Τα 64 τετραγωνίδια της σκακιέρας δεν μπόρεσαν να χωρέσουν το εγώ του 13ου Παγκόσμιου Πρωταθλητή που γρήγορα έδειξε ότι τον ενδιαφέρει τόσο ο ενδοσκακιστικός παραγοντισμός όσο και η μεταπήδηση στην κυρίως πολιτική. Γιατί όλα σχετίζονται με το σκάκι, αλλά το σκάκι σχετίζεται με την εξουσία.
«Στις 9 Νοεμβρίου του 1985 πέτυχα τον στόχο μιας ζωής, να γίνω παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι (εάν είναι σωστό να μιλάμε για στόχους ζωής όταν τους υλοποιούμε στην ηλικία των είκοσι δύο χρόνων)». Αυτό το απόσπασμα από το βιβλίο του Η ζωή είναι μια παρτίδα σκάκι (μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Κέδρος, 2009) αντικατοπτρίζει με διαύγεια το σύνολο της ύπαρξης του Γκάρι Κασπάροβ. Συνοψίζεται εδώ η βαθιά αγωνιστικότητα που σερβίρεται πάντα με μια ισχυρή δόση από τη σος της υπεροψίας. Πώς να ευχαριστηθεί κανείς επειδή πέτυχε κάτι, όσο σημαντικό κι αν είναι αυτό, σε τόση νεαρή ηλικία; Και πώς να σταματήσει να επιθυμεί να μεγιστοποιεί την απόδοσή του; Το εν λόγω βιβλίο, που γράφεται ενώ ο μεγάλος σκακιστής έχει αποσυρθεί από την ενεργό δράση, έχει τη μορφή ενός εκλεπτυσμένου οδηγού αυτοβοήθειας που έχοντας το σκάκι ως υπόδειγμα, δείχνει πώς αυτό βοηθά στην οργάνωση της καθημερινότητας και της επίτευξης των στόχων. Κι όταν λέμε σκάκι, εν προκειμένω, εννοούμε κυρίως την περίπτωση του ίδιου του συγγραφέα. Ο άνθρωπος που έγραψε ένα τετράτομο έργο με τίτλο «Ο Γκάρι Κασπάροβ για το μοντέρνο σκάκι», όπου αναλύει τις αναμετρήσεις του και μόνον, ασχολείται με την πολιτική και τις επιχειρήσεις και έχει υιοθετήσει πλήρως τα ήθη και τα έθιμα του τόπου. «Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και αντίσταση στον εφησυχασμό» τιτλοφορείται ένα υποκεφάλαιο του έργου και δυσκολεύεται κανείς να αναγνωρίσει αν μιλά για το μυστικό επιτυχίας στο σκάκι ή σε κάποιο μίτινγκ πολυεθνικής εταιρείας.
«Εάν θέλεις να σε παίρνουν σοβαρά, πάρε τον εαυτό σου σοβαρά», συνεχίζει η επόμενη ρουμπρίκα. Και σε κάνει να αναθυμάσαι τον τρόπο που ο Κασπάροβ χαλυβδώθηκε την δεκαετία του ’80, όταν δεν του ήταν αρκετό να κερδίσει μία μόνο φορά τον Κάρποβ το 1985, αλλά είχε να αντιμετωπίσει πρώτα το ματς-ρεβάνς το 1986, και ξανά τον Κάρποβ το 1987 – αυτή την φορά ως τον αναδεδειγμένο εκ νέου διεκδικητή. Η τιτανομαχία ολοκληρώθηκε το 1990, όπου μαζί με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ έχουμε και την ολοκλήρωση του κύκλου του Κάρποβ στη διεκδίκηση του παγκοσμίου πρωταθλήματος. Διόλου τυχαία σ’ εκείνο το ματς οι δύο αντίπαλοι επέλεξαν τη χρήση διαφορετικών σημαιών. Ο Ανατόλι έπεσε μαχόμενος με την σημαία της ΕΣΣΔ που έδυε, ενώ ο Γκάρι, κοιτάζοντας προς δυσμάς είχε ήδη υιοθετήσει τη σημαία της Ρωσίας – η τραγική ειρωνεία είναι ότι 30 χρονιά μετά ο Κάρποβ είναι βουλευτής της Δούμας και ο Κασπάροβ βασικός πολέμιος αυτής της χώρας που αποτελεί δημιούργημα της αγαπημένης του Δύσης.
