Παρά τις διαστάσεις που έχουν πάρει οι -αναπόδεικτες προς το παρόν- καταγγελίες του παγκόσμιου πρωταθλητή κατά του νεαρού γκραν μετρ για απάτη, το σημαντικότερο διακύβευμα μοιάζει να είναι η μελλοντική τάξη πραγμάτων στο σκάκι, ειδικά με τη συνύπαρξη της «αναλογικής» και της ψηφιακής μορφής του βασιλικού παιχνιδιού.
Όταν πριν δύο βδομάδες ξεκινούσα το άρθρο για το περιβόητο «σκάνδαλο της τουαλέτας» μεταξύ Τοπάλοβ και Κράμνικ χρησιμοποίησα το τωρινό σκάνδαλο της ενδεχόμενης απάτης του Νίμαν εις βάρος του Κάρλσεν ως πάσα, πιστεύοντας ότι παρά τη διάσταση που πήρε στη δημόσια σφαίρα δεν θα εξελισσόταν περαιτέρω. Θεωρούσα ότι θα έκανε τον κύκλο του, έναν κύκλο υποψίας απέναντι σε έναν ανερχόμενο σκακιστή της νέας γενιάς, με νερντ στοιχεία –άρα επιρρεπή και στο μπούλινγκ των «παλιών»- και θα το τοποθετούσαμε ως μια υποσημείωση, λίγο αστεία, λίγο περίεργη, στον βίο και την πολιτεία του καλύτερου ίσως παίκτη όλων των εποχών, του Μάγκνους Κάρλσεν.
Εν πολλοίς η διάγνωσή μου βασιζόταν στο επίπεδο του δημόσιου διαλόγου για το θέμα. Μετά την αποχώρηση του Κάρλσεν από το τουρνουά Sinquefield Cup στο Σαιντ Λιούς, μετά την ήττα του με τα λευκά από τον Νίμαν, οι φήμες περί του «κλέφτη» Νίμαν άρχιζαν να οργιάζουν. Ωστόσο τίποτα συγκεκριμένο δεν υπήρχε στο τραπέζι, παρά μόνο η παραδοχή του ίδιου του Νίμαν ότι είχε κλέψει στο παρελθόν, σε διαδικτυακή παρτίδα. Ο ίδιος ο Κάρλσεν απέφευγε να μιλήσει, οι γκραν μετρ που μιλούσαν ήταν εμφανώς εμπαθείς έναντι του Νίμαν, και μάλλον διαδικτυακά γραμμάτια ξεχρέωναν, οι εφημερίδες έβρισκαν απλώς έναν τρόπο να επανέλθει το σκάκι στην επικαιρότητα. Αποκορύφωμα αυτού του φλου αρτιστίκ και ταυτόχρονα κλικμπέιτ τρόπου αντιμετώπισης του θέματος υπήρξε η διαβόητη υπόθεση των πρωκτικών χαντρών. Ξεκινώντας από ένα χιουμοριστικό tweet ανώνυμου χρήστη, που μάλιστα το αναμετάδωσε και ο ίδιος ο Έλον Μασκ, γεγονός που προσθέτει μια ακόμα δόση σουρεαλισμού στο θέμα, το σενάριο έλεγε ότι ο Νίμαν φορούσε κατά τη διάρκεια της παρτίδας του με τον Κάρλσεν δονούμενες πρωκτικές χάντρες. Ανάλογα με τον ρυθμό και την ένταση της δόνησης ο Νίμαν υποτίθεται πως μετέφραζε τα πρωτότυπα αυτά σήματα μορς σε κινήσεις, τις οποίες στη συνέχεια έπαιζε στη σκακιέρα. Προφανώς, το ευφάνταστο αυτό σενάριο βρήκε τον δρόμο του προς τις κωμικές εκπομπές του αμερικανικού πράιμ τάιμ – αλλά ως εκεί. Ή μάλλον και λίγο παραπέρα, μιας και το Stripchat, ένα σάιτ με ον λάιν μετάδοση πορνογραφικού υλικού, πρόσφερε στον Αμερικανό σκακιστή 1 εκατομμύριο δολάρια για να παίξει μια παρτίδα σκακιού στην πλατφόρμα, υπό την προϋπόθεση να είναι γυμνός ώστε να μπορεί να αποδείξει περίτρανα ότι δεν φορά πρωκτικές χάντρες και δεν κλέβει.
