Στο βιβλίο του Βίκτωρος Ουγκώ «Η Παναγία των Παρισίων» περιγράφεται ένας ενδιαφέρων παράλληλος κόσμος. Κάτω από το έδαφος, μακριά από τα βλέμματα και κυρίως τα σπαθιά της παριζιάνικης κοινωνίας του 15ου αιώνα, στις διάσημες σήμερα κατακόμβες, βρισκόταν το βασίλειο των τσιγγάνων, ένα άντρο εγκληματιών και παραβατικών στοιχείων, με αυστηρούς νόμους αλλά και μια ελευθερία αρκετά διαφορετική από αυτή που επικρατούσε στην επικράτεια του Γάλλου βασιλιά, η λεγόμενη «Αυλή των Θαυμάτων».
Μια παράλληλη πόλη κάτω από τη γαλλική πρωτεύουσα, η οποία πέρα από τις προκαταλήψεις εναντίων των Ρομά τις οποίες έφερε ο Ουγκώ (μην ξεχνάμε πως στο βιβλίο, η όμορφη Εσμεράλδα αποκαλύπτεται να’ ναι δικό μας κορίτσι, μπαλαμό, το οποίο είχαν κλέψει ως μωρό οι Ρομά), πέρναγε μέσα από το βιβλίο και ως ένα κοινωνικοπολιτισμικό αντιπρόταγμα, με τον σεβασμό στην ατομική περιουσία ή τον θεσμό του γάμου να απουσιάζουν, σε μια σοκαριστική για τον 19ο αιώνα κοινωνική απεικόνιση.
Με ένα άλμα διακοσίων χρόνων από τον Βίκτωρα Ουγκώ, στο κέντρο των Αθηνών, μπορούμε να βρούμε μια άλλη «Αυλή των Θαυμάτων». Τα Εξάρχεια, αν και δεν έχουν τον βαθμό αυτονομίας που απολάμβανε το βασίλειο των Ρομά στο διάσημο μυθιστόρημα, αποτελούν ή έστω αποτελούσαν, μια παραφωνία σε απόσταση αναπνοής από το Κολωνάκι, έναν χώρο γέννησης κινημάτων αμφισβήτησης και αντίστασης, εργαστήριο παραγωγής εξεγέρσεων, ένα γαλατικό χωριό κυκλωμένο από λεγεωνάριους, μια παράλληλη πραγματικότητα για δεκαετίες στο αθηναϊκό κέντρο.
Η ιστορία της «Μονμάρτης των Αθηνών»
Σε ένα από τα αστεία που σκαρώνει η ζωή, η γειτονιά που βγάζει κοροϊδευτικά τη γλώσσα στις μικροαστικές αξίες, πήρε το όνομά της από έναν εκπρόσωπο της μικροαστικής τάξης, τον Έξαρχο, έμπορο του 19ου αιώνα επί της οδού Θεμιστοκλέους. Με το Πανεπιστήμιο στα όριά της, η περιοχή γίνεται πόλος έλξης φοιτητών και διανοούμενων και μάρτυρας των πρώτων φοιτητικών διαδηλώσεων, τα περίφημα «Σκιαδικά». Η συνοπτική ιστορία τους είναι η εξής: Ο τότε υπουργός Εξωτερικών, με το βαρύγδουπο όνομα Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, πείθει τον γιό του πως πρέπει να προβάλλουν τα ελληνικά προϊόντα και ο νεαρός ως σημερινός ινφλουένσερ διέδωσε τα ψάθινα καπέλα Σίφνου, τα σκιάδια, στην φοιτητιώσα νεολαία. Οι ξένοι έμποροι προχώρησαν σε μια δυσφημιστική εκστρατεία, οι ελληνόφρονες φοιτητές εξαγριώθηκαν, ξεκίνησαν ταραχές και η αστυνομία επενέβη συλλαμβάνοντας μερικούς από τους φοιτητές, με το τελευταίο να είναι γνωστό μοτίβο στα Εξάρχεια και ενάμιση αιώνα μετά. Για να κατευναστούν τα πνεύματα, ο διευθυντής της αστυνομίας αποπέμφθηκε, οι συλληφθέντες φοιτητές αποφυλακίστηκαν και το φοιτητικό κίνημα στην Ελλάδα γεννήθηκε και πέτυχε και την πρώτη του νίκη. Το ημερολόγιο έγραφε Μάιος του 1859 και τα Εξάρχεια άρχιζαν να σχηματοποιούν τον χαρακτήρα τους.
