Τον Ιούνιο του 2021 άλλη μία χώρα της Λατινικής Αμερικής αποκτούσε προοδευτική κυβέρνηση μετά την ισχνή επικράτηση του Πέδρο Καστίγιο απέναντι στην Κέικο Φουτζιμόρι, την κόρη του φυλακισμένου πρώην δικτάτορα του Περού, Αλμπέρτο Φουτζιμόρι. Η υποψηφιότητά του ήρθε τη στιγμή που το κοινωνικό σώμα εξέπεμπε μηνύματα κόπωσης από τα συνεχιζόμενα σκάνδαλα που έπλητταν την πολιτική ελίτ της χώρας, έχοντας οδηγήσει το Περού σε μία παρατεταμένη πολιτική κρίση από το 2017 μέχρι και το 2021, διάστημα στο οποίο ορκίστηκαν πέντε διαφορετικές κυβερνήσεις. Ακόμη, η χώρα έχει χτυπηθεί σκληρά από την πανδημία, κατέχοντας την πρώτη θέση παγκοσμίως σε θανάτους ανά εκατομμύριο, ενώ η οικονομία της το 2020 συρρικνώθηκε κατά 11,1%.
Ένα κόμμα που έψαχνε υποψήφιο, ένας υποψήφιος που έψαχνε κόμμα
Ο Καστίγιο, γεννημένος στην πάμφτωχη βόρεια επαρχία της Καχαμάρκα, ανήλθε στο πολιτικό προσκήνιο το 2017, όταν ηγήθηκε μίας πολύμηνης – και νικηφόρας- απεργίας εκπαιδευτικών. Οι ιθαγενικές του ρίζες, σε συνδυασμό με την ταπεινή του καταγωγή και την αξιοσέβαστη κοινωνικά θέση που απολαμβάνουν οι δάσκαλοι στις επαρχίες του Περού, τον κατέστησαν μία εξαιρετικά ελκυστική επιλογή για τη φτωχή λαϊκή πλειοψηφία. Η αντι-νεοφιλελεύθερη ρητορική του επικοινώνησε με τα αδιέξοδα που βίωναν πλατιά τμήματα της περουβιανής κοινωνίας που δεν ωφελήθηκαν από την οικονομική ανάπτυξη,που γνώρισε η χώρα τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα.
Η συνεργασία του με το μαρξίζον «Peru Libre» προέκυψε σχεδόν από ανάγκη, καθώς κανείς από τους δύο εταίρους δεν είχε τον απαραίτητο συνδυασμό παραγόντων για μία επιτυχημένη εκλογική εκστρατεία. Ο 52χρονος δάσκαλος συμμετείχε παλιότερα σε ένα μικρό κεντροαριστερό κόμμα που όμως διαλύθηκε το 2017, ενώ το «Peru Libre» είχε χτίσει σημαντική βάση υποστήριξης στη χώρα, ιδιαίτερα στις πιο φτωχές, ιθαγενικές περιφέρειες, χωρίς να διαθέτει μία προσωπικότητα που θα μπορούσε να αμφισβητήσει την κυριαρχία της δεξιάς σε πανεθνικό επίπεδο.
Ο Βλαντιμίρ Σερόν, ηγέτης και ιδρυτής του κόμματος είχε διατελέσει και κυβερνήτης της επαρχίας Χουνίν, παρουσιάζοντας σημαντικό φιλολαϊκό έργο σε τομείς όπως η παιδεία, η υγεία και η ενεργή συμμετοχή των πολιτών στην αυτοδιοίκηση. Οι ιατρικές σπουδές του στην Κούβα, η ανοιχτά μαρξιστική ιδεολογία του και τα πεπραγμένα της θητείας του στην αυτοδιοίκηση προκαλούσαν την υστερική επίθεση των κυρίαρχων ΜΜΕ εναντίον του, ταυτίζοντας τον συχνά με το «Φωτεινό Μονοπάτι» για να τρομάξουν το εκλογικό σώμα που μπορεί να έβλεπε με καλό μάτι την υποψηφιότητά του. Ένα πιο μετριοπαθές πρόσωπο, όπως ο Πέδρο Καστίγιο, με την υποστήριξη ενός καλά οργανωμένου και σε όσμωση με τα κοινωνικά κινήματα πολιτικού οργανισμού συνιστούσε μία συνετή επιλογή που ανταποκρινόταν στο επιτακτικό αίτημα αλλαγής που διέτρεχε μεγάλο κομμάτι της περουβιανής κοινωνίας.
