Δύσκολα μπορεί να σκεφτεί κανείς άλλη περίπτωση κορυφαίου σκακιστή όπου η ανάλυση του κοινωνικού περιβάλλοντος που ανατράφηκε να φωτίζει ουσιωδώς πτυχές του στυλ παιχνιδιού του όσο αυτή του Τίγκραν Πετροσιάν. Από αυτή την άποψη, μπορεί να θεωρηθεί ως η πλέον ιδιάζουσα περίπτωση Σοβιετικού σκακιστή, μια ξεκάθαρη υπόμνηση της διαλεκτικής δύναμης του δημιουργικού νου πάνω στους περιορισμούς των συνθηκών.
Όταν ο Τίγκραν Πετροσιάν εκθρόνισε τον Μιχαΐλ Μποτβίνικ από τη θέση του παγκόσμιου πρωταθλητή το 1963, πολλοί μίλησαν για τη τύχη του νεότερου διεκδικητή απέναντι σ’ έναν κουρασμένο και γηραιό πρωταθλητή. Όταν όμως τρία χρόνια αργότερα υπερασπίστηκε τον τίτλο του απέναντι στον Μπόρις Σπάσκι φάνηκε ότι κάτι άλλο συμβαίνει εδώ. Με τέσσερα πρωταθλήματα ΕΣΣΔ, πάμπολλες συμμετοχές σε τελικές φάσεις του κύκλου των διεκδικητών και πρώτες θέσεις σε διεθνή τουρνουά, ο Πετροσιάν απέδειξε πολλάκις ότι πρόκειται όντως για έναν από τους κορυφαίους σκακιστές της ιστορίας.
Ωστόσο, γεγονός είναι ότι σε σχέση με τους προκάτοχους και τους συνεχιστές του στον παγκόσμιο θρόνο ο Πετροσιάν παραμένει –με την εξαίρεση ίσως του Μαξ Όιβε- ο λιγότερο προβεβλημένος. Ο Μαρκ Ταϊμάνοβ, γκραν μετρ και παίκτης της ελίτ επί σειρά ετών, που έφτασε στο πικ του την ίδια περίοδο με τον Πετροσιάν, τον χαρακτηρίζει «αινιγματικό παίκτη». Για τον Ταϊμάνοβ είναι εντυπωσιακή η αίσθηση κινδύνου που χαρακτηρίζει τον γεννημένο στην Γεωργία Αρμένιο. Εκεί όπου δεν διαφαίνεται καμία απειλή, ο Πετροσιάν έχει αρχίσει ήδη να παίρνει μέτρα εναντίον της. Ένας μάστορας της «προφύλαξης» που δημιουργούσε θέσεις που δεν «έσπαγαν» με τίποτα, όσο στριμωγμένες κι αν έμοιαζαν. Στις παρτίδες του Πετροσιάν κυριαρχούν οι μακράς πνοής ελιγμοί, μια ηπιότητα σαν να μη συμβαίνει τίποτα, μέχρι όλα τα γρανάζια του συστήματος να μπουν στη θέση τους Κι ύστερα έρχεται η ολοκλήρωση, ένας μετασχηματισμός του απειροελάχιστου πλεονεκτήματος – που καταλήγει ωστόσο αποφασιστικό.
Ο Πετροσιάν επίσης δεν εκβιάζει τίποτα. Παίζει πάντα τη θέση και ποτέ τον παίκτη –δεν «τζογάρει» αλλά μεθοδικά προϋπολογίζει το χειρότερο σενάριο. Η στρατηγική του σκευή δεν τον εμποδίζει από το να κάνει και θαυμάσιους συνδυασμούς, αλλά αυτοί προκύπτουν από στέρεη ποζισιονέλ βάση, δεν έχουν την πυροτεχνηματική διάσταση των συνδυασμών του Ταλ. Αυτή η στερεή αντιμετώπιση των πραγμάτων ευθύνεται και για τις πολλές ισοπαλίες στις παρτίδες του. Σε αντίθεση με το γενικευμένο μίσος για την ισοπαλία, που επικρατεί στον σκακιστικό κόσμο, ο Πετροσιάν δεν την φοβάται, την αποδέχεται στωικά ως ένα -γιατί όχι;- καλό αποτέλεσμα – σίγουρα πάντως καλύτερο από την ήττα. Γι’ αυτό και οι ήττες του Πετροσιάν είναι λίγες, μοιάζει λες και η πρωταρχική μέριμνα του όλου στησίματός του να είναι η αποτροπή και όχι η κατάκτηση. Μια στάση δυναμικής εγρήγορσης, που κατά βάθος επιδιώκει τον συμβιβασμό και την ηρεμία, και που μόνο επειδή θα προκληθεί –αντικειμενικά και όχι ψυχολογικά- θα περάσει στην αντεπίθεση. Η νίκη –όπως και το αντίθετό της, η ήττα, προϋποθέτουν την υπέρβαση μιας στρατηγικής φρόνησης, έρχονται ως επιβράβευση ή τιμωρία της παραμέλησης της προφύλαξης. Ο Πετροσιάν είναι πάντα έτοιμος να δρέψει τους καρπούς της αστόχαστης επιθετικότητας των αντιπάλων του, αλλά δεν θα στεναχωρηθεί και αν δεν το κάνει εντέλει.
