Η ιστορία γνωστή και υπερπροβεβλημένη: νεαρή, όμορφη, πρωθυπουργός της πλούσιας και αναπτυγμένης Φινλανδίας, καταγράφεται σε βίντεο να διασκεδάζει, να χορεύει και να πίνει με φίλους, όπως θα έκανε κάθε άνθρωπος της ηλικίας της. Η Σάνα Μάριν, πρωθυπουργός μιας χώρας-κλειδί για την τρέχουσα γεωπολιτική κρίση στον ευρωπαϊκό χώρο, έγινε στόχος επικρίσεων, αλλά και αποδέκτης αλληλεγγύης, τόσο στο εσωτερικό της χώρας της, όσο και σε επίπεδο διεθνούς αρθρογραφίας.
Γεγονός είναι πως κάποια από τα επικριτικά σχόλια δεν αναρωτιώντουσαν με έναν ειλικρινή τρόπο σχετικά με την καταλληλότητά της συμπεριφοράς της ως πρωθυπουργού, αλλά την χαρακτήριζαν σεξιστικά ως «τσούλα», καθώς σε ένα από τα βίντεο που διέρρευσαν εμφανίζεται να αγκαλιάζει έναν άντρα που δεν είναι ο επίσημος σύντροφός της.
Γεγονός επίσης είναι πως πολλοί από τους υπερασπιστές της την ανάγουν σε φεμινιστικό σύμβολο, ένα πρόσωπο που συμπυκνώνει την πρόοδο και ένα μοντέλο πολιτικής που θέλει τους πολιτικούς ηγέτες μας λιγότερο ξύλινους και περισσότερο ανθρώπινους. Γεγονός αδιαμφισβήτητο είναι όμως πως η Σάνα Μάριν δεν είναι απλώς ένας άνθρωπος της ηλικίας της, αλλά και πως, αν ήταν άνδρας, η εις βάρος της κριτική θα ήταν αλλιώς διατυπωμένη. Η τελευταία παρατήρηση όμως απέχει αρκετά από την ανακήρυξή της σε φεμινιστικό σύμβολο, τουλάχιστον αν δεν μιλάμε με φιλελεύθερους όρους.
Το εκκρεμές ανάμεσα στην ορατότητα και την ενσωμάτωση
Φεμινιστικό κίνημα, έμφυλες ταυτότητες, LGBTQ κινήματα απελευθέρωσης, αγώνας των μαύρων στην Αμερική. Όλα αυτά τα κινήματα που συγκλόνισαν τον δυτικό κόσμο τις δεκαετίες του ‘60 και ’70, διαμόρφωσαν τη σημερινή μας καθημερινότητα, μας έκαναν να αισθανόμαστε πιο άνετα με τις ταυτότητές μας και ταυτόχρονα υπήρξαν μια ριζοσπαστική υπόσχεση για το αύριο, συνδεδεμένα με τον συνολικό αγώνα για την απελευθέρωση του ανθρώπου από τις καταπιέσεις και την εκμετάλλευση.
Η αποκάλυψη πως οι διάφορες ταυτότητες που φέρουμε μπορούν να επιφέρουν περαιτέρω καταπίεση και εκμετάλλευσή μας, πέρα από την συντριπτική ταυτότητα της ταξικής θέσης, ήταν σπουδαία προσθήκη στους αγώνες για κοινωνική απελευθέρωση και ενυπήρχε, με έναν μάλλον αυθόρμητο τρόπο, πολλές φορές και στις επαναστάσεις του 19ου και κυρίως των αρχών του 20ού αιώνα. Δεν θα μπορούσε να είναι και αλλιώς, καθώς οι ταυτότητες είναι ένα πολύ υπαρκτό φαινόμενο. Είναι ο τρόπος με τον οποίο μας κατηγοριοποιεί το κράτος σε σχέση με συγκεκριμένες ανάγκες του, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο συγκροτούμαστε οι ίδιοι για να ανταπεξέλθουμε σε μια σειρά κοινωνικών σχέσεων και ρόλων.