«Όχι πια φτωχοί σε μία πλούσια χώρα»
Το κεντρικό σύνθημα του «Peru Libre» και του Καστίγιο συμπύκνωνε ένα προοδευτικό σχέδιο αναδιανομής του πλούτου και αναμόρφωσης της οικονομίας. Η υπερεκμετάλλευση της λαϊκής πλειοψηφίας από τις πολυεθνικές και τις ντόπιες ελίτ, σε συνδυασμό με την αγνόηση των προσδοκιών των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων από το πολιτικό προσωπικό της χώρας είχαν ωριμάσει τις συνθήκες για μία γενναία μεταστροφή στην πολιτική σκηνή. Σύμφωνα με το πρόγραμμα του Καστίγιο, το κράτος όφειλε να αναλάβει μεγαλύτερο ρόλο στην οικονομική ζωή της χώρας εξασφαλίζοντας ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης σε όλους τους πολίτες.
Υποσχέθηκε επίσης, μία δεύτερη αγροτική μεταρρύθμιση, που θα στηρίζει τους μικρομεσαίους αγρότες με δημιουργία σύγχρονων υποδομών και ευνοϊκούς όρους χρηματοδότησης. Για να προσεταιριστεί και τους πιο κεντρώους ψηφοφόρους, τόνισε ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις θα στηριχτούν γενναία από το κράτος και ότι το Περού θα είναι πάντα ανοιχτό στις ξένες επενδύσεις που σέβονται την εθνική νομοθεσία.
Η εκλογική επιτυχία της αριστερής συμμαχίας στις εκλογές του Ιουνίου του 2021 ήταν η πολιτική έκφραση των οξυμένων κοινωνικών συγκρούσεων που συνόδευσαν την αξιοσημείωτη ανάπτυξη της χώρας την τελευταία δεκαετία. Ως αποτέλεσμα της απόλυτης κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού από το 1990 και μετά, το Περού είναι πλέον η πιο φιλελευθεροποιημένη οικονομία της Λατινικής Αμερικής μετά την Κολομβία. Ταυτόχρονα, κατέχει τεράστια αποθέματα ορυκτού πλούτου και η αγροτική ιδιοκτησία είναι συγκεντρωμένη σε μεγάλο ποσοστό σε λίγες πολυεθνικές.
Τα παραπάνω δομικά χαρακτηριστικά της περουβιανής οικονομίας γέννησαν σημαντικά κοινωνικά γεγονότα όπως η αγροτική απεργία του 2020, που προκάλεσε και την κατάρρευση της βραχύβιας κυβέρνησης του Μανουέλ Μερίνο. Ακόμη, περιβαλλοντικοί ακτιβιστές και ιθαγενικά κινήματα προσπαθούν να μπλοκάρουν ή έστω να επιβάλουν περιορισμούς στις μεγάλες εξορυκτικές εταιρίες που εκμεταλλεύονται το πλούσιο υπέδαφος της χώρας. Οι νότιες επαρχίες του Περού που συγκεντρώνουν την πιο έντονη εξορυκτική δραστηριότητα όμως είναι και αυτές που βίωσαν τα λιγότερα οικονομικά οφέλη της. Η πρωτεύουσα Λίμα και οι παράκτιες περιοχές, όπου κατοικούν κυρίως τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα, καρπώθηκαν τον πλούτο των εξορύξεων χωρίς να βιώνουν σχεδόν καμία από τις συνέπειες τους. Η εκλογική αποτύπωση των παραπάνω ήταν σαφής, με τον Καστίγιο να κερδίζει κάποιες επαρχίες του νότου ακόμα και με ποσοστά που άγγιξαν το 90%!
