Πόσο ευαισθητοποιημένοι είστε για το trafficking; Γνωρίζετε πόσα είναι τα θύματα παγκοσμίως; Τι πρέπει να κάνουμε προκειμένου το trafficking να εξαλειφθεί; Αυτά τα ερωτήματα θα κληθούν να αναλογιστούν οι Αμερικανοί αυτό το μήνα, μιας και οι ΗΠΑ έχουν ανακηρύξει τον Ιανουάριο ως «εθνικό μήνα πρόληψης του trafficking». Στην ιστοσελίδα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, το trafficking περιγράφεται ως «έγκλημα εκμετάλλευσης» από διακινητές που «επωφελούνται εις βάρος των θυμάτων τους, αναγκάζοντάς τα να εργάζονται ή να ασκούν εμπορικό σεξ». Ο αριθμός των θυμάτων τοποθετείται σε «περίπου 24,9 εκατομμύρια».
Πώς ακριβώς όμως ορίζεται το trafficking και γιατί αναδείχθηκε σε φλέγον παγκόσμιο ζήτημα τις τελευταίες τρεις δεκαετίες; Πώς προκύπτει ο παραπάνω αριθμός θυμάτων και παρόμοιες τρομακτικές εκτιμήσεις που ακούμε συχνά στη χώρα μας; Kυρίως, γιατί οι καμπάνιες αντι-trafficking εστιάζουν στο «εμπορικό σεξ» αντί για άλλους εργασιακούς τομείς;
Λευκός Φεμινισμός και Κατάργηση της Σεξεργασίας
Η ιστορία της εκστρατείας κατά του trafficking είναι συνυφασμένη με τον λευκό φεμινισμό και το διαχρονικό αίτημά του για κατάργηση της σεξεργασίας.
Οι απαρχές της εκστρατείας εντοπίζονται στο κίνημα κατά της «λευκής δουλείας», όρο που υπονοούσε την εξαναγκαστική πορνεία λευκών Χριστιανών γυναικών (ο όρος «σεξεργασία» είναι μεταγενέστερος). Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, ένας συνασπισμός φεμινιστικών, θρησκευτικών και πολιτικά φιλελεύθερων ομάδων σε ΗΠΑ και Βρετανία στράφηκε κατά της κρατικής ρύθμισης και υγειονομικού ελέγχου της πορνείας. Το κίνημα και τα ρεπορτάζ της εποχής καλλιέργησαν έναν ρατσιστικό ηθικό πανικό. Η πορνεία είχε εξαπλωθεί, έλεγαν, εντός και εκτός συνόρων, μέσω μαζικής απαγωγής λευκών γυναικών από Εβραίους, Γάλλους, Ρώσους, Ιταλούς και Κινέζους διακινητές σε οίκους ανοχής της Νότιας Αμερικής και της Ανατολής.
Η παρουσίαση της λευκής δουλείας ως διακρατικού εγκλήματος είχε καταλυτικές συνέπειες. Από τη μια έδωσε στην εκστρατεία για την κατάργηση της πορνείας έναν διεθνή ορίζοντα, ενώ ταυτόχρονα κατασκεύασε ένα φαντασιακό της ιερόδουλης ως αβοήθητου θύματος, θολώνοντας έτσι τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ εκούσιας και ακούσιας πορνείας. Σιγά σιγά αναδύθηκε ένα αίτημα «κοινωνικής καθαρότητας», αλλά και διεθνών απαγορεύσεων.
Η πρώτη θεσμική κατοχύρωση των απαγορεύσεων ήρθε σύντομα με την υπογραφή της Συνθήκης κατά του «Trafficking λευκής δουλείας» στο Παρίσι το 1904. Ακολούθησε μια σειρά από διεθνείς αποφάσεις που ενσωματώθηκαν στη Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών του 1950 για την Καταστολή του Trafficking και της Εκμεταλλευτικής Πορνείας. Οι κανόνες της συνθήκης εισχώρησαν τελικά στο πιο εμβληματικό σύγχρονο νομικό κείμενο για το trafficking γνωστό και ως Πρωτόκολλο του Παλέρμο, που εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 2000.
Θεσπίστηκε έτσι ένα νέο παγκόσμιο καθεστώς απαγορεύσεων που εστίαζε στην απειλή του διακρατικού οργανωμένου εγκλήματος και την αστυνόμευση των συνόρων, πάντα όμως με την καταστολή του σεξουαλικού trafficking ως πρωταρχικό ηθικό αίτημα.