Ας ξαναθυμηθούμε τα παιδικά χρόνια στο Μπακού. Ένας ταλαντούχος παίκτης, μια υπερπροστατευτική μητέρα και ένας προπονητής που μισεί θανάσιμα τον Κάρποβ. Όλα τα βήματα θα γίνουν σωστά, η σκληρή δουλειά από τη μια και οι σωστές εξωσκακιστικές αποφάσεις: η απεμπόληση του εβραϊκού πατρικού ονόματος, οι σχέσεις με την τοπική ηγεσία του κόμματος, η προσαρμογή σε ένα χαμαιλεοντικό παιχνίδι όπου ακολουθούμε τη ΦΙΝΤΕ αλλά ξέρουμε ότι προωθεί τον άλλο. Η δεκαετία του ’80 θα διαμορφώσει τον χαρακτήρα του Γκάρι: θα πιστέψει ότι παίζει μόνος του εναντίον όλων, θα φτάσει στα όρια της παράνοιας υποψιαζόμενος τους «δεύτερους» για διαρροή πληροφοριών, θα στήσει το φάντασμα ενός γιγαντιαίου καθεστώτος απέναντί του που τον επιβουλεύεται. Το γεγονός ότι κερδίζει συνεχώς θα τροφοδοτεί διαρκώς ένα εγώ που διογκώνεται. Ένα εγώ γαργαντούικο που τρώει τα πάντα γύρω του. Η τρομακτική επιτυχία του Κασπάροβ και η ακατάσχετη θέλησή του δημιουργούν μια μυθική εικόνα που δεν ξέρεις αν νιώθεις μπροστά της το δέος της ευφυΐας ή την φρικιαστική απαράσκεια της φιλαυτίας.
Όταν τόσο ο Κάρποβ όσο και η ΕΣΣΔ είχαν πέσει, ο Κασπάροβ τροφοδότησε την ανάγκη του για αναμέτρηση θέτοντας απέναντί του την ίδια την Παγκόσμια Σκακιστική Ομοσπονδία. Ήδη από το 1986 είχε πρωτοστατήσει στη δημιουργία μιας διεθνούς ένωσης γκραν μετρ, που διοργάνωσε τουρνουά ανεξάρτητα από την Ομοσπονδία για την προσέλκυση μεγαλύτερων χρηματικών κεφαλαίων. Μια συνδικαλιστική ένωση σκακιστών ακούγεται σχήμα οξύμωρο, όταν μιλάμε για ένα τόσο προσωπαγές άθλημα, αυτό ωστόσο που στάθηκε τροχοπέδη ήταν η έλλειψη στιβαρής χρηματοδότησης.
