύτερος όλων των εποχών– παγκόσμιος πρωταθλητής ξεκίνησε τον δρόμο του προς τον Όλυμπο με μια ριζική επανεπινόηση της ταυτότητάς του. Έχοντας την τύχη να έχει από νωρίς έναν ισχυρό προπονητή, τον Αλεξάντερ Νικίτιν, και να απολαμβάνει τακτική επικοινωνία με τον Πατριάρχη της Σοβιετικής Σχολής Μιχαΐλ Μποτβίνικ, ήταν σε θέση να δεχθεί τις κατάλληλες συμβουλές για το χτίσιμο της καριέρας του. Ξεσκολισμένοι στους βυζαντινισμούς των ανώτερων κλιμακίων του κόμματος και της Επιτροπής Αθλητισμού, οι δύο μέντορες ήξεραν καλά ότι όσο ταλέντο και αν είχε ο μικρός δεν επρόκειτο ποτέ να σπάσει το «γυάλινο ταβάνι» προς την κορυφή αν δεν απέκρυπτε πλήρως τις εβραϊκές του ρίζες. Ο διαχρονικός αντισημιτισμός της νομενκλατούρας, έχοντας ενταθεί στις συνθήκες παρακμής της αυτοκρατορίας, δεν θα μπορούσε ποτέ να επιτρέψει ο διάδοχος του καθόλα Ρώσου Κάρποβ να είναι Εβραίος.
Αυτή η πρακτική απόφαση που λήφθηκε ακριβώς στην ώρα της –λίγο αργότερα το παιδί άρχισε να σημειώνει τις πρώτες μεγάλες νίκες του και το όνομά του να εμφανίζεται στα Μέσα– ενέχει και έναν συμβολικό χαρακτήρα. Αρνούμενος το όνομα του πατέρα, υιοθετώντας αυτό της μητέρας, ο Γκάρι είναι σαν να επιβεβαίωνε και το βαθύτερο δέσιμο με αυτήν που αποδείχθηκε ο καλύτερος βοηθός και φίλος του τα επόμενα χρόνια. Η σχέση του Κασπάροβ με τη μητέρα του υπήρξε καθοριστική στην ανέλιξή του, και πολλά στιγμιότυπά της αξίζουν αναλυτική παρουσίαση.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι να προσεγγίσει κανείς αυτή τη σχέση, ένας από τους πλέον ενδιαφέροντες νομίζω πως είναι μέσα από τα μάτια του Αλεξάντερ Νικίτιν. Ο Νικίτιν, που αποδήμησε φέτος, αποτελεί μια από τις σημαντικότερες φιγούρες στην πορεία του Κασπάροβ προς την κορυφή. Όντας ο πρώτος προπονητής που πρόσεξε το ταλέντο του νεαρού Γκάρικ, όταν ήταν μόλις 10 χρονών, ο Νικίτιν, πρώτα με συμβουλές από απόσταση, έπειτα πιο ενεργά, και στο τέλος ως ηγέτης των «δεύτερων» στα ματς με τον Κάρποβ, ενορχήστρωσε όλη την προετοιμασία που απαιτείται ώστε ένα ατόφιο ταλέντο και να καλλιεργηθεί και να χυτευτεί στα αυστηρά καλούπια που καθορίζουν την εξέλιξη ενός επαγγελματία παίκτη του υψηλότερου επιπέδου. Οι δύο τόμοι του έργου του Coaching Kasparov, Year by Year and Move by Move (εκδόσεις Elk and Ruby) περιγράφουν τη δική του κατάθεση στο πιο διάσημο σαξές στόρι της σκακιστικής ιστορίας.
Το γεγονός ότι ο ίδιος ο Νικίτιν θεματοποιεί την Κλάρα ως βασικό (και υπό κάποια άποψη) εναλλακτικό πόλο στη διαμόρφωση του σκακιστή Γκάρι δεν είναι χωρίς Και υπό το πρίσμα του ότι ο Νικίτιν κατέλαβε την κενή πατρική θέση στη ζωή του μικρού. Κι όπως συχνά συμβαίνει, η σχέση των δύο πόλων είναι αρμονικότερη όσο η φυσική γειτνίασή τους είναι περιορισμένη, ενώ καθίσταται εκρηκτική όταν αυτοί βρεθούν κοντά διεκδικώντας το μερίδιό τους στην καθοδήγηση του παιδιού.