Ρήγμα στις σχέσεις Καστίγιο – Peru Libre
Μετά την εκλογική επικράτηση, η διαδικασία ορισμού του Υπουργικού Συμβουλίου σημαδεύτηκε από την άρνηση της αντιπολίτευσης, η οποία κυριαρχεί στο κοινοβούλιο, να εγκρίνει κάθε επιλογή που εξέφραζε τις πιο ριζοσπαστικές τάσεις της κυβέρνησης Καστίγιο. Η πρώτη απώλεια ήταν ο Έκτορ Μπεχάρ, που ορίστηκε υπουργός Εξωτερικών με την φιλοδοξία να εφαρμόσει μία πολιτική απομάκρυνσης από την «Ομάδα της Λίμα», της συμμαχίας που δημιουργήθηκε το 2017 ώστε να παρέμβει ενάντια στον Μαδούρο στην κρίση που εξελισσόταν στη Βενεζουέλα. Η ένταση συνεχίστηκε με τον Γκουίντο Μπελίδο που προοριζόταν για τη θέση του Πρωθυπουργού. Μέλος του Peru Libre και «σκληροπυρηνικός μαρξιστής», σύμφωνα με μερίδα περουβιανών ΜΜΕ, ο Μπελίδο σόκαρε το Κοινοβούλιο όταν απευθύνθηκε στους συναδέλφους του στην ιθαγενική γλώσσα, Κέτσουα. Περίπου το 25-30% του πληθυσμού του Περού απαρτίζεται από ιθαγενείς, όμως στο Κοινοβούλιο πάντα χρησιμοποιείται η ισπανική, η γλώσσα δηλαδή που γνώριζε η λευκή ελίτ που κατέχει την πολιτική και οικονομική εξουσία.
Η αποστροφή των βουλευτών της αντιπολίτευσης για τους ιθαγενείς οδήγησε την πρόεδρο του Κοινοβουλίου να διακόψει την ομιλία του Μπελίδο με την απαίτηση να συνεχίσει στα ισπανικά. Το παραπάνω γεγονός συμπύκνωσε συμβολικά αιώνες καταπίεσης και υπερεκμετάλλευσης που υπόκειται το ιθαγενικό στοιχείο στο Περού. Μιλάμε άλλωστε για τη χώρα που στείρωσε περίπου 250.000 ιθαγενείς την περίοδο 1996-2001, όταν ο πατέρας της αντιπάλου του Καστίγιο, Αλμπέρτο Φουτζιμόρι, ήταν Πρόεδρος.
Μόνο στις πρώτες 100 ημέρες της κυβέρνησης Καστίγιο 11 υπουργοί εξαναγκάστηκαν σε παραίτηση από τις επιθέσεις της αντιπολίτευσης. Το «Peru Libre» καταλογίζει στον Καστίγιο υποχωρητικότητα καθώς δεν υπεραμύνθηκε μέχρι τέλους των επιλογών του, μη αξιοποιώντας και τις διαδηλώσεις υποστήριξης του στην Λίμα και πολλές περιοχές της χώρας. Επέλεξε έναν συμβιβαστικό δρόμο αντικαθιστώντας τους Υπουργούς του με πρόσωπα που είχαν την έγκριση μερίδας της δεξιάς και εξέφραζαν την συνέχεια του κράτους που τόσο επιθυμούσαν οι αγορές. Η αντιπολίτευση όμως δεν ήταν ικανοποιημένη ούτε με αυτές τις σημαντικές υποχωρήσεις του Καστίγιο. Τον Νοέμβρη του 2022 κατέθεσε την τρίτη κατά σειρά πρόταση αποπομπής του Προέδρου λόγω «ηθικής ανικανότητας» του να κυβερνήσει, με τον Καστίγιο να απαντά ότι εναντίον του εκτυλίσσεται ένα ακροδεξιό πραξικόπημα από πολιτικούς και δικαστικούς κύκλους.