Κάτω από το νταμάρι του Στρέφη και τα παρακείμενα κοτέτσια και μαντριά, οι Αθηναίοι αποκτούν το δικό τους «Καρτιέ Λατέν», από την ομώνυμη φοιτητική γειτονιά του Παρισιού. Τα βιβλιοπωλεία, χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιοχής, κάνουν την εμφάνισή τους, αλλά η ιδεολογική ηγεμονία της αριστεράς δεν έχει εδραιωθεί ακόμη. Οι φοιτητές διαδηλώνουν ενάντια σε μια μετάφραση του Ευαγγελίου στη «μαλλιαρή», δηλαδή τη δημοτική, ενώ η Ορθόδοξη Περίπολος επιβάλλει την τάξη του Θεού στους δρόμους των Εξαρχείων και κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου λειτουργεί παράρτημα της Νεολαίας Μεταξά στην περιοχή. Την ίδια περίοδο κατασκευάζεται επί της πλατείας Εξαρχείων η εμβληματική «Μπλε Πολυκατοικία» από τον αρχιτέκτονα Παναγιωτάκο. Το κίνημα του μοντερνισμού θα ανθίσει, με αρχιτεκτονικά κοσμήματα να συνυπάρχουν με κτίρια νεοκλασικού και εκλεκτίστικου ρυθμού, δίνοντας στη γειτονιά έναν ιδιαίτερο αστικό χαρακτήρα.
Λίγα χρόνια αργότερα, επί Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και επί της οδού Μαυρομιχάλη ιδρύεται το ΕΑΜ και υπεύθυνος της οργάνωσης στα Εξάρχεια αναλαμβάνει ο Γιάννης Αραζός ο οποίος θα τιμωρηθεί για την δράση του με εξορίες, βασανισμούς και τον εγκλεισμό του στο Νταχάου. Επί της Κατοχής, συχνές είναι οι διαδηλώσεις ενώ η περιοχή θα γίνει πεδίο μάχης κατά τα Δεκεμβριανά. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ κρατούσαν τον λόφο του Στρέφημ ενώ οι Βρετανοί και οι σύμμαχοί τους το Κολωνάκι, με την οδό Διδότου να γίνεται πεδίο μάχης στο οποίο ο λόχος «Λόρδος Μπάιρον» αναμετρήθηκε γενναία με τον στρατό του Σκόμπι. Δεκαετίες αργότερα, ο Μίκης Θεοδωράκης, νεαρό μέλος του λόχου τότε, ζήτησε ως επιγραφή στον τάφο του: «Πολέμησε τον Δεκέμβρη».
Ευρισκόμενα στην καρδιά του Αθηναϊκού κέντρου, τα Εξάρχεια υπήρξαν μάρτυρας όλων των ταραγμένων στιγμών του μετεμφυλιακού κράτους. Οι Λαμπράκηδες σύχναζαν στα καφενεία τους και ο λαός κρυβόταν στα στενά τους κατά τις μεγαλειώδεις διαδηλώσεις του 1-1-4. Κατά την διάρκεια της Χούντας, η οδός Μπουμπουλίνας έγινε συνώνυμο της φρίκης του καθεστώτος, αλλά οι φοιτητικές εξεγέρσεις στη Νομική Σχολή και το Πολυτεχνείο έσωσαν την αξιοπρέπεια του ελληνικού λαού. Με την πτώση της Δικτατορίας και την έλευση της Μεταπολίτευσης, τα Εξάρχεια πια μετατρέπονται σε ένα από τα κέντρα της πολιτικής ζωής της χώρας. Αρχίζει η χρυσή περίοδός τους.