Έτσι, καθ’ όλη τη διάρκεια του πρώτου τόμου, η Κλάρα περιγράφεται με τον πλέον θετικό τρόπο. Ο Νικίτιν θα σκιαγραφήσει το πλήρως ισορροπημένο περιβάλλον αγάπης εντός του οποίου μεγαλώνει ο νεαρός Γκάρικ. Μορφωμένοι, φιλόμουσοι, με διανοητικές ανησυχίες, οι γονείς του Γκάρικ, δύο μάλλον εύρωστοι κάτοικοι μεγαλούπολης –μεσοαστοί θα λέγαμε-, θα προσφέρουν στον γιο τους όλα τα απαραίτητα ερεθίσματα που θα καθορίσουν το φιλοπερίεργο και μελετηρό πνεύμα του. Ο θάνατος του πατέρα από λευχαιμία, όταν το παιδί είναι μόλις οκτώ χρονών, θα ρίξει στη μητέρα όλο το βάρος της διαπαιδαγώγησής του. Η Κλάρα και ο Γκάρικ θα συγκροτήσουν από τότε ένα δεμένο δίδυμο, αρμονικό και αρραγές.
Η Κλάρα, έχοντας επίγνωση των λεπτών ισορροπιών που πρέπει να επιτευχθούν ώστε ο γιος της να εξελιχθεί στο σκάκι χωρίς να παραμελήσει την υπόλοιπη ζωή του, θα αναλάβει έναν διαχειριστικό ρόλο που θα συμβιβάσει τις οικογενειακές υποχρεώσεις με τη σχολική και σκακιστική επίδοση. Ταυτόχρονα με την αγάπη της, την οποία ο Νικίτιν πολλαπλώς σχολιάζει ως απόλυτη, θα διασφαλίσει τη συναισθηματική κάλυψη του νεαρού, επιτρέποντάς του να αναπτύξει τη γνωστή γιγαντιαία αυτοπεποίθηση – ήδη στα 12 του ο μικρός Γκάρικ κοίταζε με το δολοφονικό του βλέμμα τους αντιπάλους στα μάτια. «Κυρίαρχος ηγέτης, στενός φίλος και αφοσιωμένος σκλάβος»: συνδυάζοντας με μαεστρία τους αντιφατικούς αυτούς ρόλους, η Κλάρα κατηύθυνε τον Γκάρικ υποδειγματικά.
Και όχι μόνον αυτόν. Οι επικοινωνιακές και διπλωματικές ικανότητες της Κλάρας στάθηκαν πολύτιμες κατά τις διαπραγματεύσεις και συνομιλίες με τους εκάστοτε μέντορες και προπονητές του μικρού. Η Κλάρα έπεισε τον μεγάλο θεωρητικό Μακαγκόνοφ να κάνει κρυφά μερικά κρίσιμης σημασίας μαθήματα στον Γκάρι, μαθήματα που τον βοήθησαν να εμβαθύνει στο Γκαμπί της Βασίλισσας, μεταξύ άλλων. Ο Μακαγκόνοφ ήταν ο πιο σημαντικός από τους προπονητές που ζούσαν κοντά στο Μπακού, οπότε θεωρήθηκε από τον Νικίτιν ιδανική περίπτωση, αλλά έπρεπε η Κλάρα να πείσει τον μισάνθρωπο και μονήρη θεωρητικό να συναινέσει στο μάθημα. Κι η ίδια έπρεπε ταυτόχρονα να αποκρύψει αυτές τις επισκέψεις από τον Μποτβίνικ, η ζήλεια του οποίου δεν θα επέτρεπε ποτέ σε κανέναν άλλον να συμβουλεύει τον μικρό. Η ίδια κλήθηκε επίσης να κάμψει τις αντιστάσεις του Μποτβίνικ όσο αφορά τη συμμετοχή του μικρού σε ένα ισχυρό τουρνουά όπεν, με ελβετικό σύστημα. Το ελβετικό σύστημα, που σήμερα είναι εξαιρετικά διαδεδομένο, εκείνη την εποχή αποτελούσε εξαίρεση στην σκακιστική πρακτική, όπου προτιμούνταν τα πουλ τουρνουά. Σε αντίθεση με το πουλ, όπου οι συμμετέχοντες παίζουν όλοι εναντίον