Παρά την υποχωρητικότητα του, ο Καστίγιο προχώρησε το πρώτο διάστημα σε κάποιες συμβολικές κινήσεις με σκοπό να διατηρήσει ικανοποιημένο το προοδευτικό του ακροατήριο. Παραιτήθηκε από τον προεδρικό μισθό και θα συνεχίσει να πληρώνεται με την αμοιβή του δασκάλου, ενώ μείωσε τους λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος κατά 15% για τα φτωχότερα νοικοκυριά. Παράλληλα, ανακοίνωσε την καταβολή επιπρόσθετων αποζημιώσεων στις οικογένειες των θυμάτων της αγροτικής εξέγερσης του 2020 και συνέλαβε τους θύτες εγκληματικών ενεργειών ενάντια σε περιβαλλοντικούς ακτιβιστές. Σε μια πιο ουσιαστική κίνηση, η κυβέρνηση έβαλε ξανά την κρατική εταιρεία πετρελαίου στον χάρτη της παραγωγής πετρελαίου, βάζοντας φραγμό στην άκρατη ιδιωτικοποίηση του ενεργειακού τομέα της χώρας.
Το γυαλί που συνένωνε το κόμμα με τον πρόεδρο όμως είχε ραγίσει, και λίγο αργότερα έμελλε να σπάσει. Τον Δεκέμβρη του 2021, σε ένα κείμενο αποτίμησης του έτους, ο Σερόν έγραφε ότι ο πρόεδρος απομακρύνθηκε από τις προσδοκίες του λαού και δεν κατόρθωσε να υλοποιήσει ούτε μία από τις ουσιαστικές υποσχέσεις που έδωσε. Τον Ιούνιο του 2022, μετά από αίτημα του κόμματος ο Καστίγιο παραιτήθηκε και τυπικά από μέλος του «Peru Libre». Είχαν μεσολαβήσει συνεχείς παλινωδίες του Καστίγιο που τον οδηγούσαν σε πρόσκαιρες συμμαχίες με κόμματα του κέντρου και της δεξιάς ώστε να παραμείνει στην αρχηγία του κράτους.
Μοναδική ασπίδα του Καστίγιο σε κοινωνικό επίπεδο είναι πλέον η Εθνική Συνέλευση των Λαών του Περού, μία κοινωνική συμμαχία εργατικών και ιθαγενικών κινημάτων που δεδομένα προτιμά τον «ξεδοντιασμένο» Πέδρο Καστίγιο από την επιστροφή της ακραία συντηρητικής δεξιάς στην εξουσία. Η ρητορική του Προέδρου άλλωστε δεν έχει αλλάξει σημαντικά: η φροντίδα των κοινωνικά ευάλωτων και περιθωριοποιημένων παραμένει στον πυρήνα του πολιτικού του αφηγήματος.
Σε διεθνές επίπεδο, οι συμμαχίες του Καστίγιο είναι εξίσου σύνθετες. Από τη μία, οι προοδευτικές κυβερνήσεις της περιοχής (Αργεντινή, Μεξικό, Ονδούρα κ.α.) στηρίζουν την περουβιανή κυβέρνηση απέναντι στις συνεχείς προσπάθειες πραξικοπηματικής ανατροπής του από την δεξιά. Από την άλλη, ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών, το μακρύ χέρι της Βορειοαμερικανικής ηγεμονίας στη Λατινική Αμερική, ρίχνει σανίδα σωτηρίας στην κυβέρνηση και στέλνει επιτροπή έρευνας στην Λίμα για να διαπιστώσει αν ευσταθούν οι ισχυρισμοί του Καστίγιο για απόπειρα αντιδημοκρατικής εκτροπής εναντίον του.
Η πολιτική επιβίωση του Καστίγιο 16 μήνες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του αποτελεί έκπληξη. Η μακροημέρευση του βασίζεται πλέον στην ικανότητα του να ελιχθεί ανάμεσα σε αντικρουόμενα πολιτικά και κοινωνικά μπλοκ. Σημαντικός του σύμμαχος είναι και το βεβαρημένο παρελθόν των παραδοσιακών πολιτικών δυνάμεων της χώρας. Η πλατιά λαϊκή βάση του προέδρου δεν είναι έτοιμη να αποσύρει την στήριξη της στον άνθρωπο που έστω και διακηρυκτικά χάρισε ορατότητα στα εκατομμύρια των Περουβιανών φτωχών. Αυτός θα είναι και ο κρίσιμός παράγοντας που θα καθορίσει το πολιτικό μέλλον του «πολιορκημένου» προέδρου.