Η νομιμοποιημένη πλέον αριστερά ανοίγει γραφεία, τα κουτούκια, τα καφέ και τα μπαρ της περιοχής γεμίζουν με πολιτικοποιημένους φοιτητές και διανοούμενους, οι οποίοι συζητούν για λογαριασμό της εργατικής τάξης χωρίς φόβο, οι αναρχικές συλλογικότητες ανθούν και στην πλατεία Εξαρχείων κάνουν την εμφάνισή τους οι πανκς. Η γειτονιά σφύζει από ζωή, από ιδέες, από εντάσεις. “Επιχείρηση Αρετή” το 1984 για να «καθαρίσει η πλατεία» (ζητούμενο για το κράτος μας μέχρι και σήμερα), δολοφονία Καλτεζά από τις αστυνομικές δυνάμεις, κατάληψη και πολιορκία του Χημείου, αυτοοργανωμένο lgbtq pride στον λόφο του Στρέφη από την Πάολα Ρεβενιώτη, αναρίθμητες συναυλίες αλληλεγγύης, ο Αστέρας Εξαρχείων και οι φανατικοί οπαδοί του, φοιτητικά κινήματα, αστυνομικοί έλεγχοι στις εισόδους της γειτονιάς, το δυνατό αίσθημα αλληλεγγύης ανάμεσα σε κατοίκους και θαμώνες. Τα Εξάρχεια ήταν αναμφίβολα η ελευθερία των αλλιώς σκεπτόμενων, υποτιθέμενο «άβατο» για όλους τους υπόλοιπους.
Και στα χρόνια της ήττας, όταν ο υπόλοιπος λαός άρχισε να νιώθει άνετα στον μονοπολικό κόσμο, στα Εξάρχεια έβρισκε κανείς ανθρώπους που δεν ήταν διατεθειμένοι να αποσυρθούν από τη μάχη. Όταν η Ελλάδα βυθιζόταν στο χρηματιστήριο και τη γλυκιά αποχαύνωση της προόδου και των Ολυμπιακών Αγώνων, σε αυτή τη γωνιά των Αθηνών είχαν μείνει κάποιοι τρελοί να συζητούν με πάθος για άλλες κοινωνίες. Γιατί, ανάμεσα στα θρυλικά πάρτι του Club Decadence και τα εθιμοτυπικά μπάχαλα, αυτό ήταν τα Εξάρχεια. Μια υπενθύμιση πως η παρτίδα δεν έχει τελειώσει, πως υπάρχει μεγάλη ομορφιά στις ανθρώπινες σχέσεις, πως κάτι πάει πολύ λάθος στη χώρα η οποία βρισκόταν σε μακάριο ύπνο. Και το ξυπνητήρι χτύπησε στα Εξάρχεια. Ήταν 6 Δεκεμβρίου του 2008.
Η δολοφονία Γρηγορόπουλου ήταν καταλύτης και τα Εξάρχεια επίκεντρο. Για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες, το κέντρο μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας διήρχετο μιας εξέγερσης μαζών με πλατιά κοινωνικά χαρακτηριστικά. «Έξω από τη γειτονιά μας» και «αφήστε τα παιδιά» φώναζαν οι γιαγιάδες στα μπαλκόνια της περιοχής καθώς πετούσαν γλάστρες στις δυνάμεις καταστολής. Ο Δεκέμβρης του ‘08 ήταν το πρώτο κεφάλαιο στην περίοδο βαθιών κρίσεων στην οποία έμπαινε η ελληνική κοινωνία και από την οποία πασχίζει ακόμα να βγει. Και η γειτονιά των Εξαρχείων, σαφώς και δεν έμεινε ανεπηρέαστη.