Αν και από εκεί είχε φανεί η δυσαρμονία ανάμεσα στον παγκόσμιο πρωταθλητή και την ομοσπονδία που απονέμει τον τίτλο, στις αρχές των 90ς το χάσμα βάθυνε περισσότερο. Το 1993 ο Κασπάροβ μαζί με τον τοτινό διεκδικητή Νάιτζελ Σορτ αποφασίζουν να μην παίξουν το ματς τους υπό την αιγίδα της ΦΙΝΤΕ, απαιτώντας περισσότερα χρήματα και καλύτερες συνθήκες. Θα ιδρύσουν την Επαγγελματική Σκακιστική Ένωση (PCA), η οποία και θα αποτελέσει μια εναλλακτική ομοσπονδία που επιδιώκει να συντηρήσει το δικό της πρωτάθλημα. Η ΦΙΝΤΕ θα εκδιώξει τους αποστάτες από τη λίστα των ΕΛΟ, ενώ αυτοί θα απαντήσουν αναρτώντας παράλληλες δικές τους λίστες. Το παγκόσμιο σκάκι θα εισέλθει σε ένα σχίσμα που θα διαρκέσει 13 ολόκληρα χρόνια. Ο Γκάρι ξέρει να τραβάει το σχοινί. Και ξέρει ότι όντας στην κορυφή θα καταφέρει να τραβήξει πάνω του αρκετά φώτα ώστε η ΦΙΝΤΕ να μοιάζει απονομιμοποιημένη. Ταυτόχρονα προσελκύει τη χρηματοδότηση ενός κολοσσού: της Intel. Είναι μια χρυσή κυριολεκτικά διετία όπου PCA και Intel θα συνδιοργανώσουν πληθώρα τουρνουά και θα βάλουν για πρώτη φορά τόσο δυναμικά στο προσκήνιο το γρήγορο σκάκι. Αυτό που είχε ξεκινήσει δειλά με την Επαγγελματική Ένωση, εδώ περνούσε με δυναμικό τρόπο στη δημοσιότητα. Το διετές συμβόλαιο με την Intel άνοιξε το σκάκι στην τηλεόραση, η σειρά του Γκραν Πρι βρέθηκε να μεταδίδεται, φερ’ ειπείν, από το Eurosport.
Χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τα τηλεοπτικά μεταδιδόμενα τουρνουά γρήγορου σκακιού. Η τηλεοπτικοποίηση του σκακιού ήταν το στοίχημα της Intel για την αύξηση των εσόδων:
Ενώ ωστόσο το χρήμα έρρεε άφθονο, έλειπε από την PCA η αίσθηση της συνδικαλιστικής δράσης που δρούσε ως μαγιά στην προηγούμενη φάση των αντιδράσεων απέναντι στη ΦΙΝΤΕ. Η αίσθηση ήταν ότι ο καθένας παίζει εδώ για την πάρτη του, κι ο προσωποκεντρικός Κασπάροβ δεν ήταν ποτέ ο κατάλληλος εκπρόσωπος καμίας συλλογικότητας. Η αίσθηση ότι η Intel πόνταρε πάνω στην προσωπικότητα του πρωταθλητή για να κάνει νούμερα συνάντησε τον καταλύτη που ακούει στο όνομα Ράσταμ Κάμσκι. Ο πατέρας και προπονητής του ταλαντούχου Γκάτα Κάμσκι θα προ(σ)καλέσει τα φώτα της δημοσιότητας όταν στα όρια της παράνοιας θα κατηγορήσει τόσο τη ΦΙΝΤΕ όσο και την PCA ότι συνωμοτούν εναντίον του γιου του. Αυτό θα ανοίξει τον δρόμο για την απαίτηση από την Intel ενός αυστηρού κώδικα δεοντολογίας που θα την προστατεύει από τις παραξενιές των σκακιστών. Ο Κασπάροβ θα δει τους κορυφαίους γκραν μετρ να τον αδειάζουν, με το εγχείρημα να ξεφουσκώνει. Ο τελικός με τον ανερχόμενο Ινδό Βισβανάθαν Ανάντ στους εμβληματικούς Δίδυμους Πύργους το 1995 θα είναι και το κύκνειο άσμα της PCA, που λίγο μετά θα καταρρεύσει. Ο Γκάρι θα πάρει έτσι το πρώτο μεγάλο μάθημα ότι η επιχειρηματική δράση δεν είναι μια φορσέ στον υπολογισμό της βαριάντα.
