Βασικός εκπρόσωπος του σαρωτικού κινήματος των «υπερμοντέρνων» ο Γκιούλα Μπρέγιερ, έχοντας την ατυχία να πεθάνει νέος και το μεσουράνημά του να συμπίπτει με τα σκοτεινά χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αποτελεί παραγνωρισμένη μορφή, τόσο για τις επιδόσεις του στη σκακιέρα όσο και για τη θεωρητική του συνεισφορά.
Αν σκεφτεί κανείς ότι η ελληνόφωνη σκακιστική βιβλιογραφία είναι σχετικά φτωχή, προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι το ελληνικό κοινό είχε την τύχη να διασταυρωθεί νωρίς με την υπέροχα εκκεντρική μορφή του Ούγγρου Γκιούλα Μπρέγιερ. Ήδη το 1977, όταν κυκλοφορούσε ο δεύτερος τόμος του μνημειώδους εγχειριδίου του Τριαντάφυλλου Σιαπέρα Το σκάκι, ο ανατολικοθρεμμένος μετρ θα αφιέρωνε μερικές σελίδες στο πιο διάσημο ίσως δημιούργημα επί σκακιέρας του Μπρέγιερ. Ο Σιαπέρας τοποθετεί το απόσπασμα στο τρίτο μέρος του βιβλίου, όπου με τίτλο «Διάφορα θέματα» ο αναγνώστης ενημερώνεται ότι θα βρει «μερικές εντυπωσιακές περιπτώσεις, με θεωρητικό και πρακτικό ενδιαφέρον».
Πρώτη τέτοια περίπτωση, ως «ένας εντυπωσιακός συνδυασμός», βρίσκεται η περιβόητη πια 14η κίνηση της παρτίδας του Μπρέγιερ εναντίον του Γιοχάνες Έσσερ που παίχτηκε στη Βουδαπέστη το 1917, μεσούντος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως θα δούμε και στη συνέχεια, λόγω της ευαίσθητης υγείας του ο Μπρέγιερ δεν κατατάχθηκε στο στρατό, μπορώντας έτσι να συνεχίζει να παίζει στα μετόπισθεν. Τον καιρό που παίζεται η παρτίδα, ο Μπρέγιερ είναι 24 χρονών, έχει αναπτύξει το ιδιότυπο στυλ του και έχει αγγίξει το πικ της δημιουργικότητάς του, τόσο επί της σκακιέρας, όσο και συγγραφικά ως αρθρογράφος σκακιστικών θεμάτων. Η περιβόητη κίνηση που τράβηξε (και) το ενδιαφέρον του Σιαπέρα είναι η 14. Ρζ1. Έχοντας ήδη θυσιάσει έναν ίππο, και λίγο πριν ακολουθήσει η διαδοχική θυσία πύργου και αξιωματικού, ο Μπρέγιερ πραγματοποιεί μια ήσυχη κίνηση με τον βασιλιά, που φαινομενικά μόνο χάσιμο χρόνου προκαλεί. Σε αντίθεση με εντυπωσιακές, αλλά ξεκάθαρα ενεργητικές κινήσεις του βασιλιά (όπως για παράδειγμα η εντυπωσιακή έφοδος του βασιλιά στο αντίπαλο στρατόπεδο, για την οποία και ο Νάιτζελ Σορτ έχει κερδίσει μια σίγουρη θέση στη βραχεία λίστα των πιο αξιοπερίεργων επιθέσεων), ο Μπρέγιερ απλώς μετακινεί τον βασιλιά σε μια πιο ασφαλή θέση. Πρέπει κανείς να φτάσει στην 22η κίνηση του λευκού για να αντιληφθεί το βάθος του μετρήματος του Μπρέγιερ: η φαινομενικά αθώα κίνηση στερεί από τα μαύρα μια αμυντική δυνατότητα που θα τους επέτρεπε να σωθούν.