Η αστυνομική παρουσία εντάθηκε και η ρίψη δακρυγόνων μέσα στους πυκνοκατοικημένους δρόμους έγινε σχεδόν καθημερινό φαινόμενο. Σε συνδυασμό την οικονομική κρίση, αυτό οδήγησε σε μεγάλη πτώση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων, παρά τις προσπάθειες αυτοοργάνωσης μέσα από δίκτυα αλληλεγγύης, συλλογικές κουζίνες κλπ. Ταυτόχρονα, στα πλαίσια της κάλυψης της κρίσης και των κοινωνικών αγώνων, τα μεγάλα ξένα πρακτορεία ανακαλύπτουν την ιδιαίτερη αυτή γειτονιά και κάνουν εκτενή αφιερώματα στην «Μονμάρτη των Αθηνών». Σύντομα, στην γειτονιά που δεν έβλεπε σχεδόν ποτέ τουρίστες, οι δρόμοι και οι σχολές γέμισαν νεαρούς Ευρωπαίους και Αμερικανούς που ήρθαν να βιώσουν τις συγκινήσεις των κοινωνικών αγώνων. Συνεπαρμένοι από τον αέρα αντίστασης που φυσούσε τότε στην Ελλάδα και σε συνδυασμό με τα χαμηλά (γι’ αυτούς) ενοίκια, πολλοί εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην περιοχή.
Η ύπαρξη της χρυσής βίζας και οι χαμηλές τιμές ανά τετραγωνικό για δεδομένα ευρωπαϊκής πρωτεύουσας, οδήγησε σε μαζικές αγορές διαμερισμάτων ή και πολυκατοικιών από Κινέζους, Ισραηλινούς και επενδυτές από τις χώρες του Κόλπου. Η υποχώρηση της κυβέρνησης το 2015 έναντι των δανειστών δημιούργησε και ένα σταθερό πολιτικό πλαίσιο, άνευ αξιοσημείωτων κοινωνικών εντάσεων, και η πόρτα του μαζικού τουρισμού άνοιξε. Εξωτικοποίηση της φτώχειας, γκράφιτι τουρς και Airbnb, πολλά Airbnb, άλλαξαν δραστικά τον κοινωνικό χάρτη των Εξαρχείων. Η αθηναϊκή Μονμάρτη έμπαινε με φόρα στο μονοπάτι που χάραξε και η αυθεντική στο Παρίσι.
Η ανάπλαση Haussmann, το μετρό και η gentrification
Το κακό βρήκε τους Παριζιάνους ανάμεσα στο 1853-1870. Από το 1830 έως την «άνοιξη των λαών» το 1848, στο Παρίσι σημειώθηκαν εφτά ένοπλες εξεγέρσεις, με σημαντικότερη, βεβαίως, αυτή του 1848, η οποία και κατατρομοκράτησε τις άρχουσες τάξεις της Ευρώπης. Οι στενοί, μεσαιωνικοί δρόμοι του Παρισιού μετατρεπόντουσαν κάθε φορά σε απόρθητα φρούρια από τον ένοπλο λαό, δυσκολεύοντας ιδιαιτέρως τις δυνάμεις καταστολής. Ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης τότε, ανέθεσε στον Haussmann (Οσμάν), τον επανασχεδιασμό της πόλης, με μεγάλες λεωφόρους, οι οποίες θα επέτρεπαν την μετακίνηση στρατιωτικών δυνάμεων και θα απέτρεπαν τους Παριζιάνους στο να επιδίδονται στο αγαπημένο τους χόμπι, την ανέγερση οδοφραγμάτων. Πέρα από την στόχευση στον κοινωνικό έλεγχο, η αστική ανάπλαση θα είχε και οικονομικό όφελος, με τους μεγιστάνες των κατασκευαστικών να ανοίγουν σαμπάνιες, ενώ μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού βρήκε απασχόληση στο φαραωνικό έργο.