Μυαλό ωστόσο δεν θα βάλει. Ενώ εκείνη την περίοδο κορυφώνονται οι μυστικές διαβουλεύσεις με τη ΦΙΝΤΕ, σε μια προσπάθεια να αρθεί το σχίσμα, ο Κασπάροβ, συγκροτώντας μια άλλη οργάνωση, την Παγκόσμια Ένωση Σκακιού (WCA), προσπαθεί να διοργανώσει το επόμενο παγκόσμιο πρωτάθλημά του. Θα έχει προς τούτο την βοήθεια ισχυρών διοργανωτών τουρνουά, με τον Λουίς Ρεντερό, που βρισκόταν πίσω από το πανίσχυρο τουρνουά του Λινάρες, να πρωτοστατεί στην άγρα των απαραίτητων κεφαλαίων. Μεταξύ τον δύο διεκδικητών, του Κράμνικ και του Σίροβ, ο δεύτερος κέρδισε το δικαίωμα να αντιμετωπίσει τον Κασπάροβ, ωστόσο το ματς ποτέ δεν έγινε. Τα κεφάλαια δεν συγκεντρώθηκαν, και όπως έχουμε δει σε προηγούμενο κείμενο, ο Κασπάροβ «άδειασε» τον τότε μετανάστη και φρεσκοχωρισμένο γκραν μετρ. Το σκηνικό ανακάλεσε στη μνήμη τον τρόπο διοργάνωσης των ματς προ ΦΙΝΤΕ, όταν και ο εκάστοτε διεκδικητής δεν ξεχώριζε πρωτίστως για τη σκακιστική του ικανότητα αλλά για την ευχέρεια να συγκεντρώνει χορηγούς. Με διάφορες μεθοδεύσεις ο Κασπάροβ ουσιαστικά επέλεξε να παίξει το ματς με τον Κράμνικ, που όπως έχουμε δει, αποτέλεσε και τη νέμεσή του. Σε κάθε περίπτωση η τροπή των γεγονότων απέδειξε πως η ΦΙΝΤΕ, παρόλα τα προβλήματά της δεν μπορούσε να υπερκεραστεί από προσωποπαγή σχήματα. Οι τακτικισμοί του Κασπάροβ αποδείχθηκαν μια μεγάλη φούσκα, βασισμένη σε σαθρά στρατηγικά, ήγουν χρηματικά, θεμέλια. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι λίγο μετά την αποχώρηση του Κασπάροβ από το επαγγελματικό σκάκι τα δύο πρωταθλήματα συνενώθηκαν.
Στις 10 Μαρτίου του 2005 ο Γκάρι Κασπάροβ ανακοίνωσε την απόσυρσή του από το επαγγελματικό σκάκι. «Η απόφασή μου να αποσυρθώ από το επαγγελματικό σκάκι και να αφοσιωθώ στην πολιτική βασίστηκε κατά κύριο λόγο στην ανάγκη να συστρατευτώ με την αντίσταση κατά της ολέθριας επέκτασης της αυταρχικής κρατικής εξουσίας στην πατρίδα μου», θα γράψει στο Η ζωή είναι μια παρτίδα σκάκι (157). Από τότε και ως σήμερα ο μεγάλος σκακιστής θα αναπτύξει μια εμμονική αντιπαράθεση με τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Ο Πούτιν θα πάρει τώρα τη θέση του νέου εχθρού, αντικαθιστώντας τον Κάρποβ, την ΕΣΣΔ και τη ΦΙΝΤΕ. Ο ένθερμος κουβαλητής της ρωσικής σημαίας, που θα έσπευδε το 1990 να αποχωρήσει από το Κόμμα, στο οποίο είχε μπει με καιροσκοπικούς υπολογισμούς, θα έμελε να υποστεί τις συνέπειες της δυτικής επίδρασης στη Ρωσία: η άνοδος των ολιγαρχών, απολιθωμάτων του παλιού μηχανισμού, μια χαρά ταίριαξε με την μετάβαση στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Ο Κασπάροβ, όπως και κάθε άλλος ανέμελος φιλελεύθερος με έλλειψη ιστορικής γείωσης, θα κρυβόταν πίσω από έναν αφηρημένο δικαιωματισμό, επιχειρώντας να ασκήσει πολιτική πίεση. Η μεταφορά της σκακιέρας