όλων, το ελβετικό τουρνουά έχει έναν καθορισμένο αριθμό γύρων –7, 9 ή 11, αναλόγως το μέγεθος των συμμετοχών– όπου ο σκακιστής αντιμετωπίζει έναν ορισμένο μόνο αριθμό από τους δυνητικούς αντιπάλους. «Ζευγαρώνοντας» σκακιστές της ίδιας βαθμολογικής κλίμακας, το ελβετικό σύστημα κάνει κλήρωση γύρο με τον γύρο, καταλήγοντας σε ένα αποτέλεσμα που είναι αντιπροσωπευτικό. Για την κλασική αντίληψη του Μποτβίνικ αυτό είναι αδιανόητο: Πώς θα προετοιμαστείς αν δεν ξέρεις ως την τελευταία στιγμή με ποιον παίζεις; Δυσκολεύοντας την κατά πρόσωπο προετοιμασία των πουλ, τα ελβετικά καλούν τον σκακιστή να βρίσκεται σε μια γενικότερα καλή φόρμα και να αναπτύξει δεξιότητες διαχείρισης της ψυχολογίας του διαφορετικής υφής από αυτές που απαιτούνται όταν αντιμετωπίζει τον ίδιο καθορισμένο εκ των προτέρων αριθμό αντιπάλων. Τελικά η Κλάρα έπεισε τον Μιχαΐλ. Και ο Γκάρι κέρδισε το τουρνουά.
Η αρμονία σ’ αυτό που ο Νικίτιν αποκαλούσε «ομάδα Κασπάροβ» άρχισε να διαταράσσεται όταν έγινε σαφές στους προπονητές ότι τον απόλυτο έλεγχο των κινήσεων του Γκάρι τον έχει η μαμά του. «Στη Μόσχα και στα τουρνουά δουλεύω με τον μετρ Νικίτιν, στο Μπακού με τον Σακάροβ, αλλά ο κύριος προπονητής είναι, φυσικά, η μαμά μου», θα δηλώσει σε μια συνέντευξη και θα συνεχίσει: «Κι αν θέλετε να δημοσιευτούν αυτά θα πρέπει να τα δει πρώτα αυτή, ώστε να μην δημοσιοποιηθεί κάτι που δεν θα έπρεπε να πω».
Ο Νικίτιν εντοπίζει την αρχή των τριγμών του με το δίδυμο Κασπάροβ το 1981. Είναι η χρονιά που η Κλάρα θα εγκαταλείψει τη δουλειά της ως μηχανικού για να αφοσιωθεί πλήρως στην καριέρα του γιου της, έχοντας την απόλυτη εποπτεία των κινήσεών του. Ωστόσο είναι από την επόμενη χρονιά που η δυσλειτουργία στη σχέση προπονητών-οικογένειας γίνεται σαφής. Σίγουρα σε αυτή τη μεταβολή παίζει ρόλο η αλματώδης αύξηση της δυναμικότητας του παίκτη. Το 1982 ο Κασπάροβ θα αρχίσει τη τελευταία φάση της ανόδου του στον στην κορυφή του σκακιστικού σύμπαντος, συμμετέχοντας στα ματς των διεκδικητών. «Η επιτυχία είναι πηγή άγχους», σχολιάζει ο Νικίτιν – και ορθώς, όταν ανεβαίνει κανείς απότομα ψηλά, ζαλίζεται. Για τον Νικίτιν η Κλάρα θαμπώθηκε από το μεγαλείο και εκμαυλίστηκε από την επιτυχία. Ομολογώ ότι δεν με ενδιαφέρει η ορθότητα της κρίσης του Νικίτιν, αλλά η έκφρασή της. Τη στιγμή της επιτυχίας –ή μάλλον μια ανάσα πριν– θα βγει το παράπονο του προπονητή, η δουλειά του οποίου στα παρασκήνια διεκδικεί μια αναδρομική έστω ορατότητα, όχι μόνο στο κοινό των ειδικών αλλά και στο ευρύ πλήθος. Ο Νικίτιν πιέζεται, αισθάνεται περιθωριοποιημένος τη στιγμή του θριάμβου, αισθάνεται προδομένος.