Η καταγωγή των χαρακτηριστικών του τρόπου παιχνιδιού του Πετροσιάν μπορεί να αναζητηθεί στις υλικές συνθήκες της ανατροφής του – με τον κίνδυνο φυσικά του αναγωγισμού, ο οποίος θαρρώ φαίνεται μετριασμένος μόλις αναλογιστεί κανείς τα γεγονότα. Χαρακτηριστική, για παράδειγμα, είναι η μαρτυρία του φίλου του Τενγκίζ Γκιοργκάντζε, όπως μεταφέρεται στην πρόσφατη βιογραφία των Tibor Karolyi και Tigran Gyozalyan Petrosian, Year by Year (πρώτος τόμος: 1942-1962· δεύτερος τόμος: 1963-1984, εκδόσεις Elk and Ruby 2020-2022). Τα δύο παιδιά γνωρίστηκαν το 1944, όταν ο Πετροσιάν ήταν 15 χρονών. Στην Τιφλίδα οι συνθήκες ζωής ήταν δύσκολες, «ζούσαμε στη φτώχεια, υποφέραμε από την πείνα», ανακαλεί ο Γκιοργκάντζε. Τα δύο παιδιά συνδέθηκαν σκακιστικά, ανταλλάσοντας τα βιβλία που είχαν στην κατοχή τους, συνομιλώντας και παίζοντας. Ο Γκιοργκάντζε περιγράφει πώς ο Πετροσιάν προετοίμαζε προσεκτικά τις παρτίδες του στη βάση της απόκτησης του κατώτερου έστω χρηματικού επάθλου: έχοντας ανάγκη τα χρήματα σκηνοθετούσε την πορεία του, τις νίκες και τις ισοπαλίες που χρειαζόταν ώστε να μη μείνει «ρέστος». Χαρακτηριστική είναι η εξέλιξη του Γεωργιανού Πρωταθλήματος του 1945. Το έπαθλο για τον πρώτο θα ήταν ένα παλτό – εξόχως χρήσιμο στο βαρύ χειμώνα. Λίγο πριν το τέλος οι δυο φίλοι βρέθηκαν αντιμέτωποι, με τον Τενγκίζ εντέλει να κερδίζει. Την επόμενη μέρα ο Τίγκραν θα παραπονιόταν στη μητέρα του ότι «ο Τενγκίζ μού κόστισε ένα παλτό». Η ανάνηψη του Πετροσιάν στις υπόλοιπες παρτίδες τού εξασφάλισε εντέλει το πολυπόθητο έπαθλο, αλλά το συμβάν είναι ενδεικτικό της βαθιάς υλικής ανάγκης για την επιτυχία. Δεν υπάρχει κάποια φήμη που διακυβεύεται εδώ, ούτε κάποια ματαιοδοξία επιτυχίας, ει μη μόνο η ανελαστική ανάγκη της επιβίωσης.
Και πώς να είναι διαφορετικά… Η παιδική ηλικία του Πετροσιάν θα μπορούσε να αποτελέσει το πρόπλασμα σεναρίου καθαρού μελοδράματος. Αν και έμαθε σκάκι στα 8, ο πατέρας του τον αποθάρρυνε από το να αφιερώνει αρκετό χρόνο σε αυτό, καθώς δεν το θεωρούσε μια δραστηριότητα επαρκή για να εξασφαλίσει το επαγγελματικό μέλλον του νεαρού. Η αγάπη του Τίγκραν για το σκάκι ωστόσο υπήρξε μεγαλύτερη από την ανάγκη σεβασμού των πατρικών συμβουλών. Το πάθος αναπτύχτηκε σε μεγάλο βαθμό από νωρίς, γιγάντωσε μέσα του, έτσι που ο μαθητής θυσίαζε το χαρτζιλίκι που λάμβανε από το σπίτι για να κολατσίζει για να το διαθέσει για την αγορά βιβλίων – ανάμεσά τους Η Πρακτική του Σκακιού του Άρον Νίμτσοβιτς, έργο σταθμός, μαζί με το Σύστημά μου, της σκακιστικής στρατηγικής, που αποτελούσε το ευαγγέλιό του. Αναθυμούμενος εκείνα τα χρόνια, ο Πετροσιάν, το χιούμορ του οποίου υπήρξε διαχρονικά οξύ, συνήθιζε να λέει ότι «κολάτσιζε Νίμτσοβιτς». Μεγάλη υπήρξε και η αγάπη του για τον Καπαμπλάνκα, ακολουθώντας σ’ αυτό τις προτιμήσεις του πρώτου του προπονητή και μέντορα, του Αρχίλ Εμπραλίντζε. Ο Πετροσιάν διάβαζε τα βιβλία απομνημονεύοντας τις θέσεις διάγραμμα το διάγραμμα. Με πολλαπλές επαναλήψεις ώστε να εμπεδωθούν οι ιδέες «κατάπινε» κυριολεκτικά τα βιβλία, ενσωματώνοντάς τα στο νου του.
