Με αφορμή την έκδοση του νέου του βιβλίου: «Επανάσταση και εξέγερση στη Μέση Ανατολή» (εκδ. Gutenberg), o Σωτήρης Ρούσσος, καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και συντονιστής του Κέντρου Μεσογειακών και Μεσανατολικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων μιλά στο Κοσμοδρόμιο. Άξονες της συζήτησης, που ακολουθεί, αποτέλεσαν οι ιστορικές διαδρομές της Μεγάλης Αραβικής Εξέγερσης του 1936-1939 στην Παλαιστίνη καθώς και αυτή της Ισλαμικής Επανάστασης, το 1979 στο Ιράν. Τι συμβαίνει όμως στην περιοχή σήμερα; Βρισκόμαστε μακριά από μια δίκαιη επίλυση στο Παλαιστινιακό; Οι κινητοποιήσεις στο Ιράν ήταν μια γνήσια λαϊκή εξέγερση ή μια ακόμη πολύχρωμη επανάσταση;
Στο βιβλίο συναντάμε δύο κύριους θεματικούς άξονες: Η Μεγάλη Αραβική Εξέγερση του 1936-1939 και η Ισλαμική Επανάσταση. Ποιο είναι το νήμα που τους συνδέει και πώς επηρέασαν την ιστορική συνέχεια του ισλαμικού κόσμου ευρύτερα;
Σκοπός του βιβλίου ήταν να αναδείξει το γεγονός ότι το εξεγερσιακό φαινόμενο στη Μέση Ανατολή, το οποίο δεν είναι συχνό, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις διεθνείς σχέσεις στην περιοχή, στους περιφερειακούς συσχετισμούς, καθώς και, σε ορισμένες μάλιστα φάσεις της ιστορίας αυτής της περιοχής, τον ίδιο σημαντικό ρόλο με αυτών των διεθνών συσχετισμών και της επιρροής των μεγάλων δυνάμεων. Ο σκοπός μου, δηλαδή ήταν να δείξω ότι κινήσεις από τα κάτω μπορούν να είναι εξίσου σημαντικές με τις κινήσεις από τα πάνω· τις κινήσεις, δηλαδή του διεθνούς συστήματος και των συσχετισμών του. Αυτό σπάνια συμβαίνει στη Μ. Ανατολή και διεθνώς, καθώς, συνήθως συζητάμε με όρους κρατών ή ακόμη περισσότερο με όρους συμφερόντων των μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή, υποβαθμίζοντας τον ρόλο των κοινωνιών και των πολιτικών κινημάτων αυτών των κοινωνιών. Επομένως, θεώρησα ότι με αυτό το βιβλίο καταφέρνω να αποδείξω ότι αυτές οι δύο περιπτώσεις καταδεικνύουν αυτήν ακριβώς την σημαντική επιρροή. Στην πρώτη περίπτωση, γιατί η Μεγάλη Αραβική Εξέγερση ουσιαστικά ανάγκασε τα νεότευκτα τότε αραβικά κράτη να εμπλακούν στην αραβοϊσραηλινή διαμάχη, η οποία ουσιαστικά κυριάρχησε στους περιφερειακούς συσχετισμούς μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Από την άλλη, στην περίπτωση του Ιράν, η Ισλαμική Επανάσταση άλλαξε άρδην τους συσχετισμούς και ουσιαστικά επηρεάζει τη διεθνή πολιτική στην περιοχή μέχρι σήμερα.
