Σε προηγούμενο άρθρο, δώσαμε ένα περίγραμμα των πιο βασικών συνεπειών που είχε η σοβιετική «κατάρρευση-αυτοκτονία», που επήλθε ως αποτέλεσμα σειράς παραγόντων: της μακράς κρίσης και αρτηριοσκλήρυνσης του σοβιετικού γραφειοκρατικού συστήματος, του ανηλεούς πολέμου που δέχτηκε το σοβιετικό καθεστώς από την πρώτη μέρα της ύπαρξής του, των πολιτικών επιλογών του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και της απόφασης τμήματος της ιθύνουσας γραφειοκρατίας του να προσχωρήσει ολοκληρωτικά στη Δύση, μεταβαλλόμενη η ίδια σε ιδιοκτήτρια τάξη και «υπεργολάβο» του διεθνούς κεφαλαίου, σε μια Ρωσία με όλο και πιο έντονα χαρακτηριστικά αποικίας.
Στο σημερινό άρθρο θα εξετάσουμε μερικούς από τους λόγους που έγινε αυτό, θα συγκρίνουμε τη Ρωσία με την Κίνα και θα επιχειρήσουμε να εξαγάγουμε μερικά γενικότερα συμπεράσματα θεμελιώδους σημασίας.
Aντικειμενικοί και υποκειμενικοί παράγοντες
Δεν πιστεύω στον αυστηρό και αυτόματο ιστορικό ντετερμινισμό (αιτιοκρατία). Το αποτέλεσμα μιας ιστορικής διαδικασίας και ιδιαίτερα μιας κρίσης δεν είναι ποτέ πλήρως προκαθορισμένο, είναι η σύνθεση των αντικειμενικών και υποκειμενικών παραγόντων που δρουν και επηρεάζουν το αποτέλεσμα και έχει έναν εγγενώς «τυχαίο» (random), στοχαστικό χαρακτήρα, με τη μαθηματική έννοια αυτών των όρων.
Αν και κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει αυτό που τελικά συνέβη στην ΕΣΣΔ, έχουμε αρκετές αποδείξεις ότι οι μεγάλες στρατηγικές γραμμές αυτού του γιγάντιου μετασχηματισμού, διαγράφτηκαν πολύ πριν αρχίσει η διαδικασία αυτή από δυτικούς στρατηγιστές εργαζόμενους σε στενή συνεργασία με μερίδα της σοβιετικής νομενκλατούρας. Ένα τέτοιο σχέδιο όμως δεν θα μπορούσε ποτέ να πετύχει, αν είχε να αντιμετωπίσει ένα σοβαρό στρατηγικά σκεπτόμενο υποκείμενο στη σοβιετική ηγεσία εκείνης της εποχής. Εδώ, η μακρά σοβιετική παρακμή διασταυρώθηκε με την αντικειμενική πίεση του παγκόσμιου καπιταλιστικού περιβάλλοντος (και τις συνήθεις υποκειμενικές συνωμοσίες), για να παράγει το τελικό αποτέλεσμα με τη μορφή κατάρρευσης της σοβιετικής οικονομίας και κοινωνίας.
Ήταν σοσιαλιστική η ΕΣΣΔ; Είναι σοσιαλιστική η Κίνα;
Σε αυτό το ζήτημα αισθάνομαι την ανάγκη να κάνω ορισμένες διευκρινίσεις, αναγκαίες για να μην παρεξηγηθούν οι απόψεις μου. Συμμερίζομαι αυτό που είπε ο μαρξιστής οικονομολόγος και μεγάλος φίλος της Κίνας, Σαμίρ Αμίν σε μια από τις τελευταίες ομιλίες του στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, που έτυχε να ακούσω. «Αρνούμαι να χαρακτηρίσω την Κίνα ως σοσιαλιστική χώρα, αρνούμαι να χαρακτηρίσω την Κίνα ως καπιταλιστική χώρα».
Πιστεύω ότι ούτε η ΕΣΣΔ, ούτε η Κίνα ήταν/είναι καπιταλιστικές χώρες, όπως δεν πιστεύω ότι ήταν/είναι και σοσιαλιστικές, γιατί ο σοσιαλισμός, στην αρχική του έννοια σημαίνει αυτοδιαχειριζόμενες, αυτοκυβερνώμενες κοινωνίες. Και η ΕΣΣΔ και η Κίνα ήταν/είναι συστήματα σχεδιασμένης οικονομίας, με τον σχεδιασμό να γίνεται είτε με διοικητικούς, υπερσυγκεντρωτικούς μηχανισμούς (ΕΣΣΔ), είτε με εκτεταμένη χρήση των μηχανισμών της αγοράς (στη σύγχρονη Κίνα). Και στις δύο περιπτώσεις όμως δεν είναι το Κεφάλαιο που κυριαρχεί στο Κράτος και παίρνει τις τελικές αποφάσεις, αλλά το αντίστροφο. Ο Καπιταλισμός είναι το σύστημα κυριαρχίας του Κεφαλαίου επί της κοινωνίας και του κράτους.