Η εικόνα του νερντ σκακιστή, που αντικαθιστά τις κοινωνικές δεξιότητες του φλερτ με το σκάκι, αξιοποιήθηκε στο βίντεο όπου ο Αμερικανός γκραν μετρ υποτίθεται πως παίζει με τη σκακίστρια και στρίμερ Αντρέα Μποτέζ, με έπαθλο να κερδίσει ένα ραντεβού μαζί της. Τα στερεότυπα στην υπηρεσία του σκακιστικού προμόσιον, σε μια εποχή που οι νέες και ωραίες σκακίστριες ζητούν την ορατότητα παρωδώντας (;) τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις
Την ίδια στιγμή, διάφοροι πιο ειδικοί επί του ζητήματος της απάτης στο σκάκι, βγήκαν και τοποθετήθηκαν με σαφήνεια. Ο Κένεθ Ρέιγκαν, για παράδειγμα, που απέκτησε διδακτορικό στα Μαθηματικά από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στη θεωρία πολυπλοκότητας, και θεωρείται από τους κορυφαίους στην εκτίμηση καταστάσεων εξαπάτησης στο σκάκι, ανέλυσε με ειδικά προγράμματα όλες τις παρτίδες του Νίμαν με φυσική επί της σκακιέρας παρουσία τα τελευταία χρόνια και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτές δεν παρουσιάζουν ενδείξεις απάτης. Η μέθοδος ανίχνευσης εξετάζει το σε ποιο βαθμό οι επιλογές του παίκτη ακολουθούν τις προτάσεις ισχυρών υπολογιστικών προγραμμάτων σε βαριάντες που δεν είναι φορσέ, που εμπεριέχουν δηλαδή την ίδια την κρίση του παίκτη ως προϋπόθεση επιτυχίας, και όχι μια αλληλουχία κινήσεων με αναγκαστικό λογικό χαρακτήρα. Παράλληλα, το πρόγραμμα συνυπολογίζει το λάθος του αντιπάλου, το πόσες φορές δηλαδή μια νικηφόρα συνέχεια θα προκύψει ως αποτέλεσμα όχι υπέρτερης ικανότητας υπολογισμού του παίκτη αλλά αδυναμίας του αντιπάλου του να διατηρήσει την κατάσταση ισορροπίας επί της σκακιέρας. Μετά από αυτή την ανάλυση, ο καθηγητής θεωρεί ότι η καμπύλη αποτελεσμάτων του Νίμαν δεν παρουσιάζει κάτι το ασυνήθιστο για το επίπεδό του. Και ταυτόχρονα δείχνει ότι πολλές φορές οι αντίπαλοί του είναι αυτοί που κάνουν εύκολα λάθη, επιτρέποντάς του να ακολουθήσει τις δυνατότερες βαριάντες, καθώς το λάθος τις καθιστά πιο προφανείς.
Ο Κένεθ Ρέιγκαν εξηγεί τη μέθοδό του και τα συμπεράσματά του για την περίπτωση Νίμαν
Το περιστατικό ωστόσο είχε και συνέχεια. Λίγες μέρες μετά το συμβάν στο Σαιν Λιούς, ο Κάρλσεν συναντήθηκε ξανά με τον Νίμαν, αυτή τη φορά όχι ζωντανά, αλλά διαδικτυακά, στο πλαίσιο της προκριματικής φάσης του τουρνουά Julius Baer Generation Cup. Εκεί ο Κάρλσεν έπαιξε ως μαύρος μόνο ως τη δεύτερη κίνηση του λευκού και εγκατέλειψε επιδεικτικά, δείχνοντας πως δεν σκοπεύει να ξεχάσει το περιστατικό. Αρνήθηκε ξανά να πει κάτι πιο συγκεκριμένο, περιοριζόμενος να δώσει με νόημα συγχαρητήρια στον προπονητή του Νίμαν για την πρόοδό του αυτά τα έτη. Εννοείται