Επιτρέψτε μου να σταθώ αρχικά στην Παλαιστίνη και να αναφερθώ σε ένα στοιχείο το οποίο δεν γνώριζα, το τρίπτυχο: Αποικιοκρατική δύναμη (Μ. Βρετανία)- Πρόκριτοι- Λαϊκός Παράγοντας. Ποιο ρόλο διατελεί κάθε μία από αυτές τις συνιστώσες πριν την Μεγάλη Εξέγερση;
Ας ξεκινήσουμε από το γεγονός ότι οι πρόκριτοι αποτελούσαν κληρονομιά του οθωμανικού τρόπου διοίκησης. Είναι εκείνοι που μεσολαβούν από τα κάτω προς τα πάνω κι αντίστροφα. Αποτελούν τους διαδρόμους της εξουσίας, συνδέουν το κράτος, την κεντρική ή την τοπική διοίκηση με την κοινωνία μιας περιοχής. Αυτοί δημιουργούν μια σειρά από δίκτυα πατρωνίας, τα οποία από τη μία εξασφαλίζουν για το κράτος (Οθωμανούς αρχικά, Βρετανούς στη συνέχεια) την κοινωνική ειρήνη και την νομιμοφροσύνητης κοινωνίας στο κράτος, ενώ, από την άλλη, εξυπηρετούν τα συμφέροντα των τοπικών κοινωνιών διαμεσολαβώντας εν ονόματι αυτών προς το κράτος.
Αυτό το καθεστώς, όσο βρίσκονται οι Οθωμανοί στο τιμόνι της εξουσίας λειτουργεί. Ωστόσο, τα πράγματα αλλάζουν με την παρουσία των Βρετανών, καθώς η εβραϊκή εγκατάσταση αποτελεί κατ’ ουσία μια καπιταλιστική εγκατάσταση που δεν ενδιαφέρεται για τα προαναφερθέντα συστήματα διαμεσολάβησης- πατρωνίας, αλλά για την αγορά γαιών, την εγκατάσταση των εποίκων και για τη διαμόρφωση μεγάλων καλλιεργειών, πολλές φορές συνεταιριστικών, με απώτερο σκοπό την μεγιστοποίηση τους κέρδους προς όφελος του σιωνιστικού πολιτικού προγράμματος. Για αυτόν τον λόγο τους βλέπουμε να εκσυγχρονίζουν την παραγωγή τους, περιθωριοποιώντας έτσι την παραγωγή των Παλαιστινίων Αράβων. Αυτό σήμανε και την διάλυση των αρμών εξουσίας των προκρίτων, μιας και πλέον δεν μπορούσαν να προστατεύσουν τις κοινωνικές ομάδες, ιδιαίτερα τους αγρότες, από αυτήν την «εισβολή» του καπιταλιστικού τρόπου ανάπτυξης που φέρνουν μαζί τους οι Εβραίοι έποικοι και το σιωνιστικό πολιτικό/οικονομικό πρόγραμμα.
Ίσως αυτό εξηγεί γιατί στη Μεγάλη Εξέγερση του 1936, το ζήτημα της γης συνδέεται άρρηκτα με την ιδέα της εθνικής συνείδησης, αλλά και με το πολιτικό Ισλάμ….
Ακριβώς.