Φταίει ο καπιταλισμός ή ο τρόπος που εισήχθη;
Μερικοί άνθρωποι θα ισχυρισθούν ότι για τις απίθανες καταστροφές που σημειώθηκαν στην πρώην ΕΣΣΔ, μετά την κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος, δεν ευθύνεται η ίδια η εισαγωγή του καπιταλισμού και η ενσωμάτωση στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, αλλά ο ρυθμός και η μέθοδος που επελέγησαν για να γίνουν αυτά. Και θα φέρουν την Κίνα ως παράδειγμα.
Αλλά το παράδειγμα της Κίνας είναι παραπλανητικό. Στην Κίνα δεν ανετράπη ούτε το καθεστώς της σχεδιασμένης οικονομίας, ούτε το πολιτικό καθεστώς, ούτε και η ιδεολογία της χώρας. Αυτό που έγινε είναι ότι αυτά μεταρρυθμίστηκαν για να εντάξουν πολύ περισσότερους μηχανισμούς της αγοράς. Η Κίνα έκανε τεράστιες παραχωρήσεις στον καπιταλισμό, εντούτοις μπόρεσε να ελέγξει τη διαδικασία των μεταρρυθμίσεων της αγοράς και της εισόδου του ξένου κεφαλαίου, αντί να ελεγχθεί και να διαλυθεί από αυτό.
Δεν μπορούμε ασφαλώς να είμαστε βέβαιοι για το μέλλον της Κίνας. Έως τώρα όμως δεν έχει υποταγεί στους κανόνες της χρηματοπιστωτικής παγκοσμιοποίησης, δηλαδή στην εξουσία μιας φούχτας μεγάλων παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών οργανισμών. Η Κίνα διατήρησε επίσης την επίσημη ιδεολογία του σοσιαλισμού, ενώ η επικοινωνιακή πολιτική του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας διατήρησε πάντα τη Δύση στη θέση του «εχθρού» της Κίνας.
Το αντίθετο ακριβώς έπραξε το ΚΚΣΕ, που απονομιμοποίησε το ίδιο το σοβιετικό καθεστώς, με τον τρόπο που εφήρμοσε την πολιτική της γκλάσνοστ (διαφάνειας), μετατρέποντάς την από εν δυνάμει χρήσιμο εργαλείο κοινωνικού και πολιτικού διαλόγου, σε μέσο μιας απίστευτα άκριτης εξιδανίκευσης της Δύσης. (Πιθανώς η Ρωσία διατρέχει τώρα έναν αντίστροφο κίνδυνο: να απορρίψει εύκολα κάθε τι που θεωρείται ως «δυτικό»).
Για να συνοψίσουμε: η Κίνα δεν έκανε ποτέ το ποιοτικό άλμα προς τον καπιταλισμό που πραγματοποίησε η ΕΣΣΔ.
Ένα γιγαντιαίο ιστορικό πείραμα
Η διάλυση του «σοβιετικού σοσιαλισμού», της ΕΣΣΔ και του συστήματος των συμμαχιών της υπήρξε ένα τεράστιο κοινωνικό και γεωπολιτικό πείραμα παγκόσμιας σημασίας, από το οποίο μπορούν να εξαχθούν δύο θεμελιώδη συμπεράσματα:
α) Δεν υπάρχει χώρος για νέους ισότιμους εταίρους στη λέσχη των (όλο και λιγότερο) ευημερουσών καπιταλιστικών χωρών. Για να υπάρχει η Σουηδία και η Ελβετία χρειάζεται να υπάρχουν πολύ περισσότερες Μπουρκίνα Φάσο και Νίγηρες, ακριβώς γιατί η ανάπτυξη του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος είναι άνιση και συνδυασμένη. Ο άνισος και συνδυασμένος χαρακτήρας του καπιταλισμού είναι ένας νόμος του που έχει επιβεβαιωθεί παντού και πάντα.
Ο βαθύτερος λόγος που η Ρωσία και η Κίνα χρειάστηκε να κάνουν τόσο ριζοσπαστικές επαναστάσεις στο παρελθόν, επαναστάσεις χωρίς τις οποίες δεν θα γίνονταν ποτέ υπερδυνάμεις, είναι ότι δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν στο πλαίσιο του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος, δεν τους άφηνε το σύστημα αυτό κανένα περιθώριο.
Τον ίδιο νόμο βλέπουμε και στο γεγονός ότι η Δύση δεν αποδέχθηκε τη σημερινή Ρωσία ως ισότιμο εταίρο, παρά τις συνεχείς προσπάθειες των Ρώσων ηγετών επί σχεδόν τρεις δεκαετίες να πετύχουν κάτι τέτοιο.