Οι Παριζιάνοι απέκτησαν μια από τις ομορφότερες πόλεις του κόσμου, αλλά πλήρωσαν βαρύ τίμημα. Οι επιπτώσεις του νέου σχεδιασμού φάνηκαν κατά την διάρκεια της Κομμούνας το 1871, παρά τον γενναίο αγώνα του Παρισιού έναντι του γαλλικού και πρωσικού στρατού, ενώ ταυτόχρονα, οι εξώσεις κατά την εικοσαετία της ανάπλασης δημιούργησαν στεγαστικό ζήτημα στην πόλη και μια τρομακτική αύξηση ενοικίων. Τελικά, μετά από έντονη αντίδραση και πολιτική ήττα των βοναπαρτιστών στις τοπικές εκλογές, ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης εξαναγκάστηκε να αποπέμψει τον Οσμάν.
Πίσω στα δικά μας Εξάρχεια, η αλλαγή που συντελέστηκε τα τελευταία χρόνια σίγουρα έχει πολύ λιγότερο βίαιο χαρακτήρα από την ιστορία του βαρόνου Οσμάν αλλά υποπτευόμαστε πως, ειδικά για την περίπτωση των Εξαρχείων, ενέχει εξίσου την έννοια του κοινωνικού ελέγχου. Στόχος σχεδόν κάθε κυβέρνησης της Μεταπολίτευσης ήταν η πάταξη αυτού του γαλατικού χωριού και σχεδόν κάθε κυβέρνηση χρησιμοποιούσε κατασταλτικά μέτρα. Ήρθε η ώρα της ανάπτυξης.
Ήδη πριν το 2015, και με ταχεία εξέλιξη μετά από αυτό, τα Εξάρχεια είχαν αρχίσει να γίνονται χιπ σε μερίδες της μικροαστικής και αστικής τάξης. Εναλλακτικοί γόνοι «καλών οικογενειών» μετέτρεψαν την περιοχή σε βάση τους, μπαράκια με χίπστερ αισθητική και με στόχευση αυτό το εναλλακτικό κοινό άρχισαν να ξεφυτρώνουν παντού και ξαφνικά η ζώνη που περιγράφεται σχηματικά ως «εναλλακτικό Κολωνάκι/κυριλάτα Εξάρχεια» άρχισε να κατηφορίζει με ορμή προς την πλατεία. Ακόμη και η διάσημη και πραγματικά πανέμορφη λαϊκή αγορά της Καλλιδρομίου, σημείο συνάντησης της γειτονιάς, δεν έμεινε αλώβητη. Όπως χαρακτηριστικά το τοποθέτησε άρτι αφιχθείσα εκ Πανόρμου κάτοικος: «την χιπστερίλα την πληρώνεις ένα ευρώ πάνω».
Η γειτονιά του κέντρου η οποία άλλοτε ήταν ο τρόμος των τουριστών έφτασε στο σημείο να υποδέχεται γκρουπ Ιαπώνων συνταξιούχων στην πλατεία της, να αποθανατίζουν με τις κάμερές τους τις εικόνες εξαθλίωσης χρηστών και μεταναστών, ακολουθώντας με ευλάβεια το σημαιάκι του ξεναγού τους και μπαίνοντας τακτικά πίσω στην ασφάλεια του πούλμαν τους όταν δοθεί το σήμα.
Η εκτόξευση των ενοικίων είναι τρομακτική, με αύξηση 41% από το 2016 και τα ⅔ των ενοικιαζόμενων κατοικιών να έχουν μίσθωμα άνω των 600 ευρώ. Η έκρηξη των τιμών αφενός οφείλεται στην δυνατότητα των νεοφερμένων κατοίκων να πληρώσουν τις ζητούμενες τιμές και αφετέρου στην έλλειψη διαθέσιμων κατοικιών λόγω ενοικίασής τους στις πλατφόρμες του Airbnb. Χαρακτηριστικό επίσης είναι, πως σε πολυκατοικία επί της οδού Σολωμού, από τα 13 διαμερίσματα, κατοικούνται τα 10 εκ των οποίων τα 4 από Γερμανούς και Ολλανδούς υπηκόους – όλοι μόνιμοι πλέον κάτοικοι Εξαρχείων με εισοδήματα όμως γερμανικών και ολλανδικών προδιαγραφών.