ότι αυτή η ενέργεια του Κάρλσεν ανακίνησε εκ νέου το διπλό κύμα, αφενός των έτοιμων να υιοθετήσουν το σενάριο του Κάρλσεν και να καταστήσουν τον Νίμαν έναν αποδιοπομπαίο τράγο και αφετέρου αυτών που θεωρούν την αντίδραση του Κάρλσεν υπερβολική, αν όχι περίεργη. Χαρακτηριστικό είναι το tweet του γνωστού για το φλέγμα του Νάιτζελ Σορτ, που επεσήμανε ότι και σ’ αυτή την παρτίδα ο Νίμαν έπαιξε 100% τις πρώτες επιλογές του υπολογιστή –εννοώντας τις τυπικές δύο πρώτες κινήσεις (λολ που λέμε και στα σόσιαλ). Αυτό που υπήρξε πιο σημαντικό ωστόσο ήταν η ανάληψη θέσης από την Παγκόσμια Ομοσπονδία. Η ΦΙΝΤΕ εξέδωσε μετά το περιστατικό, επικαλούμενη το «καθήκον μας να προστατεύσουμε την ακεραιότητα του παιχνιδιού και την εικόνα του» ανακοίνωση, υπογεγραμμένη μάλιστα από τον πρόσφατα επανεκλεγέντα πρόεδρό της, Αρκάντι Ντβορκόβιτς, όπου -ήπια μεν, σαφώς δε- επικρίνει τον Κάρλσεν ως παγκόσμιο πρωταθλητή που φέρει μια ευθύνη ηθική για την προώθηση της καλής φήμης του αθλήματος, επειδή «υπήρχαν καλύτεροι τρόποι αντιμετώπισης αυτής της κατάστασης». Η ανακοίνωση καθίσταται πιο σημαντική αν υπολογίσει κανείς ότι το διαδικτυακό τουρνουά όπου έλαβε χώρα η επιδεικτική εγκατάλειψη του Κάρλσεν δεν τελούταν υπό την αιγίδα της ομοσπονδίας. Με δυο λόγια, ο πρόεδρος της ΦΙΝΤΕ επέκρινε τον παγκόσμιο πρωταθλητή για μια συμπεριφορά του σε εξωομοσπονδιακό γεγονός, επικαλούμενη μια ηθική δικαιοδοσία ελέγχου του κύρους του παιχνιδιού. Αν βάλουμε στο κάδρο ότι προ μηνών ο Κάρλσεν ανακοίνωνε ότι δεν προτίθεται να επαναδιεκδικήσει τον τίτλο του από τον νομίμως ανακηρυχθέντα διεκδικητή, όπως και το ότι ευθέως είχε εμπλακεί στη διαδικασία ανάδειξης της ηγεσίας της ομοσπονδίας, κατά το πρόσφατο συνέδριο της ΦΙΝΤΕ μετά την σκακιστική Ολυμπιάδα στο Τσενάι της Ινδίας, αντιλαμβανόμαστε ότι το επίδικο όλων αυτών των δηλώσεων, αντιδηλώσεων και λοιπών άμεσων ή έμμεσων δημόσιων τοποθετήσεων μάλλον εκφεύγει από μια απλή υπόθεση εξαπάτησης και προσεγγίζει την κατάσταση όπου αντικρουόμενες δυνάμεις προσπαθούν να αποκτήσουν τον έλεγχο της κατάστασης στο νέο, μετά την πανδημία, τοπίο του σκακιού, όπου «ζωντανά», επί της σκακιέρας, τουρνουά θα εναλλάσσονται σε τακτική βάση με αντίστοιχα διαδικτυακά event, με τους δικούς τους χορηγούς και τη δική τους, κατ’ αναλογίαν, απόδοση κύρους. Υπό αυτή την έννοια, η σπουδή της ΦΙΝΤΕ να τοποθετηθεί αποτελεί και μια υπόμνηση προς τον αυτόνομο παγκόσμιο πρωταθλητή ότι δεν μπορεί να κάνει όπου και όπως αυτός θέλει ό,τι θέλει, μια υπόμνηση ότι όσο διατελεί υπό το καθεστώς ενός επίσημου τίτλου οφείλει να ακολουθεί μερικές τυπικές διαδικασίες.