Αμερικανική διπλωματία και διογκωμένα νούμερα
Με όπλο τη διεθνή νομοθεσία αλλά και τον ομοσπονδιακό νόμο TVPA που θεσπίστηκε το 2000 επί Μπιλ Κλίντον, οι ΗΠΑ επέκτειναν αμέσως την εγχώρια εκστρατεία τους κατά του trafficking εκτός συνόρων, μέσω μιας άσκησης διπλωματικού «soft power». Το πρόγραμμα USAID για παράδειγμα έχει χρηματοδοτήσει 83 κράτη ανά τον κόσμο από το 2001, διατηρώντας ένα σύστημα βαθδμίδων αξιολόγησης (η Ελλάδα ανήκει στις χώρες «δεύτερης βαθμίδας», γιατί κάνει «σημαντικές προσπάθειες» προόδου).
Από τις αρχές όμως του 2000, τα νούμερα που περιέγραφαν την τεράστια έκταση του φαινομένου, δίνοντας μιαν αίσθηση κατεπείγοντος στις αμερικανικές αντι-trafficking πολιτικές, τέθηκαν υπό αμφισβήτηση. Κριτικοί παρατηρητές εντόπισαν γρήγορα ανακρίβειες στις επίσημες, ακτιβιστικές και μιντιακές εκτιμήσεις. Για παράδειγμα, ο αρχικός ισχυρισμός της CIA πως 45 με 50 χιλιάδες γυναίκες και παιδιά διακινούνταν στις Ηνωμένες Πολιτείες κάθε χρόνο στηρίχθηκε σε ολισθηρές μεθόδους. (Το 2000 εκδόθηκαν μόλις 6.000 βίζες για trafficking, ενώ οι καταδίκες δεν ξεπέρασαν τις 900). Ο αριθμός της CIA παρεμπιπτόντως καθρέφτιζε τις 50.000 γυναίκες θύματα εμπορίας που διέδωσαν και τα κινήματα των αρχών του αιώνα για τη λευκή δουλεία.
Παρόμοιοι ισχυρισμοί για 8 έως 27 εκατομμύρια θύματα παγκοσμίως ή για το ότι η εμπορία ανθρώπων είναι η τρίτη μεγαλύτερη επιχείρηση οργανωμένου εγκλήματος στον κόσμο και το σεξουαλικό trafficking πιο διαδεδομένο από το εργασιακό αποδείχθηκαν εξίσου έωλοι. Τα κινήματα των ΗΠΑ για κατάργηση της σεξεργασίας στηρίχτηκαν σε ένα όργιο κακής στατιστικής ενώ και στην Αγγλία μέσα ενημέρωσης και πολιτικοί επιδόθηκαν σε υπερβολές, συγχέοντας το σεξουαλικό trafficking με τη σεξεργασία εν γένει.
Εν τω μεταξύ, και ο Παγκόσμιος Δείκτης Δουλείας, από τον οποίο προκύπτουν και τα νούμερα που ακούμε στην Ελλάδα, συλλέγει στοιχεία με αμφισβητήσιμη μεθοδολογία, αντλώντας από μη τυποποιημένες πηγές (μέσα ενημέρωσης, μη κυβερνητικές οργανώσεις και ανώνυμους εμπειρογνώμονες), χωρίς σαφήνεια για το αν οι εκτιμήσεις αφορούν στο trafficking, την καταναγκαστική εργασία ή τη δουλεία. Ο τελευταίος όρος υποκαθιστά σιγά σιγά τον όρο trafficking, ίσως γιατί είναι πιο εύπεπτος και συμπερηλιπτικός, όχι όμως και πιο σαφής.
Το ελληνικό «σύμπλεγμα βιομηχανίας θυμάτων»
Η σύζευξη φεμινιστριών, συντηρητικών χριστιανικών οργανώσεων, ανθρωπιστικών μη κυβερνητικών οργανώσεων και αστυνομίας αναπτύχθηκε και στη χώρα μας παράλληλα με τις διεθνείς εξελίξεις, διαμορφώνοντας ένα ντόπιο «σύμπλεγμα βιομηχανίας θυμάτων».Oι ελληνικές πολιτικές αντι-trafficking έχουν επικριθεί και αυτές για τη δυσανάλογη εστίασή τους στην τιμωρία και την ποινικοποίηση έναντι της πρόληψης, καθώς και για την προτεραιοποίηση της βιομηχανίας του σεξ έναντι άλλων τομέων.
Τα εγχώρια μέσα ενημέρωσης και οι φεμινίστριες, αναμασούν όμως άκριτα τις εισαγόμενες υπερβολές, συνήθως με αφορμή προβεβλημένες δικαστικές υποθέσεις Ελληνίδων. Ρεπορτάζ με φωτογραφίες που δείχνουν δεμένα χέρια και ταλαιπωρημένες λευκές γυναίκες σε σκοτεινά υπόγεια προωθούν ένα απλουστευτικό αφήγημα απόλυτης αιχμαλωσίας.