Κομβική στιγμή στην «ανεξαρτητοποίηση» των Κασπάροβ υπήρξε η συνάντησή τους το 1982 με τον ηγέτη του Αζέρικου Κομμουνιστικού Κόμματος Γκαϊντάρ Αλίγιεφ. Η επίσκεψη αναμενόταν αμοιβαία επωφελής. Ο Αλίγιεφ είχε υπό την προστασία του τον νεαρό γκραν μετρ, γνωστοποιώντας στο κοινό τη σημασία του για την κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν, ως ένα από τα πιο «ανθισμένα λουλούδια» του αθλητικού «μπουκέτου» του. Την ίδια στιγμή, ο Αλίγεφ, ως μέλος του Πολιτμπουρό, αναμένει οι επιτυχίες του Γκάρι να δυναμώσουν και τη δική του παρουσία στα ύψιστα πολιτικά κλιμάκια της ΕΣΣΔ. Ο Κασπάροβ με την επίσκεψη αυτή θα ολοκληρώσει, υπό την επιμέλεια της πάντα προσεκτικής Κλάρας, την «πολιτική προετοιμασία» του, το «λίφτινγκ» που θα τον καταστήσει τυπικά έστω συμβατό με τον ρόλο του παγκόσμιου πρωταθλητή σκακιού, όπως τον ερμηνεύει η ηγεσία του Κόμματος. Ο Γκάρι, το όνομα του οποίου του δόθηκε από τον πατέρα του ως αναφορά στον Χάρι Τρούμαν και ως έμμεση δήλωση του αντικομμουνισμού του, αφού αρνήθηκε την εβραϊκή του καταγωγή, αφού προσδέθηκε στις εκδηλώσεις της Κομσομόλ, τώρα θα γίνει και το πουλέν του τοπικού παραρτήματος του Κόμματος. Από εδώ και στο εξής την ομάδα στο εξωτερικό θα συνοδεύει και ένας πράκτορας της KGB. Η αλλαγή συμπεριφοράς της Κλάρας θα αποδοθεί από τον Νικίτιν και στην κομματική σκηνοθεσία της ανέλιξης του Κασπάροβ, ο έλεγχος της οποίας απαιτεί την ύπαρξη ενός μαέστρου – και ποια είναι πιο κατάλληλη γι’ αυτό από τη μητέρα του.