Αν τα πράγματα είχαν μείνει εκεί θα μιλάγαμε για την παλιά καλή ιστορία του παιχνιδιού της γάτας και του ποντικού ανάμεσα σε έναν πρωταθλητή με δημοσιότητα και μια ομοσπονδία που προσπαθεί να τον ελέγξει. Ωστόσο, ο Κάρλσεν αποφάσισε να δυναμιτίσει κι άλλο το κλίμα. Την περασμένη Δευτέρα, 26 Σεπτεμβρίου, ο παγκόσμιος πρωταθλητής δημοσιοποίησε μια ανοιχτή επιστολή προς τον σκακιστικό κόσμο όπου χωρίς να κατηγορεί τον Νίμαν ότι έκλεψε συγκεκριμένα στη δική τους παρτίδα, δικαιολογεί τη συμπεριφορά του λέγοντας ανοιχτά ότι πιστεύει πως ο Νίμαν κλέβει γενικά, πως έχει κλέψει κι άλλες φορές από τις ελάχιστες που έχει παραδεχτεί, και οι οποίες αφορούν το απώτερο παρελθόν. Λέγοντας πως είναι αυστηρά εναντίον κάθε μορφής απάτης, και πως επιθυμεί να παίζει ενεργά το καλύτερο δυνατό σκάκι στο υψηλότερο των επιπέδων, ο Μάγκνους Κάρλσεν δηλώνει ότι το δικό του μερίδιο από το χρέος αντιμετώπισης της κλοπής το επιτελεί μη θέλοντας να παίξει εναντίον παικτών που έχουν υποπέσει σε παρόμοια ατοπήματα στο παρελθόν τους. Επειδή δεν μπορεί αυτός να γνωρίζει τι είναι ικανοί να πράξουν, αφού ήδη έχουν υποπέσει στο αδίκημα της κλοπής, αυτός προτιμά να μη παίζει μαζί τους, να μη ρισκάρει να τους αντιμετωπίσει. Προσθέτει δε με νόημα ότι θα μπορούσε να πει περισσότερα, αν ο ίδιος ο Νίμαν του έδινε το πράσινο φως να μιλήσει. Μέχρι δε να γίνει αυτό περιορίζεται να μιλά με τις πράξεις του που είναι αρκετά εύγλωττες.
Η επιστολή αυτή είναι πολλαπλά σημαντική. Καταρχάς, εκφράζει τη ρητή επιθυμία του Κάρλσεν να έχει λόγο για τη σύνθεση των επερχόμενων τουρνουά. Σε αντίθεση με τα όπεν τουρνουά, όπου πλήθος συμμετεχόντων παίζει έναν συγκεκριμένο αριθμό παρτίδων με βάση το λεγόμενο ελβετικό σύστημα, τα τουρνουά της ελίτ είναι κλειστά, με συγκεκριμένο κάθε φορά αριθμό συμμετεχόντων. Αυτοί, πέρα από τους κορυφαίους από άποψη ΕΛΟ παίκτες, περιλαμβάνουν και τα νέα ταλέντα, βοηθώντας τα με τη συμμετοχή τους να επιταχύνουν την ανέλιξή τους. Όταν ο παγκόσμιος πρωταθλητής, και ο πλέον δημοφιλής παίκτης, λέει ότι προτιμά να μη παίζει εναντίον ενός συγκεκριμένου αντιπάλου, ουσιαστικά εκβιάζει τους διοργανωτές ώστε να μη τον ξανακαλέσουν. Διότι στο δίλημμα Κάρλσεν ή Νίμαν κανένας -νομίζω- δεν θα προτιμούσε να επενδύσει στον δεύτερο. Μ’ αυτή τη διατύπωση, δηλαδή, ο Κάρλσεν, χωρίς ακόμα να παρουσιάσει κάποιο επίσημο ή έστω ανεπίσημο στοιχείο απαιτεί να κοπεί η καριέρα του Νίμαν στα τοπ τουρνουά. Και δημιουργεί ένα προηγούμενο ελέγχου των συμμετοχών που μένει να φανεί μελλοντικά πού θα οδηγήσει. Αν κάποιος συνυπολογίσει το γενικότερο «ψάξιμο» του Κάρλσεν ενόψει της εποχής που θα ακολουθήσει, όπου δεν θα είναι παγκόσμιος πρωταθλητής αλλά θα συνεχίσει να είναι το νούμερο 1, καταλαβαίνει ότι η υπόθεση Νίμαν ίσως χρησιμεύει ως ο «πιλότος» του σήριαλ που μέλλει να παρακολουθήσουμε στις οθόνες μας. Γι’ αυτό και η ΦΙΝΤΕ ανακοίνωσε την Πέμπτη πως θα διερευνήσει την υπόθεση επίσημα. Η επιτροπή Fair Play θα δημιουργήσει αυτεπάγγελτα μια ερευνητική ομάδα που θα κληθεί να αποφανθεί αν οι καταγγελίες του Κάρλσεν είναι ανυπόστατες ή αν η περίπτωση Νίμαν είναι όντως το αποτέλεσμα απάτης.