Αλλά τα ριζοσπαστικά κινήματα ατόνησαν, τα εργατικά κινήματα υποχώρησαν και ο νεοφιλελευθερισμός σάρωσε τις κοινωνίες μας. Και το μεγάλο ταλέντο αυτό του φιλελεύθερου κράτους, τουλάχιστον σε εποχές ακμής του, έλαμψε: το ταλέντο της ενσωμάτωσης. Κάπως έτσι, σε καιρούς που παραχωρήσεις, υπό συγκεκριμένους όρους όμως, δεν θα τάραζαν την σταθερότητα του πολιτικού και οικονομικού οικοδομήματος, γεννήθηκαν οι περίφημες identity politics, με πρώτους χειροκροτητές τα προοδευτικά τμήματα του λαού, που τόσο καιρό πάλευαν για την αναγνώριση και ορατότητα των καταπιέσεων. Σε αυτή τη διαδρομή όμως χάθηκε κάτι πολύ σημαντικό: η συνειδητοποίηση πως η πάλη για τις ταυτότητες αυτές, δεν αφορά μια πάλη αναγνώρισης από το υπάρχον σύστημα, αλλά μια πάλη με στόχο την ανατροπή αυτού και των καταπιέσεών του.
Με λίγα λόγια, η υποχώρηση των συστημάτων εξουσίας στον δυτικό κόσμο έναντι των κινημάτων αυτών, έγινε υπό το βάρος τους αλλά με τρόπο, ο οποίος τα καθιστά ακίνδυνα, απεκδυόμενα ριζοσπαστισμού και πάνω από όλα απομονωμένα. Η διεκδίκηση πλέον περιστρέφεται γύρω από την ατομική ενσωμάτωση και εν τέλει καθυποτάσσεται σε πειθαρχικούς μηχανισμούς, με σαφή τα όρια και την αδυναμία για πραγματική ισότητα και απελευθέρωση.
Έτσι, στον 21ο αιώνα οι πολιτικές ταυτότητας έχουν υποβιβαστεί σε μια αστυνόμευση του λόγου, στη δημόσια και σταδιακά και ιδιωτική σφαίρα, με μια επιχειρηματολογία από τους μαχητικούς εκπροσώπους των κινημάτων αυτών, η οποία συχνά δεν βρίσκει κανένα έρεισμα στα πραγματικά προβλήματα των καταπιεσμένων αυτού του κόσμου. Όσο απολαυστική και αν είναι για τον γράφοντα (και είναι πολύ) η αμηχανία των προνομιούχων και ο φόβος τους όταν μιλούν, πρέπει να είναι αντιληπτό πως αυτή η επικέντρωση σε αυτές τις μικρές μάχες δεν θα μας οδηγήσει μακριά. Υπαρκτό το πρόβλημα π.χ. των τρανς ατόμων κατά τη χρήση δημόσιων τουαλετών, αλλά το βασικό ζήτημα το οποίο και διαπερνά τη ζωή τους είναι ο αποκλεισμός τους από την αγορά εργασίας και άρα η επιβίωσή τους.
Ταυτόχρονα, και εδώ επιτέλους μπαίνουμε στην ουσία, αναδεικνύεται το ερώτημα ποιους καλύπτουν τα κινήματα αυτά, ποιοι είναι οι σύμμαχοί τους και ποιοι τα δυνητικά σύμβολά τους.
Από ποιους και για ποιους;
Η Σάνα Μάριν δέχθηκε μια επίθεση με σεξιστικά χαρακτηριστικά, κατά κύριο λόγο από τα συνήθη ακροδεξιά τρολ του ίντερνετ, από τα οποία προφανώς και δεν περιμέναμε μια διαφορετική συμπεριφορά. Στο εσωτερικό της χώρας της, το μεγαλύτερο κομμάτι των επικρίσεων αφορούσε το κατά πόσο αρμόζει σε μία πρωθυπουργό να πηγαίνει σε κλαμπ, να μεθά δημόσια, καθώς και την πιθανότητα του να έχει λάβει ναρκωτικά, όλες επικρίσεις με συντηρητικά χαρακτηριστικά από συντηρητικούς πολιτικούς κύκλους. Και σίγουρα, το φύλο της Φινλανδής πρωθυπουργού έπαιξε ρόλο στον τρόπο με τον οποίο αρθρώθηκε η κριτική. Είναι αυτό όμως αρκετό για να κερδίσει την συμπάθειά μας και πολύ περισσότερο τη στήριξή μας; Είναι η ταυτότητά της ως γυναίκας πολιτικού αρκετή ώστε να λάβει η ίδια φεμινιστικό πρόσημο και φεμινιστική υποστήριξη; Είναι εν τέλει όλες αδελφές μας; Δύο εγχώρια παραδείγματα ίσως καταφέρουν να διαφωτίσουν αυτά τα ερωτήματα.