Από την ημέρα που παίχτηκε η κίνηση προκάλεσε τον θαυμασμό και τη μελέτη των αναλυτών. Ο πλούτος του συνδυασμού του Μπρέγιερ μπήκε στο μικροσκόπιο, όπως και όλη η παρτίδα, και οι θεωρήσεις και αναθεωρήσεις του πλήθαινανμε τα χρόνια. Είναι χαρακτηριστικό ότι αν και επί σχεδόν 65 χρόνια ο συνδυασμός θεωρούνταν «μαγικός», στις αρχές της δεκαετίας του ’80 η αμφισβήτηση του νεαρού τότε προπονητή Μαρκ Ντβορέτσκι, του διασημότερου ίσως προπονητή στην ιστορία του αθλήματος, επινοούσε ένα νέο σύμβολο για τη μαγική κίνηση: το ;!!. Μ’ αυτό ο Ντβορέτσκι ήθελε να πει ότι η κίνηση είναι μεν καλή πρακτικά, πάνω στην «κάψα» της αναμέτρησης, οδηγώντας τον αντίπαλο σε σύγχυση, αλλά αντικειμενικά πάσχει, καθώς, όπως υποστήριζε ο Ντβορέτσκι, υπάρχει άμυνα του μαύρου που αποφεύγει την καταστροφή, περιορίζοντας την έκβαση σε μια απλή ισοπαλία. Ο Ντβορέτσκι στο άρθρο του θα εκθέσει πάμπολλες βαριάντες, πολλές από τις οποίες προέκυψαν από τους μαθητές του, στους οποίους η θέση είχε τεθεί ως άσκηση. Δεδομένου ότι οι μαθητές του Ντβορέτσκι αποτελούσαν την αφρόκρεμα των μελλοντικών κυρίαρχων γκραν μετρ, αντιλαμβάνεται κανείς το βάθος και την περιπλοκότητα της δημιουργίας του Μπρέγιερ. Δημιουργία που έχει ανακτήσει τον πλήρη θαυμασμό, καθώς, όπως συμβαίνει συχνά, κάποιος εντόπισε μια «τρύπα» στην ανάλυση του μεγάλου Ντβορέτσκι.
Αυτό που κάνει τη συγκεκριμένη παρτίδα ακόμα πιο αξιοθαύμαστη για μένα είναι ότι αμέσως μετά τον νικηφόρο συνδυασμό, στον οποίο παλαιότερα σταμάταγε και η παράθεσή της -όπως και στην περίπτωση του Σιαπέρα- ο Μπρέγιερ υπό την πίεση του χρόνου αλλά και της κόπωσης προφανώς μπροστά στο δημιούργημά του θα λαθέψει, κινδυνεύοντας εντέλει να χάσει την παρτίδα. Θα είναι η αντίστοιχη πίεση του αντιπάλου που θα επαναφέρει τη θέση υπέρ του, αποκαθιστώντας έτσι την τιμή του αριστουργήματος. Αυτό το ψεγάδι, το πρόσκαιρο ξεστράτισμα από την ορθή οδό η επανεύρεσή της, είναι που καθιστά το αγωνιστικό, επί της σκακιέρας, σκάκι τόσο πιο ανθρώπινα ενδιαφέρον από το καλλιτεχνικό και το παλαιό δι’ αλληλογραφίας, τώρα μέσω e-mail. Χωρίς την ανάλυση με άνεση χρόνου και χωρίς την «εργαστηριακή», εντυπωσιακή αλλά άψυχη δημιουργία, το αγωνιστικό σκάκι κοιτάει τα «ξαδέρφια» του όπως η κανονική ερωτική συνεύρεση τα σεξουαλικά εγχειρίδια: ως μια διαντίδραση προσωπικοτήτων που συχνά, από την ανθρώπινη πρόσδεση σε αυτήν, λοξοδρομούν από την τεχνική ορθότητα, βαθαίνοντας ωστόσο σε ψυχοδυναμική ένταση.
Ο διασημότερος ίσως σκακιστικός streamer, Agadmator, κατά κόσμον Αντόνιο Ράντιτς, σχολιάζει την παρτίδα.