Θα πρέπει να πούμε ότι αυτό είναι ένα σημαντικό, ταξικό στοιχείο που μας διαφεύγει σ’ αυτή τη σύγκρουση, όπως και γενικότερα στις συγκρούσεις στη Μ. Ανατολή, καθώς παρά την ύπαρξη ταξικών στοιχείων, δεν είναι τα ταξικά στοιχεία που αναμένουμε προερχόμενοι από ευρωπαϊκές χώρες, από τις χώρες της Δύσης, έχοντας στο μυαλό μας την εργατική τάξη σαν το πρώτο στοιχείο μιας ταξικής σύγκρουσης·. Στην περίπτωση της Παλαιστίνης, οι αγρότες βλέπουν ότι η αλλαγή, η πολιτική αλλαγή που υπάρχει, η βρετανική προστασία του σιωνιστικού προγράμματος, ουσιαστικά απειλεί την γη τους, εν ολίγοις την ίδια τη ζωή τους. Η αποικιακού τύπου διοίκηση των Βρετανών ευνοεί την σιωνιστική εγκατάσταση, επομένως διαλύει τις ίδιες τις ζωές τους και βεβαίως τους αποστερεί το στήριγμα της ζωής τους που είναι η γη. Άρα, μοιραία συνδέουν την γη με την ανεξαρτησία τους ή αν θέλετε με το διώξιμο των σιωνιστών. Αλλά και των Βρετανών. Προσοχή, όμως: Μιλάμε κυρίως για παραδοσιακές κοινότητες. Δεν πρόκειται για αστικές κοινότητες, αλλά για αγροτικές κοινότητες. Επομένως, εκείνο που θα συνδέει τη γη με την ανεξαρτησία, δεν είναι κάποια ιδεολογία του εθνικισμού που υπάρχει σε μικρές ομάδες διανοουμένων, νέων, ριζοσπαστικοποιημένων στα αστικά κέντρα, αλλά κυρίως με αυτό που ήδη ξέρουν, δηλαδή το Ισλάμ. Ωστόσο, δεν μιλάμε για το παραδοσιακό Ισλάμ, μα για ένα νέο τύπου Ισλάμ· ένα Ισλάμ που εκφέρει έναν αντιηγεμονικό λόγο, ενάντια στη Δύση.
Επομένως μιλάμε για ένα «τζιχάντ» που δεν στρέφεται απέναντι στον «άπιστο», αλλά απέναντι στον ταξικό εχθρό;
Ναι και στον εθνικό εχθρό όμως. Γιατί, τι μας διαφοροποιεί κυρίως από αυτούς, έλεγαν στην Παλαιστίνη; Ότι είμαστε μουσουλμάνοι. Έτσι το αντιλαμβάνονται. Για αυτό και στη διάρκεια της Εξέγερσης η συμμετοχή των Χριστιανών είναι πολύ μικρή.
Μια εξίσου ενδιαφέρουσα πτυχή του ζητήματος είναι φυσικά η διεθνοποίηση του σε επίπεδο διπλωματίας και διεθνών σχέσεων ταυτόχρονα με το ξέσπασμα της Εξέγερσης; Ποιοι παράγοντες συντελούν ώστε το παλαιστινιακό να τεθεί στον διεθνή διάλογο;
Δύο πράγματα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας. Πρώτον, ότι οι περισσότερες αραβικές χώρες τελούν υπό ξένη κηδεμονία. Σ’ αυτές τις περιοχές αναπτύσσεται ένα εθνικιστικό κίνημα ανεξαρτησίας, αλλά την ίδια στιγμή αναπτύσσονται και νέα στρώματα, της «εφεντίγια». Ποια είναι αυτά τα στρώματα; Είναι νέοι κυρίως άνθρωπο, οι οποίοι έχουν λάβει μόρφωση, ζουν στις πόλεις και βλέπουν ότι δεν μπορούν να εξελιχθούν κοινωνικά. Αυτό δημιουργεί ένα πολύ σημαντικό, ριζοσπαστικό κίνημα σε αυτές τις χώρες. Αυτό το κίνημα βλέπει στην εξέγερση του 1936 ένα εκπληκτικό σύμβολο ενός αγώνα που γίνεται κατά τη δυτικής ηγεμονίας, αλλά κι ως μια εξέγερση που χτυπιέται με μεγάλη βαναυσότητα από την αποικιοκρατική δύναμη. Άρα, η εξέγερση καθίσταται για αυτούς ένα πολύ σημαντικό πολιτικό πρόταγμα.
Δεύτερον, οι Βρετανοί δεν επιθυμούν να τραβήξει σε μάκρος το ζήτημα της Μεγάλης Αραβικής Εξέγερσης, καθώς βρισκόμαστε στις παραμονές του Β΄Π.Π. Για αυτό και εμπλέκουν τα υπόλοιπα αραβικά κράτη, προκειμένου αυτά με τη σειρά τους, σαν «μεγάλοι θείοι», να συμβουλεύσουν τους Παλαιστινίους να μην συνεχίσουν την Εξέγερση και να βρουν μια συμβιβαστική λύση.