Τον Ιούνιο του 2022, στα πλαίσια του Athens Pride, όσοι από μας συμμετέχουν χρόνια, ήρθαμε αντιμέτωποι με ένα από τα πιο πολιτικά και ουσιαστικά ζητήματα που απασχόλησαν τη διοργάνωση τα τελευταία χρόνια. Την συμμετοχή ή όχι ΛΟΑΤΚΙ ένστολων αστυνομικών στην παρέλαση υπερηφάνειας. Η ανταπόκριση της διοργάνωσης ήταν αρκετά μεσοβέζικη, και αυτό πιθανότατα υπό το βάρος αντιδράσεων. Οι αστυνομικοί θα μπορούσαν να παρελάσουν με το πανό ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας αστυνομικών, αλλά όχι φορώντας τις στολές τους.
Η διοργάνωση του Athens Pride δεν είναι δα και κάτι ριζοσπαστικό, το γνωρίζουμε αυτό. Αλλά ακόμη και αυτή η τόσο συνυφασμένη με τις διεκδικήσεις φιλελεύθερου τύπου, αντιλήφθηκε το παράδοξο. Τι και αν οι αστυνομικοί αυτοί φέρουν ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητα; Τα μέλη του αστυνομικού σώματος, του κατασταλτικού αυτού μηχανισμού που τόσο έχει πληγώσει, πληγώνει και θα πληγώνει την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα δεν θα έπρεπε να έχουν θέση στην παρέλαση. Οι στολές που σκότωσαν ατιμώρητα τον Ζακ, που βίασαν τον Λάμπρο και που προκαλούν τόσο φόβο και πόνο, δεν είναι σύμμαχοί μας, ασχέτως ταυτοτήτων αυτών που τις φορούν. Είναι μάλλον αντίπαλός μας. Άλλωστε, και η καταστολή που δέχθηκε (και από γυναίκες αστυνομικούς) φεμινιστική πορεία στα Εξάρχεια, δεν προσέδωσε κανένα φεμινιστικό πρόσημο ούτε στα δακρυγόνα, ούτε στο ξύλο.
Και εάν σύμμαχοί μας δεν μπορούν να είναι οι πειθαρχικοί μηχανισμοί που επιτρέπουν στις ελίτ να εδραιώνουν και να αναπαράγουν την εξουσία τους, τότε πώς θα μπορούσαν να είναι σύμμαχοί μας οι ίδιες οι ελίτ, ακόμη και αν φέρουν κάποια ταυτότητα που ξεφεύγει από το τρίπτυχο «λευκός, στρέιτ, άντρας»; Για παράδειγμα, αποτελεί η κ. Μαρέβα φεμινιστικό σύμβολο; Αν ερωτηθεί η ίδια, πιθανότατα αυτή να είναι η αυτοεικόνα της. Δυναμική, ανεξάρτητη, επιχειρηματίας – γιατί όχι; Επειδή είναι σύζυγος πρωθυπουργού; Ο κίνδυνος το να τη θεωρήσουμε “κυρία του κυρίου” είναι υπαρκτός; Αν είναι, την ευθύνη τη φέρει ακέραια η ίδια. Η “υπέρκομψη” Μαρέβα, όπως μας βομβάρδιζε επί χρόνια το μιντιακό κατεστημένο της χώρας, δεν είναι απλώς σύζυγος πρωθυπουργού, αλλά στηρίζει πλήρως την πολιτική ενός σεξιστικού, ομοφοβικού και ρατσιστικού πολιτικού χώρου. Η ίδια διεκδικεί ρόλο στη δημόσια ζωή της χώρας, ρόλο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και αποκομίζει συγκεκριμένα προνόμια. Η κ. Μαρέβα διαθέτει σίγουρα την πολυπόθητη ορατότητα. Βοηθάει αυτό όμως το φεμινιστικό κίνημα; Υποπτευόμαστε όχι ιδιαιτέρως.