Πέρα από αυτό, η παρτίδα αποτελεί ιδανική εισαγωγή στο εικονοκλαστικό σύμπαν του Ούγγρου. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει μερικές ιδιαιτερότητες του στυλ του, όπως την τάση του να κρατάει τον μαυροτετράγωνο αξιωματικό μέσα από την αλυσίδα των πιονιών, δίνοντας έμφαση στην κρυμμένη δυναμική της θέσης, παρά στην εμφανή πλην στατική επίδειξη μιας επέκτασης του χώρου. Ή την «περίεργη» θυσία πιονιού, ώστε να μη χαλάσει η θέση του άλλου, λευκοτετράγωνου, αξιωματικού. Είναι εντυπωσιακό πώς τα φαινομενικά κλεισμένα κομμάτια του Μπρέγιερ θα αναπτύξουν στην πορεία το πλήρες εύρος της δυναμικής τους. Αυτή η δύναμη που εκφράζεται εξ αποστάσεως αποτελούσε ένα από τα βασικά δόγματα της σχολής των «υπερμοντέρνων», που εμφανίστηκαν ακριβώς κατά την περίοδο που έζησε και εξελίχθηκε ο Μπρέγιερ και έθεσαν εν αμφιβόλω πολλές από τις παραδοσιακές αξίες της κλασικής σκέψης. Ο νεορομαντισμός των «υπερμοντέρνων» ήρθε με θύελλα και ορμή να αναθεωρήσι τα πάντα γύρω από τον τρόπο που σκεφτόμαστε την αξία των θεωρημάτων στο σκάκι. Αν ο Νίμτσοβιτς με το σύστημά του έδωσε το χαρακτηριστικότερο δείγμα της υπερμοντέρνας θεωρίας, αν ο Ρέτι έδειξε επί σκακιέρας τη στερεότητα των νέων ιδεών, επιτυγχάνοντας αξιοσημείωτες νίκες εναντίον παικτών της κλάσης του Καπαμπλάνκα, κι αν τέλος ο Αλεξάντερ Αλιέχιν αφομοίωσε την επίδρασή τους, οδηγώντας το δυναμικό παιχνίδι στον παγκόσμιο θρόνο, ο Μπρέγιερ αποτέλεσε ένα από τα πιο καινοτόμα πνεύματα του νέου ρεύματος, ασκώντας καθοριστική επίδραση στον Ρέτι και αμφισβητώντας σε βάθος κάθε σκακιστική αρχή.
Κι είναι ο τελευταίος, ο Ρέτι δηλαδή, στον οποίο το ελληνικό κοινό χρωστά τη δεύτερη τύχη του με τον Μπρέγιερ. Όταν οι εκδόσεις Κέδρος στα τέλη του προηγούμενου αιώνα αποφάσισαν να συστήσουν σκακιστική σειρά, ένα από τα πρώτα βιβλία που παρουσίασαν στο ελληνικό κοινό ήταν οι Μοντέρνες ιδέες στο σκάκι του Ριχάρδου Ρέτι (μτφρ. Στράτος Κακαδέλλης, Αθήνα 1999). Εκεί ο αναγνώστης και η αναγνώστρια συναντούν πρώτη φορά το όνομα του Μπρέγιερ, όταν για να εξηγηθεί η επανάσταση των υπερμοντέρνων ο Ρέτι παρουσιάζει το άρθρο του Μπρέγιερ «Μια περίπλοκη θέση». Η θέση στην οποία αναφέρεται ο Μπρέγιερ είναι –προς γενική κατάπληξη- η αρχική διάταξη των κομματιών. Πράγματι, ο διαρκώς καχύποπτος με τα δόγματα νους του Μπρέγιερ ξεκίνησε την επαναθεμελίωση όλων των σκακιστικών αρχών κυριολεκτικά από την αρχή. Καίτοι αιρετικός και πολλές φορές ακραίος, ο Μπρέγιερ, ακόμα και όταν τραβούσε το σχοινί στα άκρα, επισήμαινε κάτι ουσιώδες για την ανάπτυξη κάθε σκακιστή: ποτέ μη λαμβάνεις τίποτα σαν δεδομένο αν δεν το εξετάσεις μόνος σου. Για παράδειγμα, ο Μπρέγιερ αμφισβήτησε ουσιωδώς την αξία του ε4 ως πρώτης κίνησης – μιλάμε για την κοινά πιο αποδεκτή πρώτη κίνηση της εποχής και μία από τις δύο κύριες πρώτες κινήσεις στην ιστορία του σκακιού. Επίσης ισχυρή κριτική άσκησε και στην τότε σχεδόν αυτόματη απάντηση του μαύρου ε5: η συμμετρία εν προκειμένω εκλαμβανόταν από τον Μπρέγιερ ως υποχώρηση στο αρχικό λάθος του λευκού. Ο Μπρέγιερ επιχειρηματολόγησε με πάθος υπέρ της Γαλλικής Άμυνας, ως ιδανικής απάντησης του μαύρου που υπονομεύει την εύθραυστη εδαφική υπεροχή που ο λευκός θεωρεί ότι έχει στο κέντρο,. Αυτή η καινοτόμα ιδέα, ότι η υπερεπέκταση του ελέγχου του κέντρου με πιόνια δεν μπορεί να διατηρηθεί επί μακρόν, καθώς ανοίγει τον δρόμο για την αντεπίθεση του μαύρου, αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες ιδέες των υπερμοντέρνων – και η ανάπτυξή της χρωστά πολλά στον Μπρέγιερ. Έτσι, ο Μπρέγιερ, φερ’ ειπείν, θα είναι από τους πρώτους που θα υπερασπιστούν τα λεγόμενα «ινδικά συστήματα» ως προνομιακό χώρο ανάπτυξης αντιπαιχνιδιού από τον μαύρο. Η μακρόθεν επίδραση στο κέντρο, η πίστη στη δύναμη έναντι της στατικής ύλης, δεν είναι ιδέα άγνωστη σε ένα μεταβαλλόμενο πνευματικό και επιστημονικό περιβάλλον, λόγω της κβαντομηχανικής και της θεωρίας της σχετικότητας, όπως δεν είναι άγνωστη ούτε στο πολιτικό περιβάλλον όπου οι επαναστατικές δυνάμεις ταράζουν συθέμελα τη φαινομενικά ακλόνητη σταθερότητα του ταξικού συστήματος: οι υπερμοντέρνοι ακολουθούν στο σκάκι το Zeitgeist.