Έτσι, οι αραβικές πολιτικές ελίτ αφενός προσπαθούν να συντονιστούν με τα αιτήματα των κοινωνιών τους όσον αφορά το παλαιστινιακό, για να δείξουν ότι είναι ριζοσπαστικές, αφετέρου για να αποφύγουν να κάνουν μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό των δικών τους χωρών.
Η Μεγάλη Αραβική Εξέγερση πρακτικά κατεστάλη. Ωστόσο, με έμμεσο, αλλά κι άμεσο τρόπο, στο βιβλίο γίνεται λόγος για αποκόμιση οφελών. Επομένως: Πώς κατάφερε να καρποφορήσει μια μεγαλειώδης λαϊκή κινητοποίηση που καταπνίχτηκε από τους αποικιοκράτες κι όχι μόνο;
Πρώτα από όλα ανέδειξε το θέμα της αραβοϊσραηλινής σύγκρουσης ως ένα διεθνές ζήτημα πλέον κι αποτέλεσε τον πυρήνα μιας σύγκρουσης, η οποία διατήρησε το παλαιστινιακό στο κέντρο της διεθνούς πολιτικής για πολλά χρόνια. Επιπλέον, συγκρότησε την Παλαιστίνη ως εθνική ταυτότητα. Μέχρι τη δεκαετία του 1920, ο παλαιστινιακός εθνικισμός συγχεόταν με έναν γενικότερο αραβικό εθνικισμό ή με ένα συριακό εθνικισμό, αφού πολλοί θεωρούσαν την Παλαιστίνη ως κομμάτι της Μεγάλης Συρίας. Η Εξέγερση το άλλαξε αυτό, συγκροτώντας μια παλαιστινιακή εθνική ταυτότητα που βασιζόταν στη γη, δηλαδή στην ίδια την πατρίδα κι όχι στις πολιτικές των προκρίτων. Κρατήστε ακόμη ότι έφερε τεράστιες μάζες στον αγώνα για την εθνική απελευθέρωση που προηγουμένως δεν συμμετείχαν.
Σημαντικό επίσης είναι το γεγονός ότι η Εξέγερση αυτή τελείωσε το θέμα των προκρίτων. Ναι μεν οι πρόκριτοι συνέχισαν να έχουν πολιτική δύναμη στην κατεχόμενη Παλαιστίνη και μετά το 1948, ωστόσο είχαν χάσει την πρωτοκαθεδρία τους κι αυτό φάνηκε είκοσι χρόνια αργότερα, όταν η PLO [Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης] και ο Αραφάτ πήρε την ηγεσία και περιθωριοποίησε τους προκρίτους.
Προχωρώντας προς τον έτερο πυλώνα του βιβλίου σας, το πολύπαθο Ιράν, εντύπωση προκαλεί, τουλάχιστον στα δικά μου μάτια, η σύνδεση των γεγονότων του 1979 με τη Συνταγματική Επανάσταση του 1905-1911. Ας δούμε εν πρώτοις αυτήν την ιστορική σύνδεση, ξεκινώντας φυσικά από το ερώτημα: τι ήταν η Συνταγματική Επανάσταση;
Καταρχάς να πούμε ότι η Συνταγματική Επανάσταση στο Ιράν συμβαίνει πριν από την πολιτική αλλαγή του 1909 στην Ελλάδα και από εκείνη των Νεότουρκων στην Τουρκία. Αποτελεί μια πρωτοποριακή διαδικασία, τουλάχιστον για την περιοχή. Το Ιράν δεν αποτελεί μια αποκομμένη από την Ευρώπη και τον κόσμο χώρα εκείνη την εποχή. Ωστόσο, το βασικό του πρόβλημα είναι αφενός ότι η μοναρχία των Καζάρ υπήρξε εξαιρετικά αδύναμη στο εσωτερικό, κυρίως όμως στο εξωτερικό, ιδιαίτερα απέναντι στην διείσδυση των Μ. Δυνάμεων (ιδίως της τσαρικής Ρωσίας και της Μ. Βρετανίας)· αφετέρου η δυσχερής οικονομική του κατάσταση. Άρα, η Συνταγματική Επανάσταση έχει δύο χαρακτηριστικά: Το ένα είναι το χαρακτηριστικό της απελευθέρωσης του Ιράν από τον έλεγχο των μεγάλων ξένων δυνάμεων και το δεύτερο η ανάγκη για μεταρρυθμίσεις ώστε να μπορέσει να γίνει το ίδιο ισχυρό με τις Μ. Δυνάμεις.