Η περίπτωση της Μάριν
Η 36χρονη Σάνα Μάριν είναι πρωθυπουργός σε δύσκολους καιρούς. Κόρη ενός αλκοολικού πατέρα, μεγάλωσε με τη μητέρα της και τη σύντροφό της. Μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Φινλανδίας από την ηλικία των 20, είχε ένα ιδανικό προφίλ για κάθε προοδευτικό φιλελεύθερο πολιτικό μόρφωμα. Δημοτική σύμβουλος από το 2012, βουλεύτρια από το 2015 και υπουργός Μεταφορών από το 2019, η Μάριν είχε αστραπιαία άνοδο στην κεντρική πολιτική σκηνή της Φινλανδίας . Τον Νοέμβριο του 2019, απεργία του ταχυδρομικού τομέα οδήγησε σε πτώση του πρωθυπουργού της πεντακομματικής κυβέρνησης της χώρας και ο δρόμος για την πρωθυπουργία άνοιξε για την τότε 34χρονη Μάριν. Σε εσωκομματική ψηφοφορία, νίκησε με μικρή διαφορά τον αντίπαλό της και ανέλαβε τον πρωθυπουργικό θώκο.
Γρήγορα η κυβέρνησή της βρέθηκε αντιμέτωπη με την πανδημία και τις επιπτώσεις της, και όταν έγινε αυτό, η προοδευτική ατζέντα της Μάριν εγκαταλείφθηκε. Το 4ήμερο και 6ώρο έμειναν στο συρτάρι, αντιθέτως από αυτό βγήκαν μεγάλες ενισχύσεις του επιχειρηματικού κόσμου είτε με απευθείας χρηματοδότηση, είτε με φθηνά δάνεια. Και μετά ήρθε ο πόλεμος.
Η Φινλανδία, σύμμαχος της ναζιστικής Γερμανίας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και πολιορκητής του Λένινγκραντ, είχε ιστορικά σχέσεις υποτέλειας και ανταρσίας με την Ρωσία. Με την ήττα στον πόλεμο, και για να διασφαλίσει την ανεξαρτησία της έναντι της ΕΣΣΔ, η Φινλανδία ακολούθησε μια πολιτική ουδετερότητας κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, αρνήθηκε να λάβει βοήθεια μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ ενώ η σοβιετική επιρροή στην καθημερινή ζωή των Φινλανδών ήταν έντονη, είτε αυτή ήταν πολιτιστική είτε σε επίπεδο κοινωνικού κράτους. Η ουδετερότητα ήταν το δόγμα της εξωτερικής πολιτικής της χώρας και μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, αν και τότε έστρεψε την προσοχή της ξανά προς την Δύση. Το 1994, ύστερα από δημοψήφισμα, η χώρα εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά πάντοτε διατηρούσε μια ειδική σχέση με την Ρωσία και μια άρνηση συνεργασίας με το ΝΑΤΟ. Όλα αυτά άλλαξαν με τον πόλεμο της Ουκρανίας.
Η Μάριν εγκατέλειψε τον βασικό άξονα της εξωτερικής πολιτικής της χώρας της, προβάλλοντας έναν ρωσικό κίνδυνο ο οποίος όμως αφορούσε το συλλογικό σύστημα εξουσίας υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ και όχι ουσιαστικά τη χώρα της. Η Μάριν, μια διορισμένη και όχι εκλεγμένη πρωθυπουργός, έλαβε την ιστορική αυτή απόφαση, βασιζόμενη σε μια διακομματική συμφωνία και δεν ζήτησε την έγκριση του λαού της. Μόνη δημοκρατική νομιμοποίηση επί του ζητήματος ήταν οι δημοσκοπήσεις, αλλά δημοκρατία με δημοσκοπήσεις δεν νοείται, ακόμη και αν ίσχυε πως… «όλες οι κοινωνικές ομάδες είναι με το ΝΑΤΟ».
Η Φινλανδή πρωθυπουργός θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μοναδική θέση που είχε η χώρα της, ως ουδέτερο κράτος με καλές σχέσεις και με τα δύο στρατόπεδα, ώστε να λειτουργήσει ως διαμεσολαβητής, με στόχο τον τερματισμό αυτού του πολέμου. Επέλεξε αντιθέτως να οξύνει την κατάσταση, να ενταχθεί σε μια συμμαχία-εφιάλτη για τους λαούς, να σφίξει τον κλοιό γύρω από την Ρωσία, μια πυρηνική υπερδύναμη, και να μας φέρει ένα βήμα πιο κοντά στο ενδεχόμενο ενός Τρίτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ταυτόχρονα έχει το μερίδιό ευθύνης της, τόσο για την ταχύτατη φτωχοποίηση μεγάλου κομματιού του ευρωπαϊκού πληθυσμού λόγω των κυρώσεων, όσο και για την επισιτιστική κρίση, η οποία ξεσπά στον Παγκόσμιο Νότο, ο οποίος σίγουρα καθόλου δεν ευθύνεται για τα παιχνίδια ηγεμονίας των λευκών ελίτ.
