Φεβρουάριος 2022: υπό φυσιολογικές συνθήκες το νησί της Μαρτινίκας (τμήμα της Γαλλικής Δημοκρατίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης) βρίσκεται στο απόγειο της τουριστικής περιόδου. Το πανέμορφο αυτό νησί της Καραϊβικής Θάλασσας υποδέχεται απελπισμένους για ήλιο Ευρωπαίους και εσχάτως Αμερικανούς τουρίστες και συνταξιούχους, το ρούμι ρέει άφθονο στις ομολογουμένως μαγευτικές παραλίες της, οι ντόπιοι με ένα πλατύ χαμόγελο εξυπηρετούν στα γεμάτα κότερα λιμάνια του νησιού, το ηφαίστειο του Pelée ζωσμένο με τροπική ζούγκλα κυριαρχεί στο τοπίο και με λίγα λόγια η Μαρτινίκα ζει σε ρυθμούς εγχώριου Αυγούστου. Μόνο που το 2022 είναι το ακριβώς αντίθετο της «φυσιολογικής χρονιάς».
Τον Φεβρουάριο του 2022 με την παραλλαγή Όμικρον να σαρώνει τον δυτικό κόσμο η Μαρτινίκα βρίσκεται σε ένα ιδιότυπο λοκντάουν. Στην πρωτεύουσα του νησιού, το Φορ-ντε-Φρανς, αντί των συνηθισμένων τουριστών, ο επισκέπτης θα γνωρίσει στην πισίνα του ξενοδοχείου την Κλερ, μια χαμογελαστή Κολομβιανή νοσοκόμα, της οποίας η καταγωγή από τη Μαρτινίκα της επέτρεψε να βρεθεί στη μητροπολιτική Γαλλία και να εργαστεί εκεί μέχρι που το γαλλικό κράτος την έστειλε αρχικά στο νησί της Γουαδελούπης, από το οποίο λόγω αφόρητου ρατσισμού ζήτησε να μετατεθεί στη Μαρτινίκα. Η Κλερ είναι μια από τις νοσοκόμες που απέστειλε η γαλλική κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της πανδημίας σε ένα νησί με εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά εμβολιαστικής κάλυψης.
Είναι γεγονός πως οι ντόπιοι δεν πείστηκαν καθόλου για την επικινδυνότητα της πανδημίας και κυρίως για την ασφάλεια των παρεχόμενων εμβολίων. Η μάσκα στο δρόμο δεν είναι συχνό φαινόμενο, η απαγόρευση κυκλοφορίας ξεκινά με μια επιδρομή των ντόπιων στα σούπερ μάρκετ ανάμεσα στις 19.30-20.00 (κυρίως άνευ μάσκας) για εφοδιασμό με ρούμι και ολοκληρώνεται με αυτοσχέδια beach και jungle πάρτι αμέσως μετά. Τα περισσότερα καταστήματα ντόπιων (όλα τουριστικού προσανατολισμού) παραμένουν κλειστά, ενώ τα λίγα ανοιχτά στην πρωτεύουσα είναι ιδιοκτησίας κυρίως λευκών Γάλλων ή Μπεκέ (απογόνων λευκών αποίκων), οι οποίοι με μια δόση αγανάκτησης δηλώνουν πως «οι ντόπιοι είναι τεμπέληδες και προτιμούν να ζουν με τα επιδόματα» της μαμάς Γαλλίας.
Μικρές συγκεντρώσεις αντιεμβολιαστών δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο, ενώ το υγειονομικό πάσο και ο περιορισμός μετακίνησης που επιβλήθηκαν προκάλεσαν έντονες κοινωνικές αναταραχές σε όλες τις Γαλλικές Δυτικές Ινδίες, με επίκεντρο το νησί της Γουαδελούπης. Το μοτίβο αυτών αρκετά κοινό με τις αντίστοιχες διαμαρτυρίες στην Ευρώπη, τουλάχιστον με μια πρώτη ματιά. Τον Φεβρουάριο του 2022 ο επισκέπτης μας θα συναντήσει τέτοιες εκδηλώσεις ακόμη και σε μέρη όπως η τουριστική Sainte-Anne, ενώ ο (λευκός) οδηγός, ο οποίος κάνει σεζόν στο νησί για να γλιτώσει τη χειμερινή Τουλούζη, θα προσπαθήσει να διασκεδάσει τις εντυπώσεις μιλώντας για «ανεύθυνους και παραπλανημένους ντόπιους», οι οποίοι κρατώντας ένα πανό στην άκρη του δρόμου φωνάζουν για «δηλητήριο». Στη συνέχεια θα εξιστορήσει τις ταραχές του Δεκεμβρίου του ’21, όπου τα προάστια του Φορ-ντε-Φρανς είχαν μετατραπεί σε πεδίο μάχης από «ακραίους αντιεμβολιαστές» και με ένα χαμόγελο θα ευχηθεί καλές βουτιές στην Plage des Salines, θα υπενθυμίσει την απαγόρευση κυκλοφορίας στις 20.00 και θα υπογραμμίσει πως δεν πρέπει να καταναλώνονται τα φρούτα από τα δέντρα στις παρυφές των δρόμων.