Ο ίδιος νόμος, της άνισης και συνδυασμένης ανάπτυξης, επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι η Ε.Ε. δεν μπορεί να λειτουργήσει παρά μόνο αυξάνοντας την ανισότητα ανάμεσα στα μέλη της (όπως και στο εσωτερικό τους). Θυμίζω με την ευκαιρία ότι αυτή η λειτουργία είναι η αντίστροφη αυτής που επιτελούσε η ΕΣΣΔ μεταφέροντας πλεονάσματα από τις περισσότερο στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές της. Ακόμα και μεταξύ ΗΠΑ και Ε.Ε. δρα αυτός ο «νόμος», τείνοντας διαρκώς να μεταβάλλει τη δεύτερη σε αποικία των ΗΠΑ. Πάρα πολλές χώρες του κόσμου, άλλωστε, όχι μόνο δεν αναπτύχθηκαν, αλλά και κατεστράφησαν ακολουθώντας την καπιταλιστική «ορθοδοξία» του ΔΝΤ.
Η θεωρία του εκσυγχρονισμού μας ταλαιπωρεί επί διακόσια χρόνια με την άποψη ότι οι πρόοδοι των πιο αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών θα διαχυθούν σταδιακά στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Η εμπειρία της κατάρρευσης των ανατολικών κοινωνιών προσφέρει ένα ακόμα τεράστιου βάρους επιχείρημα για το ότι τα πράγματα δεν γίνονται έτσι.
Μάλιστα, καθώς ο καπιταλισμός μπαίνει από το νεοφιλελεύθερο στάδιο σε αυτό του καπιταλισμού της καταστροφής, η κρίση που απειλεί όλο και πιο σοβαρά τις πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, απειλεί επίσης να συμπαρασύρει στον όλεθρο όλη την ανθρωπότητα.
β) Ο δυτικός καπιταλισμός και οι ΗΠΑ, που είναι η αιχμή του, η ηγέτιδα δύναμή του και οι ένοπλες δυνάμεις του, είχαν μια τεράστια δύναμη και επιρροή σε όλο τον κόσμο, μετά την κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος. Είχαν επομένως και μια τεράστια, ιστορική ευκαιρία να μας δείξουν τι αξίζουν. Αρχή άνδρα δείκνυσι.
Το αποτέλεσμα είναι εδώ και μπορεί να το δει όλη η ανθρωπότητα: Πόλεμοι κατά των λαϊκών τάξεων στις ίδιες τις αναπτυγμένες χώρες, πολύ σοβαρές οικολογικές και οικονομικές κρίσεις, τάση προς τον πόλεμο κατά της Ρωσίας, της Κίνας, του Ιράν και κάθε έστω και ελάχιστα ανεξάρτητης οντότητας, πόλεμος κατά της Φύσης.
Αν ο δυτικός καπιταλισμός απέτυχε να αναπτύξει το τεχνολογικά και εκπαιδευτικά τόσο προχωρημένο σοβιετικό χώρο, τι άραγε μπορεί να προσφέρει στην Αφρική;
Η κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος χρησιμοποιείται ως επιχείρημα για να αποδειχθεί η χρεωκοπία του σοσιαλισμού γενικά και του «σοβιετικού σοσιαλισμού» ειδικά.
Αν όμως χρησιμοποιηθεί ένα τέτοιο επιχείρημα, τι άραγε μαρτυρούν οι συνέπειες του παγκόσμιου θριάμβου του καπιταλισμού επί της ΕΣΣΔ;
Δεν αποτελούν, τα αποτελέσματα αυτού του θριάμβου, μια σοβαρότατη απόδειξη ότι το καπιταλιστικό σύστημα αδυνατεί να αντιμετωπίσει τα μεγάλα προβλήματα που έχουν τεθεί μπροστά σε όλη την ανθρωπότητα, αλλά και στις ίδιες τις χώρες του δυτικού πυρήνα;
Τα όσα έχουν συμβεί τα τελευταία τριάντα χρόνια και τα όσα συμβαίνουν, τώρα με όλο και μεγαλύτερη ταχύτητα και ένταση, υποδεικνύουν τη δραματική ανάγκη θεμελιώδους αλλαγής του κυρίαρχου οικονομικού και πολιτιστικού μοντέλου.
(*) Αυτό το κείμενο, όπως και το προηγούμενο βασίζεται στην εισήγηση του συγγραφέα σε μια συζήτηση που οργάνωσε η ρωσική λέσχη Βαλντάι στις 30 Ιουνίου, με θέμα τη «Θέση της Ρωσίας στον νέο χάρτη αξιών του κόσμου». Συμμετείχαν επίσης στη συζήτηση ο Αντρέι Φουρσένκο, σύμβουλος του Προέδρου της Ρωσίας και πρώην Υπουργός Παιδείας και Επιστημών, ο Ντμίτρι Τρένιν, μέλος του Συμβουλίου Εξωτερικής και Αμυντικής Πολιτικής της Ρωσίας, ο Liu Zhiqin, ανώτερος ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Renmin της Κίνας, ο Αλέγκ Μπαραμπάνωφ, Διευθυντής Προγράμματος της Λέσχης Βαλντάι και ο σκηνοθέτης Κονσταντίν Μπογκομόλωφ, καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτρου της Μάλαγια Μπρόνναγια.