Εξίσου σημαντικό είναι να δούμε ποιοι πρωτοστατούν στην Επανάσταση: Οι έμποροι που δέχονταν τότε την μεγαλύτερη πίεση από την οικονομική διείσδυση των δυτικών κρατών, οι κοσμοπολίτες νέοι των πόλεων που έρχονταν από την Ευρώπη, αλλά και ένα μεγάλο μέρος των Σιιτών κληρικών που κατάφερε εν τέλει η πηγή του νέου δικαίου που προέκυψε, να είναι το Ισλάμ και οι Σιίτες κληρικοί να ελέγχουν την εγκυρότητα των νόμων που εξέδιδε το Κοινοβούλιο και κατά πόσο αυτή είναι συμβατή με τον Ισλαμικό νόμο, την Σαρία.
Αυτή η ισορροπία μεταξύ Ισλάμ και δυτικών μεταρρυθμίσεων, συμμαχίας παζαριτών και κληρικών Σιιτών με στοιχεία από τα νέα στρώματα των πόλεων σε συνδυασμό με το ιστορικό τραύμα της επέμβασης των ξένων δυνάμεων στα εσωτερικά του Ιράν οδηγεί σταδιακά στα γεγονότα της περιόδου 1976-1979.
Ποιος ο ρόλος της Αριστεράς, των μαρξιστικών και ισλαμοαριστερών οργανώσεων αρχικά στην αμφισβήτηση του Σάχη κι εν συνεχεία κατά την επανάσταση και μετά;
Αρχικά, πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν τρεις χώροι που μπορούν να συγκαταλεχθούν στην Αριστερά. Ο πρώτος είναι το Κομμουνιστικό Κόμμα, το Τουντέχ, το οποίο διαμορφώθηκε κυρίως την περιόδου του Μεσοπολέμου, όταν άρχισε να γιγαντώνεται η πετρελαϊκή βιομηχανία του Ιράν, δημιουργώντας έτσι μια διόλου ευκαταφρόνητη εργατική τάξη.
Ο δεύτερος χώρος είναι κυρίως οι μαοϊκές οργανώσεις που διαμορφώνονται κυρίως την δεκαετία του 1960 και αποτελείται από μικρές ομάδες, κυρίως φοιτητών, οι οποίες θέλγονται κυρίως από την αντίληψη των «επαναστατικών εστιών» και την κουβανική επανάσταση, θεωρώντας ότι μπορούν να καταλάβουν την εξουσία από τα χωριά προς τις πόλεις, πράγμα που δεν γίνεται καθώς δεν έχουν καμία εμπειρία ένοπλου αγώνα, γεγονός που οδηγεί στην άγρια καταστολή τους από το καθεστώς του Σάχη. Αφήνουν όμως ένα πολύ σημαντικό στίγμα, γιατί τόσο ο ηρωισμός, όσο και οι ιδέες τους, τους καθιστούν δημοφιλείς σε ομάδες φοιτητών και μεγάλα στρώματα μορφωμένων νέων, καταφέρνοντας έτσι μια μεγαλύτερη ιδεολογική απήχηση απ’ ό, τι ήταν στην πραγματικότητα η επιχειρησιακή τους απήχηση.