Σε ένα τόσο εύφορο νησί, με μπανάνες, καρύδες, μάνγκο και μαρακούγια να βρίσκονται παντού σε αφθονία, ο επισκέπτης εύκολα μπαίνει στον πειρασμό να προβεί σε μια μικρή καταπάτηση περιουσίας. Αν είναι τυχερός όμως θα τον σταματήσει κάποιος ντόπιος, εξηγώντας του όσο πιο γλαφυρά γίνεται πως αν φάει την λαχταριστά φρέσκια μπανάνα που βρίσκεται μπροστά του θα καταλήξει να δηλητηριάζει τον εαυτό του. Ο επισκέπτης καλά θα κάνει να πάρει την συμβουλή αυτή σοβαρά, καθώς ο ντόπιος που βρίσκεται μπροστά του μάλλον έχει και ο ίδιος δηλητηριαστεί επί χρόνια, γιατί πολύ απλά αυτό το πανέμορφο, εύφορο και καταπράσινο νησί είναι το πιο δηλητηριασμένο και τοξικό έδαφος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Μια πολύ ευρωπαϊκή μπανανία
Η χλωρδεκόνη (chlordecone) είναι ένα ισχυρό τοξικό εντομοκτόνο το οποίο χρησιμοποιήθηκε ευρέως στις καλλιέργειες μπανάνας του νησιού από την δεκαετία του 1970. Την ίδια περίοδο που εισάγεται στις γαλλικές κτήσεις της περιοχής, το εντομοκτόνο αυτό απαγορεύεται στις Ηνωμένες Πολιτείες εξαιτίας της τοξικότητάς του, τόσο για την ανθρώπινη υγεία όσο και για την μόλυνση του εδάφους. Σύμφωνα με έρευνα του BBC, οι ντόπιοι εργάτες γης πότε δεν ενημερώθηκαν για τις καταστροφικές επιπτώσεις του συγκεκριμένου σκευάσματος και ούτε τους ζητήθηκε πότε να λάβουν τυπικά μέτρα προστασίας, όπως μάσκες και γάντια. Για τρεις δεκαετίες, υπό τις οδηγίες των μεγάλων μπανανοπαραγωγών, οι Μαρτινικάνοι και οι γείτονές τους στο νησί της Γουεδελούπης, δηλητηρίαζαν εαυτούς και τη γη τους έχοντας πλήρη άγνοια του γεγονότος. Μια άγνοια την οποία κατά πάσα πιθανότητα δεν μπορούν να προβάλλουν ως επιχείρημα οι ιθύνοντες στο Παρίσι ή οι μεγαλοϊδιοκτήτες γης στα νησιά, δεδομένης της απαγόρευσης της χλωρδεκόνης στις ΗΠΑ. Επίσημα η Γαλλία αναγνωρίζει το πρόβλημα το 1990, οπότε και απαγορεύει τη χρήση της ουσίας σε όλη της την επικράτεια. Ή μάλλον σχεδόν σε όλη.
Μετά από επιτυχημένο lobbying στο Παρίσι, οι μεγάλοι μπανανοπαραγωγοί λαμβάνουν ειδική εξαίρεση τριών ετών και συνεχίζουν τη χρήση της χλωρδεκόνης στην Μαρτινίκα και την Γουαδελούπη. Με την πάροδο της τριετίας και ενώ πλέον τυπικά η καρκινογόνα ουσία απαγορεύεται σε όλα τα εδάφη της Γαλλίας, οι επιχειρηματίες, αποφασισμένοι να εξαντλήσουν κάθε περιθώριο κέρδους και εκμεταλλευόμενοι την πλήρη απουσία ελεγκτικών μηχανισμών, συνεχίζουν και χρησιμοποιούν την ουσία σε μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες μέχρι σχεδόν τα μέσα της δεκαετίας του 2000.