Την ίδια στιγμή, η πρόκληση του Κάρλσεν προς τον Νίμαν να μιλήσει, τον θέτει με την πλάτη στον τοίχο ώστε να τοποθετηθεί εκ νέου, δίνοντας περαιτέρω συνέχεια στο σήριαλ. Με τον τρόπο αυτό ο Κάρλσεν μεταθέτει την ευθύνη της στάσης του ως τώρα στον αντίπαλό του, απαντώντας εμμέσως και σε αιτιάσεις δικών του «συμμάχων», όπως του πρώην «δεύτερού» του Γιον Λούντβιχ Χάμερ, που επέκρινε ευθέως την πρόωρη διαδικτυακή εγκατάλειψη του Κάρλσεν ως άκομψη και ταπεινωτική για τον αντίπαλο. Αιχμές κατά της συμπεριφοράς του παγκόσμιου πρωταθλητή είχε αφήσει, θυμίζω, και ο πολύς Γκάρι Κασπάροβ.
Πολλοί άλλοι γκραν μετρ ωστόσο είχαν με τις δηλώσεις τους προ-υποστηρίξει το σενάριο Κάρλσεν περί ανησυχίας του ενόψει της συμμετοχής του Νίμαν στο τουρνουά του Σαιντ Λιούις, στο οποίο κλήθηκε ως αναπληρωματική συμμετοχή την τελευταία στιγμή. Ο πρόσφατος διεκδικητής του παγκόσμιου θρόνου, ο Ρώσος Γιαν Νιπόμνιατσι είχε δηλώσει ότι κι αυτός όταν έμαθε για τη συμμετοχή του Νίμαν είχε εκφράσει την έντονη ανησυχία του προς τους διοργανωτές, ζητώντας αυξημένα μέτρα ελέγχου πριν τις παρτίδες – σημειωτέον ότι τα μέτρα άρχισαν να εφαρμόζονται μετά την απόσυρση του Κάρλσεν. Άλλοι κορυφαίοι σκακιστές και προπονητές έσπευσαν να επικροτήσουν την απόφαση του Κάρλσεν να προχωρήσει στη δημοσίευση ανοικτής επιστολής, θεωρώντας ότι και μόνο που θίγεται το ζήτημα της απάτης θα ‘ναι μια πρόοδος, καθώς το θέμα είναι μείζον για την εξέλιξη του παιχνιδιού στην σύγχρονη εποχή, όπου οι τεχνολογικές καινοτομίες είναι ένα βήμα πιο μπροστά από τις μεθόδους προστασίας. Ωστόσο, δεν είναι λίγοι και αυτοί που αντιμετωπίσουν τα πυρά του Κάρλσεν ως άσφαιρα, δεδομένου ότι πολλά ζητήματα παραμένουν ακόμα στον αέρα.
Και σ’ αυτό το θέμα βλέπουμε να αναπαράγεται η σταθερή πλέον ανησυχία για το στάτους του σκακιού στη μεταπανδημική εποχή. Περισσότερο από μια κόντρα του παγκόσμιου πρωταθλητή-Γολιάθ με έναν εκπρόσωπο της νέας γενιάς-Δαυίδ και της πιθανής σφεντόνας ή έστω χάντρας που αυτός έχει βρει, στην υπόθεση κυριαρχεί περισσότερο η αγωνία για τον τρόπο που το παιχνίδι θα παίζεται και θα προβάλλεται σε έναν κόσμο όπου αναλογικό και ψηφιακό διαπλέκονται με πιο περίπλοκες διασυνδέσεις από ποτέ και όπου οι υπάρχοντες οργανωτικοί θεσμοί καλούνται να προσαρμόσουν και τις πρακτικές αλλά και τους τρόπους νομιμοποίησής τους. Δεν είναι η πρώτη φορά που το σκάκι δοκιμάζει αντίστοιχες φάσεις αποδιοργάνωσης, ίσα ίσα που θα μπορούσε βάσιμα να υποστηρίξει κανείς πως στα τελευταία 200 χρόνια μάλλον εξαίρεση αποτελούσε η κατάσταση ομαλότητας. Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και για τους λάθους λόγους, η συνεχής «βαϊραλοποίηση» του παιχνιδιού μετά το «μπουμ» του Γκαμπί της Βασίλισσας σημαίνει ότι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο θα συνεχίσουμε να αντλούμε απόλαυση από το βασιλικό παιχνίδι και τα καμώματα αυτών που το έχουν τελειοποιήσει.