Μαζί με την εικονογραφία της απελπισίας προάγεται και το αφήγημα πως το trafficking είναι «αόρατο έγκλημα». Όταν για παράδειγμα, η αστυνομία κατέγραψε μόλις 142 περιστατικά εμπορίας ανθρώπων για την πενταετία 2014-2018, ο τότε Εθνικός Εισηγητής για την Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων Ηρακλής Μοσκώφ είπε πως οι στατιστικές δεν αντικατόπτριζαν τις πραγματικές διαστάσεις του φαινομένου και έκανε λόγο για πολλαπλάσια «πιθανά θύματα», που δεν προβαίνουν σε καταγγελίες.
Υπάρχει όμως ένα ρευστό όριο ανάμεσα στην εκούσια και ακούσια εργασία, που καθιστά προβληματικό τον ισχυρισμό για θύματα που δεν προσεγγίζουν τις αρχές. Το Πρωτόκολλο του Παλέρμο που πληροφόρησε και το σχετικό Άρθρο 323Α περί εμπορίας ανθρώπων στην Ελλάδα ερμήνευσε μια περίπλοκη πραγματικότητα με απροσδιόριστους όρους, όπως «κατάχρηση εξουσίας ή ευάλωτης θέσης» και «έλεγχο με σκοπό την εκμετάλλευση», διευκολύνοντας την εξίσωση σεξεργάτη με θύμα σεξουαλικού trafficking, αλλά και διακινητή με όσους διαμεσολαβούν ή βοηθούν παράτυπους μετανάστες και πρόσφυγες (που συχνά πλέον στη χώρα μας βρίσκονται στο στόχαστρο των διωκτικών αρχών).
Οι σχέσεις μεταξύ μεταναστών, διαμεσολαβητών και εργοδοτών δεν είναι όμως πάντα κακοποιητικές και εκμεταλλευτικές, αλλά μπορεί να περιλαμβάνουν πλήρη συναίνεση και συνεργασία. Κάποιοι διαμεσολαβητές είναι συγγενείς ή φίλοι που διευκολύνουν τη μετανάστευση των δικών τους ανθρώπων.
Ειδικά δε για τη σεξεργασία τα στοιχεία στην Ελλάδα είναι άκρως ελλειπή, ώστε να φωτιστεί η περιπλοκότητα του φαινομένου. Eθνογραφικές έρευνες όμως σε άλλες χώρες έχουν δείξει πως πολλοί μετανάστες που ασκούν σεξεργασία σε παράνομες συνθήκες οδηγούνται σταδιακά από τη δυσαρέσκεια για τις συνθήκες με τις οποίες ξεκίνησαν, σε μια αποδοχή των εργασιακών τους συνθηκών, μιας και τους παρέχεται η δυνατότητα αξιοπρεπούς επιβίωσης παρακάμπτοντας τα γραφειοκρατικά εμπόδια της νόμιμης εργασίας. Παρόμοια κίνητρα αναδεικνύονται και σε συνεντεύξεις αρσενικών εργαζόμενων στο σεξ που μεταναστεύουν σε αναπτυγμένες χώρες και αποδέχονται την εργασία τους, γιατί τους παρέχει οικονομική ανεξαρτησία και τη δυνατότητα να βοηθούν τις οικογένειές τους πίσω στη χώρα τους. Οι καμπάνιες ευαισθητοποίησης και οι μιντιακές κορώνες διυλίζουν αυτές τις σύνθετες εμπειρίες σε αρχέτυπα πόνου και απελπισίας.
Ενώ οι ΗΠΑ θα εργαλειοποιήσουν για μια ακόμα χρονιά το trafficking, και ειδικά το σεξουαλικό trafficking, για να αυξήσουν την παγκόσμια επιρροή τους, ίσως είναι καιρός στην Ελλάδα να γίνει μια πιο ψύχραιμη και επιστημονικά τεκμηριωμένη συζήτηση.
Το να δράσουμε αποτελεσματικά για την ανατροπή της ζοφερής πραγματικότητας που διευκολύνει την εκμετάλλευση απαιτεί ουσιαστική ευαισθητοποίηση, αντί για εν λευκώ αποδοχή ηγεμονικών, εισαγόμενων αφηγημάτων.
Παραπομπές
1. Georgios Papanicolaou (2011). Transnational Policing and Sex Trafficking in Southeast Europe: Policing the Imperialist Chain. Palgrave Macmillan.
2. Elizabeth Bernstein (2018). Brokered Subjects: Sex, Trafficking, and the Politics of Freedom. The University of Chicago Press.
3. Ronald Weitzer (2015). Human Trafficking and Contemporary Slavery. Annual Review of Sociology.
4. Bouklis, Paraskevi S. (2016). Trafficking and the “Victim Industry” Complex. In: Antonopoulos, Georgios A. ed. Illegal Entrepreneurship, Organized Crime and Social Control Essays in Honor of Professor Dick Hobbs. Studies of Organized Crime (14). Springer, pp. 237–263.
5. Doezema, J. (2010). Sex slaves and discourse masters: the construction of trafficking. London: Zed Books.