Ο τρίτος χώρος, προσωπικά τους ονομάζω «θεολογία της απελευθέρωσης», με ένα μαρξιστικό επιρροές εντός του, πρεσβεύει την αντίληψη ότι το σιιτικό Ισλάμ δεν αποτελεί ένα Ισλάμ που δίνει όλη του τη βαρύτητα στη σχέση του με τον Θεό και την προσευχή, αλλά είναι ένα αγωνιζόμενο Ισλάμ των καταπιεσμένων της Γης που βλέπει την έλευση του «12ου ιμάμη» όχι μόνο ως πνευματική σωτηρία, αλλά και ως αφετηρία μιας ταξικής σύγκρουσης, από την οποία θα βγουν νικητές οι αδικημένοι, η εργατική τάξη. Παράλληλα όμως, ο χώρος αυτός πρεσβεύει και την πνευματικοποίηση της ζωής, την απεξάρτηση από την ύλη και την ενδυνάμωση της σχέσης με τον Θεό και την καλλιέργεια ψυχή.
Τώρα, αναφορικά με το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, θα πρέπει να επισημανθεί ότι όλες οι ταξικές συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στο Ιράν εντάσσονται εντός του εθνικού σιιτικού Ισλάμ, πράγμα που σημαίνει ότι ήταν εξαιρετικά δύσκολο για την Αριστερά, να εκφράσει πειστικά έναν εντελώς διαφορετικό λόγο που να έχει απήχηση. Επομένως, ήταν αναγκασμένη να συγκλίνει με τον Χομεϊνί, αλλά και με τους ισλαμομαρξιστές. Την ίδια στιγμή, ο Σάχης είχε εξαπολύσει μια ανηλεή επίθεση εναντίον των αριστερών οργανώσεων (του Τουντέχ, των μαοϊκών, των Μουτζαχεντίν) που δεν άφηναν πολλά περιθώρια δράσης.
Κάνοντας το άλμα, ερχόμενοι στα σύγχρονα δεδομένα, βλέπουμε ότι το Ισραήλ συνεχίζει ακάθεκτο τους εποικισμούς στην Παλαιστίνη, ενισχύει τις σχέσεις του με τα αραβικά κράτη, συνάπτει συμφωνίες όπως αυτή με τον Λίβανο, ενώ επαναπροσεγγίζει την Τουρκία, έχοντας πλέον στην εξουσία της χώρας μια ανοιχτά ακροδεξιά κυβέρνηση. Τι μπορούμε να περιμένουμε από εδώ και στο εξής στην ανοιχτή πληγή του παλαιστινιακού;
Μιλώντας για το παλαιστινιακό, ανεξάρτητα από τις κινήσεις του Ισραήλ σε περιφερειακό επίπεδο, θα πρέπει να αναφερθούμε σε δύο σημαντικά προβλήματα του Ισραήλ. Το πρώτο έχει να κάνει με την μετατροπή του Ισραήλ σε ένα φονταμενταλιστικό κράτος. Προσέξτε, δε μιλώ μόνο για την κυβέρνηση, καθώς αυτή θα μπορούσε να αλλάξει. Μιλώ για μια μετακίνηση του κράτους, αλλά και της κοινωνίας σε φονταμενταλιστικές θέσεις. Αυτή τη στιγμή το 80% της Κνέσετ αποτελείται από δεξιά, εθνικιστικά, κυρίως όμως από κόμματα θρησκευτικού εθνικισμού. Επομένως, τείνουμε να πούμε ότι αυτή τη στιγμή έχουμε ένα ακόμη φονταμενταλιστικό κράτος στην περιοχή της Μ. Ανατολής (μετά τη Σ. Αραβία και το Ιράν) , αυτό του Ισραήλ. Δεν αποτελεί έναν υπαρκτό κίνδυνο, αλλά μια πραγματικότητα.