Τα πράγματα ωστόσο έμελε να γίνουν ακόμα χειρότερα. Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ο Τίγκραν έχασε και τους δύο γονείς του. Για να επιβιώσει μετακόμισε σε μια γηραιά θεία του, η οποία εργαζόταν ως οδοκαθαρίστρια. Ο Πετροσιάν πολλές φορές την αντικαθιστούσε. Όπως διηγείται αργότερα δεν τον πείραζε το πολύ πρωινό κομμάτι της δουλειάς, όταν και ο δρόμος ήταν άδειος, αλλά έτρεμε, όταν ξεκινούσε η κίνηση, μήπως πετύχει κάποιον γνωστό. Όσο πιο γνωστός γινόταν στους σκακιστικούς κύκλους τόσο ανέβαινε η ντροπή του για τη χθαμαλή δουλειά που του εξασφάλιζε τα προς το ζην. Τις μέρες που δεν δούλευε ήταν αυτός που στεκόταν από το βράδυ στην ουρά για την απόκτηση της κηροζίνης που διατίθετο με δελτίο για τη θέρμανση του πληθυσμού. Από αυτή ένα μεγάλο μέρος το μεταπωλούσε για την απόκτηση τροφής. Από τις άλλες δουλειές του ποδαριού που έκανε το μικρό χαμίνι ήταν να βοηθάει τον μηχανικό προβολής στο τοπικό σινεμά.
Εκείνη την περίοδο είναι που θα αναπτυχθούν και τα προβλήματα ακοής που έμελε να τον ταλανίσουν εφ’ όρου ζωής. Το κρύο των δρόμων της Τιφλίδας, η ανέχεια και η εξάντληση σημάδεψαν τον Πετροσιάν και σωματικά. Ο Γκιοργκάντζε διηγείται πως το 1946, όταν και ο Πετροσιάν ήταν πρωταθλητής Γεωργίας, το τοπικό υπουργείο Αθλητισμού τού πλήρωσε τα έξοδα ώστε να μεταβεί στη Μόσχα για εξετάσεις. Οι καλύτεροι ωτορινολαρυγγολόγοι της χώρας αποφάνθηκαν πως το πρόβλημα δεν επιδεχόταν θεραπεία. Ο Τίγκραν θα παρέμενε κωφός από το ένα αυτί. Το χιούμορ του δεν θα τον εγκαταλείψει ούτε εδώ: «Το πλεονέκτημα του να είσαι κουφός από το ένα αυτί», θα πει στη συνέχεια, «είναι ότι όταν το πλήθος γίνεται θορυβώδες στα τουρνουά δεν μπορεί να σε επηρεάσει». Η δυσχέρεια στην ακοή και οι συνέπειες της στη μάχη έχουν καταγραφεί σε δύο ιστορικά ανέκδοτα που αξίζει νομίζω να αναφερθούν. Το πρώτο το παραθέτει ο Σβέτοσλαβ Γλίγκοριτς, φίλος του Πετροσιάν επί σειρά ετών. Σε μια τους αναμέτρηση ο Πετροσιάν πρότεινε ισοπαλία. Ο Γκλίγκοριτς ασυναίσθητα θα απαντήσει όχι. Ύστερα από λίγο όμως το μετάνιωσε και προσπάθησε να πει στον Πετροσιάν ότι τελικά δέχεται. Εις μάτην· αυτός είχε ήδη βγάλει το ακουστικό και δεν άκουγε τίποτα. Ύστερα από μερικές κινήσεις η θέση του Γκλίγκοριτς είχε καταρρεύσει και η ήττα τού στέρησε ένα καλό πλασάρισμα και το χρηματικό έπαθλο. Το δεύτερο περιστατικό το διηγείται ο Βίκτορ Κορτσνόι στην πρώτη αυτοβιογραφία του, όχι όμως με την ίδια φιλική διάθεση που διακατέχει τον Γκλίγκοριτς. Η αυτοβιογραφία του Κορτσνόι γράφεται λίγο μετά την αυτομόλησή του από την ΕΣΣΔ, και το περιστατικό με τον Πετροσιάν αντικατοπτρίζει το εχθρικό περιβάλλον εντός του οποίου ο αντιφρονών Κορτσνόι ένιωθε ότι ζούσε. Σε μια παρτίδα τους ο Πετροσιάν κουνούσε έντονα τα πόδια του, με τρόπο που έκανε και το τραπέζι να σείεται, γεγονός που αποσυντόνιζε τον αντίπαλό του. Ο Κορτσνόι, χάνοντας την υπομονή του, άρχισε να λέει στον Πετροσιάν ότι πρέπει να σταματήσει την κίνηση των ποδιών. Καθώς όμως εκείνος δεν άκουγε αναγκάστηκε να υψώσει τον τόνο της φωνής του σε σημείο που πλέον φώναζε. Εκνευρισμένος με τη σειρά του ο Πετροσιάν κάλεσε τον διαιτητή για να του παραπονεθεί ότι ο αντίπαλός του φωνάζει, αποσυντονίζοντάς τον. Ο Κορτσνόι δέχθηκε επίπληξη.