«Όχι να χτίσεις αλλά να παρεμποδίσεις μια θέση»: με αυτή τη φράση του Ταρτακόβερ, που παραθέτει ο Ρέτι (σ. 147), εκφράζεται η ορμητικότητα των νέων σκακιστών, που ωσάν τους κυβιστές ανασυνθέτουν τα συστατικά στοιχεία του παιχνιδιού για να ανακαλύψουν τη φόρμα που υποβαστάζει την απτή ύλη. Ο Μπρέγιερ με τις αναλύσεις του στις παρτίδες των παλαιότερων μετρ θα αναδείξει τις προκαταλήψεις που κατευθύνουν τη σκέψη τους, στον τρόπο που προκύπτουν οι προς εξέταση υποψήφιες κινήσεις. Αυτό που μοιάζει ως φυσική προς υπολογισμό κίνηση -και ταυτόχρονα αυτές που εκ των προτέρων θεωρούνται αδιανόητες, και ως εκ τούτου δεν μπαίνει καν στον κόπο να τις εξετάσει κανείς- δεν έχουν να κάνουν με κάποιο αντικειμενικό δεδομένο, αλλά αντίθετα με τις προεννοήσεις των σκακιστών. Είναι οι γενικές αξίες τους στα δόγματα που κατευθύνουν τον υποτίθεται στεγνό, ορθολογιστή νου. Δεν έχει νόημα να μπούμε σε περιττές και ιδιαιτέρως τεχνικές λεπτομέρειες, αλλά ενδεικτική είναι η ανάλυση, λίγους μήνες πριν πεθάνει, μιας παρτίδας από το ματς για το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα του 1921, μεταξύ του Εμάνουελ Λάσκερ και του Χοσέ Ραούλ Καπαμπλάνκα. Σ’ αυτήν την παρτίδα ο Μπρέγιερ θα κριτικάρει τη 17η κίνηση του λευκού, προτείνοντας το εναλλακτικό 17. Α:ζ6, το οποίο κατά τον Μπρέγιερ κερδίζει. Ακόμα κι αν φαίνεται η ανάλυση του Μπρέγιερ να είναι εντέλει λάθος, δεν παύει η συνέχεια που προτείνει να είναι η πλέον καλή για τον λευκό, και δεν παύει φυσικά να ισχύει η δικαιολόγηση του λάθους που προτείνει: μια κίνηση σαν αυτή είναι ξένη με τα γενικά δόγματα που πίστευε ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής. Η κίνηση γι’ αυτόν ήταν απλώς αδιανόητη κι αυτό δεν του επέτρεψε ούτε καν να σκεφτεί να την υπολογίσει.
Υπό αυτό το πρίσμα, του να κοιτάς ό,τι μοιάζει αδύνατο να ισχύει, ο Μπρέγιερ άφησε ισχυρό το ίχνος του στην επινόηση του Γκαμπί της Βουδαπέστης, ενός ανοίγματος που γνώρισε τη μόδα του επί υπερμοντέρνων, αλλά που σήμερα δεν θεωρείται ότι άντεξε τη βάσανο του χρόνου, προσφέροντας ωστόσο πολλά στη συγκρότηση των ινδικών ανοιγμάτων. Αντίθετα, σήμερα είναι εξαιρετικά σημαντική η συνεισφορά του Μπρέγιερ στην Ισπανική παρτίδα, ένα από τα πλέον ανθεκτικά στον χρόνο ανοίγματα. Η βαριάντα Μπρέγιερ της Ισπανικής χαρακτηρίζεται από μια φαινομενικά παράδοξη κίνηση: μια μανούβρα του ίππου που συνιστά επιστροφή στο αρχικό του τετράγωνο. Αυτό που η κλασική θεωρία θα θεωρούσε χάσιμο χρόνου η μοντέρνα, δυναμική προσέγγιση το αντιμετωπίζει ως ευφυή ελιγμό.