Τελευταία πράξη του δράματος είναι η απόπειρα δημιουργίας μετρό επί της πολύπαθης πλατείας των Εξαρχείων. Η αλήθεια είναι πως η μάχη της πλατείας έχει χαθεί εδώ και πολύ καιρό, παραδομένη στο εμπόριο ναρκωτικών, στην καχυποψία για το ποιόν των θαμώνων της – είναι γνωστή η παρουσία της ασφάλειας εκεί, καθώς και της συνεχής επέμβασης της αστυνομίας, άνευ λόγου και αιτίας τις περισσότερες φορές. Και όλα αυτά ενάντια σε κοπιαστικές προσπάθειες και πρωτοβουλίες των κατοίκων, οι οποίες συνήθως βρίσκουν τοίχο στην κρατική εξουσία και τους λειτουργούς της. Ο φόβος των κατοίκων όμως αναφορικά με το μετρό είναι δικαιολογημένος.
Η κατασκευή του μετρό όχι μόνο θα στερήσει την πλατεία από τους κατοίκους δια παντός αλλά θα έχει επιπτώσεις σε όλη την ευρύτερη περιοχή, καθιστώντας της ακόμη μεγαλύτερο φιλέτο για τους επενδυτές, θα αυξήσει περαιτέρω τα μισθώματα κατοικιών και επαγγελματικών χώρων διότι θα βρίσκονται «πλησίον μετρό» και θα αλλάξει και την γεωγραφία κατοίκων και θαμώνων ακόμη πιο ριζικά. Με λίγα λόγια, θα ενισχύσει σε συντριπτικό βαθμό μια υπαρκτή τάση την οποία πρωτοβουλίες κατοίκων προσπαθούν πεισματικά να πολεμήσουν.
Αυτές οι πρωτοβουλίες κατοίκων μόνο μειοψηφικές δεν είναι και γι’ αυτό και η κυβέρνηση ξεκίνησε την κατασκευή εν μέσω θερινών διακοπών, ώστε να περιορίσει τις αντιδράσεις και να φέρει την συνοικία προ τετελεσμένου. Τα δέντρα κόπηκαν, ο φανοστάτης απομακρύνθηκε, οι τρύπες άνοιξαν, η πλατεία δεν υπάρχει πια. Μαζί με την πλατεία, τα ζωηρά και ζωντανά Εξάρχεια αρχίζουν να αποχωρούν από την σκηνή και να υποβιβάζονται σε έναν καινούργιο Νέο Κόσμο, που κάποιος φαντασμένος μεσούσης σφοδρής οικονομικής κρίσης βάφτισε την «καλύτερη γειτονιά της Ευρώπης για να ζει κανείς».
Και αν και αυτή η τάση είναι πράγματι αμείλικτη, υπάρχουν ακόμη αυτές οι παραφωνίες που θυμίζουν τα παλαιότερα Εξάρχεια. Είναι η γειτόνισσα που κρεμάει σε συνεννόηση με τις γύρω πολυκατοικίες πανό στη βεράντα της, ενάντια στην πολυκατοικία με αποκλειστικά διαμερίσματα βραχύβιας ενοικίασης, η οποία ανακαινίζεται ακριβώς απέναντι. Είναι τα κορίτσια που συμμετείχαν μες στον Αύγουστο σε διαμαρτυρία για την κατασκευή του μετρό, συνελήφθησαν και μπήκα στις κλούβες χορεύοντας και τραγουδώντας.
Και είναι, τέλος, η παραδοχή Γερμανού διπλωμάτη στον γράφοντα, εν μέσω γεύματος σε μια εξαρχειώτικη βεράντα, για τους μπελάδες στους οποίους θα μπει αν μαθευτεί στην πρεσβεία του πως παρέβη έναν από τους πρώτους κανόνες που του είπαν όταν ανέλαβε το πόστο του: «Ό,τι και να γίνει, απαγορεύεται να πάτε στα Εξάρχεια». Κανόνας κομμάτι υπερβολικός, αλλά που έφερε ένα μικρό χαμόγελο υπερηφάνειας για την γειτονιά και την ιστορία της. Ακόμη μας φοβούνται λίγο.