Το δεύτερο πρόβλημα είναι αυτό της δημογραφίας. Αργά ή γρήγορα, στην περιοχή της ιστορικής Παλαιστίνη, ο πληθυσμός θα είναι στην καλύτερη περίπτωση 50-50. Επομένως, οι ίδιοι οδηγούν στη λύση του ενιαίου κράτους, συνεχίζοντας τους εποικισμούς. Αυτό σημαίνει ότι θεσμικά θα είναι αναγκασμένο να γίνει κράτος άπαρτχαιντ, κάτι που κατά τη γνώμη μου είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Θα δημιουργήσει τεράστιες αντιδράσεις σε όλο τον ισλαμικό κόσμο και φυσικά εντός των Παλαιστινίων.
Στο Ιράν τι είχαμε το προηγούμενο διάστημα, κύριε καθηγητά: Εξέγερση απέναντι σε ένα αιμοσταγές καθεστώς ή άλλη μια «πορτοκαλί επανάσταση»;
Το καθεστώς του Ιράν έχει ανάγκη μεγάλων μεταρρυθμίσεων. Το θέμα δεν είναι αν το ισλαμικό δίκαιο θα παραμείνει η βασική πηγή δικαίου αυτού του κράτους. Αυτό δεν είναι τόσο σημαντικό. Το σημαντικό είναι να ανοιχθεί το πολιτικό παιχνίδι. Στις τελευταίες εκλογές, ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης Χαμενεΐ, ουσιαστικά πέταξε έξω όλους τους σημαντικούς αντιπάλους του σημερινού προέδρου, ακόμη κι αν αυτοί ήταν αφοσιωμένοι στο ισλαμικό κράτος του Ιράν. Επομένως, αυτό σημαίνει ότι κλείνει όλο και περισσότερο ο κύκλος της εξουσίας και απορρίπτονται μεγάλες δυνάμεις της κοινωνίας από την εξουσία. Όσο αυτό συμβαίνει, τόσο εντείνονται τα αντιδημοκρατικά φαινόμενα, μα και τα φαινόμενα διαφθοράς. Έτσι, δημιουργούνται κάστες πέρα και έξω από τις ανάγκες της κοινωνίας που επιθυμούν την διαρκή αναπαραγωγή τους. Αυτή η αναπαραγωγή κλειστών ομάδων εξουσίας, οι οποίες κάνουν κακό στη χώρα, στην οικονομία, αλλά και στην εξωτερική πολιτική του Ιράν. Άρα, αν δεν ανοίξουν την πολιτική σκακιέρα και ταυτόχρονα δεν αντιληφθούν ότι την ίδια στιγμή που η νεολαία καθίσταται άνεργη, εσύ δεν μπορείς να επιβάλλεις δρακόντεια μέτρα κοινωνικού ελέγχου, όπως αυτό της μαντήλας, ιδίως στις φτωχές συνοικίες της Τεχεράνης, τότε η ανατροπή του καθεστώτος δεν θα είναι έκπληξη.
Το παράδειγμα Ερντογάν μπορεί να αποτελέσει την πυξίδα του πολιτικού Ισλάμ στον 21ο αιώνα; Η μοναδική περίπτωση που έχουμε κυβέρνηση του πολιτικού Ισλάμ μέσω δημοκρατικής εκλογικής διαδικασίας, , είναι η αυτή της Τουρκίας. Εξελίχθηκε όμως σε ένα καθεστώς με βασικά του στοιχεία τον κοινωνικό συντηρητισμό και τον οικονομικό νεοφιλελευθερισμό. Συνήθως, αυτό το μείγμα οδηγεί σε αυταρχικές πολιτικές και τελικά συγκρούεται με την κοινωνία.