Ο Νικολάι Ταρασόβ, σ’ ένα από τα πιο καλογραμμένα και συγκινητικά κείμενα για τον νεαρό Πετροσιάν, που δημοσιεύεται στα αγγλικά ως μια από τις εισαγωγές στη συλλογή παρτίδων με γενικό τίτλο Python Strategy (Quality Chess, 2015), θα περιγράψει το πέρασμα του Τίγκραν από τη ζοφερή νεότερη στην επιτυχημένη περίοδο της ενηλικίωσης ως «διάσχιση της λεωφόρου». Η λεωφόρος, φυσικά, είναι η διαβόητη Λεωφόρος Ρουσταβέλι, ο κεντρικός δρόμος της Τιφλίδας. Στην μια του πλευρά βρίσκονται τα τοπόσημα της σκληρής νιότης. Το συγκρότημα εργατικών κατοικιών όπου διέμενε η οικογένεια. Λίγο πιο κάτω, το Κέντρο Νεότητας, όπου ο μικρός Τίγκραν έπαιξε τα πρώτα τουρνουά του, και όπου πήρε τα πρώτα μαθήματά του. Ακόμα πιο κάτω, το σκακιστικό κλαμπ, όπου τα παιδιά μπορούσαν να κουνούν τα βαριά ξύλινα κομμάτια μέχρι την άφιξη των ενηλίκων παικτών. Ήταν όμως μόνο απέναντι, στην άλλη μεριά του δρόμου, στο Θέατρο της Λεωφόρου Ρουσταβέλι, όπου η ιστορία περίμενε τον Πετροσιάν. Εκεί, το 1959, θα διεξαχθεί το Πρωτάθλημα της ΕΣΣΔ, το οποίο θα κατακτήσει για πρώτη φορά, επικυρώνοντας τη θέση του ως παίκτης της ελίτ. Αυτή η συμπύκνωση του ιστορικού χρόνου σε έναν δρόμο συγκροτεί ιδανικά την ψυχογεωγραφική βιογραφία του πρωταθλητή.
«Προφύλαξη», ρεαλισμός, αντικειμενικό βλέμμα. Όταν έχει ξεκινήσει η ζωή σου έτσι δεν γίνεται να μην περιμένεις πάντα το χειρότερο. Ο Ρέιμοντ Κην σε ένα βιβλίο του για τον συνδυασμό στο σκάκι παραθέτει μια παρτίδα του Πετροσιάν, όπου το πυροτέχνημα της κίνησης των κομματιών καταλήγει σε ισοπαλία. Ο Άγγλος κριτικός το θεωρεί κατάπτωση του αθλήματος, αδυνατώντας να δει το πάθος για την ισοπαλία ως ύμνο στην επιβίωση. Ο Πετροσιάν, που γνώρισε στο πετσί του την ευθραυστότητα της ύπαρξης, το είχε. Το πάθος για την ισοπαλία αποθεώνεται στο γεγονός ότι ο Πετροσιάν επιδείκνυε ως τρόπαιο επιτυχίας των νεανικών του χρόνων την ισοπαλία του με τον Πάουλ Κέρες, κατά την πρώτη τους αναμέτρηση. Ήδη φτασμένος γκραν μετρ τότε, ο Εσθονός Κέρες δεν ήταν εύκολο θήραμα για τους τοπ παίκτες, πόσο μάλλον για έναν ανερχόμενο παίκτη από τον Καύκασο. Στην πορεία, ο Πετροσιάν έχασε το παρτιδόφυλλο, αλλά ευτυχώς γι’ αυτόν το αντίγραφο του Κέρες έμεινε για να θυμίζει έναν από τους πρώτους αναβαθμούς της εξέλιξης του νεαρού παίκτη, αναβαθμό που είναι χαρακτηριστικός της στάσης του για το άθλημα.