Οι επιπτώσεις είναι σοκαριστικές. Το υπέδαφος των νησιών πλέον είναι ακατάλληλο για καλλιέργειες, με τους ειδικούς να μην μπορούν να υπολογίσουν πότε οι νησιώτες θα μπορέσουν να χρησιμοποιήσουν ξανά τη γη τους. Τα δύο νησιά, τα οποία παραδοσιακά είχαν ως βάση της οικονομίας τους τον πρωτογενή τομέα, χρειάστηκε να στραφούν σχεδόν αποκλειστικά στον τουρισμό και τις υπηρεσίες, ενώ ενδεικτικό της σοβαρότητας της κατάστασης είναι ότι υπολογίζεται πως θα χρειαστούν κατά προσέγγιση 100-600 χρόνια για να ξαναγίνει οποιαδήποτε καλλιέργεια ασφαλής.
Εξίσου σοκαριστικές είναι οι επιπτώσεις στην υγεία των πολιτών. Σύμφωνα με την Εθνική Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας της Γαλλίας το 90-92% των Μαρτινικάνων έχουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο επηρεαστεί και οι καρκινογόνες ουσίες εντοπίζονται στον οργανισμό τους. Το τρομακτικό αυτό ποσοστό ενισχύεται ακόμα και σήμερα, σχεδόν 20 χρόνια μετά την πλήρη απαγόρευση της χλωρδεκόνης, καθώς οι ουσίες περνάνε από τη μητέρα στο βρέφος μέσω του θηλασμού, ενώ ταυτόχρονα οι φτωχότεροι πολίτες απλώς δεν έχουν τη δυνατότητα να μην καλλιεργούν το μποστάνι τους. Η καρκινογόνα ουσία έχει οδηγήσει σε μια έκρηξη περιπτώσεων καρκίνου του προστάτη, με την Μαρτινίκα και την Γουαδελούπη να είναι το 2020 στην κορυφή της σχετικής λίστας του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου για τον Καρκίνο του ΠΟΥ, με αξιοσημείωτη κιόλας διαφορά από τις υπόλοιπες χώρες.
Το αίσθημα της αδικίας και της οργής οδήγησε σε μια σειρά πρωτοβουλιών για την απόδοση δικαιοσύνης. Το 2009, γενική απεργία πυροδοτούμενη από τις οικονομικές συνθήκες, πήρε γρήγορα διαστάσεις και προσανατολίστηκε εναντίον της κυριαρχίας των λευκών Μπεκέ στην πολιτική και οικονομική ζωή των νησιών. Ο τότε πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί υποσχέθηκε οικονομικό πρόγραμμα στήριξης, καθώς και αποζημιώσεις για τις επιπτώσεις της χρήσης της χλωρδεκόνης. Παραπάνω από μια δεκαετία αργότερα οι νησιώτες συνεχίζουν να διεκδικούν δικαίωση, ενώ η πανδημία έβαλε φρένο στην ανάπτυξη ενός μαζικού κινήματος διεκδίκησης το 2020. Από νομικής πλευράς, τον Μάρτιο του 2022, ανακοινώθηκε πως προσφυγή των κατοίκων δεν θα εξεταστεί, καθώς σύμφωνα με τον γαλλικό νόμο τυχόν αδίκημα έχει παραγραφεί.
Πίσω στον Φεβρουάριο του 2022, ο πια πονηρεμένος επισκέπτης μπορεί να κατανοήσει ίσως καλύτερα γιατί η Μαρτινίκα και η Γουαδελούπη έχουν το πιο μαζικό αντιεμβολιαστικό κίνημα στην Γαλλία και γιατί φοβούνται τα «δηλητήρια» της Pfizer ή τις επιπτώσεις του λοκντάουν. Και ίσως αν ο λευκός οδηγός από την Τουλούζη είχε αυτή την εμπειρία πίσω στην πατρίδα του να έδειχνε και ο ίδιος μεγαλύτερη κατανόηση για τους «ανεύθυνους και παραπλανημένους ντόπιους». Αλλά μάλλον ο κάτοικος της Τουλούζης δεν θα μπορούσε να έχει ποτέ αυτή την εμπειρία.