«Είμαι άνθρωπος», απάντησε δακρυσμένη στις επικρίσεις που δέχθηκε. Η αλήθεια είναι πως δεν είναι απλώς ένας καθημερινός άνθρωπος, μια γυναίκα της διπλανής πόρτας, είναι η πρωθυπουργός ενός κράτους. Και ως τέτοια, ανήκει στις ελίτ αυτού του κόσμου. Για αυτό και η εκτεταμένη κάλυψη του θέματος από τα καθεστωτικά μέσα του δυτικού κόσμου και προβολής του ως κυρίαρχα σεξιστικής επίθεσης.
Η αλήθεια είναι πως η συγκροτημένη κριτική για την συμπεριφορά της Σάνα Μάριν προερχόταν από το εσωτερικό της χώρας και είχε να κάνει με την εικόνα της πρωθυπουργού υπό επήρεια αλκοόλ. Η Φινλανδία έχει συγκεκριμένους περιορισμούς στην πώληση αλκοόλ, το οποίο και έχει υψηλή τιμή, ώστε να περιοριστούν φαινόμενα αλκοολισμού. Η κριτική, τουλάχιστον για την φινλανδική κουλτούρα, δεν είναι τόσο αβάσιμη.
Η πιο περιορισμένη και όχι συγκροτημένη, σεξιστικού τύπου κριτική, πράγματι χρήσιμο είναι να αναφέρεται και να υπογραμμίζεται, στα πλαίσια της μάχης για τα αυτονόητα. Η μετατροπή όμως της Σάνα Μάριν σε φεμινιστικό σύμβολο από τη διεθνή αρθρογραφία είναι λογικό άλμα και τους λόγους τους είδαμε πριν. Ίσως όμως, από την άλλη, αυτός να είναι ο φεμινισμός και η ορατότητα για τις κυρίαρχες τάξεις. Μια ορατότητα που θα αφορά τα δικά τους μέλη, τα οποία θα αναπαράγουν τις δικές τους αξίες, πρότυπα και στάση ζωής. Ένας φεμινισμός για την κ. Μαρέβα, την κ. Κλίντον και την κ. Μάριν. Σε αυτή την περίπτωση θα έχουμε να αντιπαραβάλουμε μια άλλη κυρία, την Αλεξάντρια Οκάσιο-Κορτέζ, μια έγχρωμη σερβιτόρα στο Μπρόνξ της Νέας Υόρκης, η οποία από το πουθενά κατάφερε και κέρδισε τις εσωκομματικές εκλογές έναντι του επί είκοσι χρόνια εκλεγμένου Τζόι Κρόουλι καθώς και να εκλεγεί η ίδια στο Κογκρέσο των ΗΠΑ. Λόγω των ριζοσπαστικών της θέσεων και του φύλου της, έγινε δέκτης χυδαίων σεξιστικών σχολίων και επιθέσεων, όχι από ανώνυμους του διαδικτύου αλλά από εκλεγμένους αντιπροσώπους, μέσα στο Κογκρέσο των ΗΠΑ. Καθώς όμως, οι ριζοσπαστικές της θέσεις δεν μπορούν να ενσωματωθούν στον πολιτικό κόσμο των ΗΠΑ, ο όγκος και το πάθος της υπεράσπισής της ήταν, δυστυχώς, αισθητά μικρότερα.
Όσο για το αν αυτό το οποίο χρειαζόμαστε είναι πολιτικούς, οι οποίοι χορεύουν και δεν είναι ξύλινοι, η απάντηση είναι σαφής: χρειαζόμαστε πολιτικούς οι οποίοι παλεύουν για τα δικαιώματα της κοινωνικής πλειοψηφίας, οι οποίοι δεν θα φυτεύουν βόμβες σε ξένες χώρες και οι οποίοι θα αντιλαμβάνονται τις συνέπειες και τη βαρύτητα των αποφάσεών τους.
Τέλος, το δικαίωμα των ελίτ στην διασκέδαση δεν είναι υπερασπίσιμο, διότι αυτό θα κάνουν ό,τι και αν πούμε και όπως και αν το κρίνουμε. Και από τα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης, όλοι οι υπόλοιποι έχουμε δύο επιλογές, είτε να συνεχίσουμε να πληρώνουμε τον λογαριασμό, είτε όχι.