Ο Νικίτιν θα παραθέσει μια σειρά θεμάτων, που προκαλούσαν τριβές ανάμεσα στους προπονητές και στους Κασπάροβ, με την τελική απόφαση να λαμβάνεται πάντα από τους δεύτερους. Χαρακτηριστικές είναι δύο στιγμές από το πρώτο ματς εναντίον του Κάρποβ για τον παγκόσμιο τίτλο το 1984. Το επικό αυτό ματς ξεκίνησε με πανωλεθρία για τον Κασπάροβ, που βρέθηκε να χάνει με 4-0, και ήταν αποκλειστικά η διστακτικότητα του Κάρποβ στα επόμενα παιχνίδια που επέτρεψε στον νεαρό διεκδικητή να ανανήψει και τον γλίτωσε από την ολική καταστροφή. Ο Νικίτιν επισημαίνει δύο ψυχολογικούς παράγοντες που επηρέασαν το πρώτο μέρος του ματς. Ο πρώτος είναι η επιλογή του χώρου διεξαγωγής των αγώνων, η περίφημη «Αίθουσα των κιόνων» στο «Σπίτι των συνδικάτων», όπου είχε τελεστεί και η κηδεία του Στάλιν. Ο Νικίτιν θεωρούσε υπερβολικά εμβληματικό τον χώρο, πιστεύοντας ότι θα άγχωνε περισσότερο τον Γκάρι, τη στιγμή που οι Κασπάροβ φαντασιώνονταν την ανάδειξή του Γκάρυ ως πρωταθλητή στην κορυφαία αίθουσα εκδηλώσεων της χώρας. Την ίδια στιγμή, στις πρώτες παρτίδες, ο Γκάρι παρά τις συμβουλές των προπονητών, εξακολουθούσε να μένει στη σκακιέρα με τον αντίπαλό του και μετά το πέρας της παρτίδας, για το καθιερωμένο post mortem, την ανάλυση των κρίσιμων στιγμών της. Για τον Νικίτιν αυτό ήταν λάθος, γιατί αποκάλυπτε στον έμπειρο Κάρποβ στοιχεία της προετοιμασίας του Γκάρι, η απειρία του οποίου σε μεγάλα ματς δεν του επέτρεπε τους απαραίτητους διπλωματικούς ελιγμούς. Μόνο μετά το αρχικό στραπάτσο οι Κασπάροβ θα ακούσουν τους πρωταθλητές και θα εγκαταλείψουν τη θέση τους για αβρότητες μεταξύ των δύο αντιπάλων.
Παρά τις εντάσεις ωστόσο, και όπως ξέρουμε, το παραμύθι είχε ευτυχή κατάληξη. Ο Κασπάροβ κέρδισε τον Κάρποβ το 1985 και πέτυχε τον στόχο της ζωής του – «αν μπορούμε να αποκαλέσουμε στόχο ζωής κάτι που επιτυγχάνεις στα 22 σου», όπως με τον χαρακτηριστικό του διόλου μετριόφρονα τρόπο θα σημειώσει αργότερα. Για τον Αλεξάντερ Νικίτιν η επιτυχία αυτή υπήρξε και μια μνησίκακη δικαίωση. Όταν το 1976 ο άλλοτε συνεργάτης του Ανατόλι Κάρποβ Νικίτιν διώχθηκε από τη θέση του ως προπονητή επειδή ο παγκόσμιος πρωταθλητής θεώρησε ότι είχε επηρεάσει την πορεία των τότε διαπραγματεύσεών του για ένα ματς με τον ιδιότροπο Μπόμπι Φίσερ, ο Αλεξάντερ ορκίστηκε να πάρει εκδίκηση και να εκθρονίσει τον Ανατόλι.
Δεν ξέρω αν τα μητρικά κίνητρα της Κλάρας είναι περισσότερο ευγενή. Κι αυτή ωστόσο είδε μια στρατηγική δεκαετίας να θριαμβεύει. Ο μικρός Γκάρι, εις το όνομα της μητρός, και έχοντας αποκηρύξει –ή έστω αποκρύψει– καταγωγή και πολιτικά πιστεύω, έφτασε στην κορυφή, αρχίζοντας τώρα πια από την αρχή την προσπάθεια όχι να κατακτήσει αλλά να αλλάξει το παγκόσμιο σκάκι. Δύσκολος, αγριωπός, φόβητρο για κάθε αντίπαλο, ένα θηρίο ανήμερο της σκακιέρας, ο Κασπάροβ υπήρξε ταυτόχρονα και το γλυκό αγοράκι της μαμάς, αυτό που όταν η προετοιμασία μιας βαριάντας για την επικείμενη παρτίδα έδειξε επιτυχής, έσπευσε να την προειδοποιήσει, καθησυχάζοντάς τη: «Μαμά, μην αγχωθείς, θα θυσιάσω έναν ίππο αύριο».