Δυστυχώς, ο Μπρέγιερ δεν μπόρεσε να ξεδιπλώσει πλήρως το εύρος του δημιουργικού του νου. Όπως γράφει ο Ρέτι, «στα τέλη της χρονιάς του 1921 ο σκακιστικός κόσμος έχασε με τον θάνατο του Μπρέγιερ όχι μόνο έναν πρώτης τάξεως σκακιστή, αλλά έναν πρωτοπόρο» (σ. 147). Ο γεννημένος το 1893 Μπρέγιερ ήρθε αντιμέτωπος με δύο κακοτυχίες: την ασθενική του κράση και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πρώτη είναι υπεύθυνη για το κόψιμο του νήματος της ζωής του τόσο νωρίς. Ο δεύτερος για το ότι τα πλέον δημιουργικά του χρόνια συνέπεσαν με την αναστολή της σκακιστικής δράσης παγκοσμίως και τη δυσχέρεια στη διάδοση των ιδεών. Ο Γκιούλα Μπρέγιερ είχε την ατυχία να παίξει τις καλύτερες παρτίδες του και να γράψει μερικές από τις συγκλονιστικότερες σελίδες του σε μια πόλη, τη Βουδαπέστη, και σε μια γλώσσα, τα ουγγρικά, που τον καιρό εκείνο δεν είχαν πάνω τους στραμμένα παρά μόνο ευκαιριακά όμματα. Δεν είναι τυχαίο που το αγγλόφωνο κοινό έπρεπε να περιμένει το 2017 για να εμφανιστεί μια ολοκληρωμένη συλλογή στοιχείων για τον βίο του και επιλογή μεταφράσεων των άρθρων του (Jimmy Adams, Gyula Breyer, The Chess Revolutionary, εκδόσεις New in Chess). Έως τότε μόνο σπαράγματα του έργου του είχαν διαφύγει τον περιορισμένο ορίζοντα των από δεύτερο χέρι παραπομπών.
Η μοίρα του έργου συναγωνίζεται αυτή του βίου. Ο γεννημένος σε μεσοαστική εβραϊκή οικογένεια της Βουδαπέστης Γκιούλα, με τις σπουδές του μηχανικού και τη σκακιστική αναγνώριση στον τοπικό σύλλογο, είχε στην αρχή της καριέρας του όλα τα φόντα για επιτυχία και μακροημέρευση. Με τον πόλεμο όμως το βιοτικό επίπεδο άρχισε να πέφτει, οι δουλειές να περιορίζονται και η πολιτική αστάθεια να αποδεικνύεται καθοριστική. Από την αγροτική περιφέρεια όπου δούλευε κατά τη διάρκεια της βραχείας επαναστατικής έξαρσης της Ουγγαρίας του 1919, υπό τον Μπέλα Κουν, με τη λευκή αντίδραση προ των πυλών, ο Μπρέγιερ αυτοεξορίστηκε στη γειτονική Μπρατισλάβα. Αν και εγγύτερα στη Βιέννη, σκακιστικό κέντρο της εποχής, το οποίο όπως λυρικά το περιγράφει ο Ρέτι «Έχει μακρά σκακιστική παράδοση, διότι το σκάκι είναι κυρίως το παιχνίδι των ανυπόληπτων, όσων δηλαδή αναζητούν στο παιχνίδι την επιτυχία εκείνη που τους στέρησε η ζωή» (σ. 94), η απόσταση θα αποδειχτεί αδιάβατη. Παρά την επιτυχία στο Βερολίνο το 1920, η αγωνιστική σκακιστική ζωή του Μπρέγιερ, όπως και η αντίστοιχη επαγγελματική θα γνωρίσουν αργά και σταδιακά την παρακμή, μέσα στην οικονομική ένδεια και τη σωματική ισχνότητα. Μέχρι που τον βρήκε η νύχτα – κι ο θάνατος. Ωστόσο, το άστρο του μένει να φωτίζει ακόμα το σκακιστικό σύμπαν, προκαλώντας ακόμα ύψιστες διανοητικές και αισθητικές συγκινήσεις.