είναι πολλές φορές βολική, ειδικά όταν η διαίρεση σε άσπρο και μαύρο τονώνει την αυτοσυνείδηση – σπάνια όμως ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Η προσπάθεια του Κασπάροβ να διαδραματίσει ισχυρό ρόλο στη ρωσική πολιτική σκηνή απέτυχε πολλές φορές. Το 2006, με αφορμή τη διοργάνωση της συνόδου των G8 στην Πετρούπολη, οι αντιπολιτευόμενες ρωσικές ομάδες θα οργανώσουν τη «Συνδιάσκεψη για μια άλλη Ρωσία», από την οποία θα προκύψει ο αντιπουτινικός συνασπισμός «Άλλη Ρωσία». Τον Οκτώβριο του 2007 ο Κασπάροβ ανακοίνωσε την πρόθεσή του να θέσει υποψηφιότητα για τη ρωσική προεδρία ως υποψήφιος του συνασπισμού. Φευ, αναγκάστηκε να αποσύρει την υποψηφιότητά του όταν δεν κατέστη εφικτό να βρει τον κατάλληλο χώρο που θα μπορεί να στεγάσει ένα πλήθος 500 υποστηρικτών, όπως και απαιτούνταν από τον νόμο. Θα συνεχίσει να στηρίζει αντιπουτινικές δράσεις, θα δει και πάλι την παράνοια της καταδίωξης να αναζωπυρώνεται, ζητώντας από την κροατική κυβέρνηση να του παραχωρήσει την υπηκοότητα για να φύγει από τη Ρωσία. Θα την αποκτήσει, όπως απέκτησε στα 90ς -τιμητικά- και τη βοσνιακή: δύο υπηκοότητες σύμβολο της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας της οποίας υπήρξε υπέρμαχος. Σ’ αυτό ωστόσο θα φανεί οριζόντια συνεπής: θα στηρίξει την καταλανική αυτονομία και θα στηλιτεύσει τη στάση της Βρετανίας απέναντι στην ανεξαρτησία της Σκωτίας.
Ενδιαμέσως της πολιτικής δράσης θα επιχειρήσει και πάλι να πρωταγωνιστήσει στα σκακιστικά δρώμενα. Στις 7 Οκτωβρίου 2013 o Κασπάροβ ανακοίνωσε την υποψηφιότητά του για την προεδρία της ΦΙΝΤΕ για να αντιταχθεί στον τότε πρόεδρο και ισχυρό Ρώσο ολιγάρχη Κιρσάν Ιλιουμζίνοβ. Στο πρόσωπο του Κιρσάν ο Κασπάροβ θα δει να συμπυκνώνονται όλοι οι εχθροί του: ο Πούτιν, οι πράκτορες της Κα Γκε Μπε, το «σύστημα», εναντίον του οποίου το μοναχικό εγώ καλείται να αντιπαραταχθεί. Κι αν όντως ο Κιρσάν υπήρξε μεγάλο «αρχίδι», όπως θα τον αποκαλέσει ενόψει των εκλογών του ‘18 ο Νάιτζελ Σορτ, ο Γκάρι δεν υστερεί σε βυζαντινισμούς. Παρά την υποστήριξη του και τότε παγκόσμιου πρωταθλητή Μάγκνους Κάρλσεν –ο κύκλος του οποίου συνέπραξε και τώρα με τον Κασπάροφ στο αντιρωσικό μπλοκ- η ήττα θα είναι οδυνηρή: με 110 εκλέκτορες έναντι 61 ο «παράγοντας» θα κάνει ματ τον «πρωταθλητή». Υπόνοιες περί νοθείας, αλλά και σκέψεις εκ νέου αποσχίσεων έπεσαν στο τραπέζι των αντιπολιτευόμενων του Ιλιουμζίνοφ, αλλά και πάλι αυτός έμεινε με τη γλυκιά επίγευση: αποκαλύψεις ότι ο Κασπάροβ και ο πρώην γενικός γραμματέας της ομοσπονδίας Ιγνάτιους Λεόνγκ, έκαναν μια συμφωνία στην οποία ο Κασπάροφ πλήρωσε στον Λεόνγκ 500.000 δολάρια, ώστε η Σιγκαπούρη να τον ψηφίσει, οδήγησαν στον διετή αποκλεισμό και των δυο τους από τις θέσεις της ομοσπονδίας.
Θα πίστευε κανείς ότι η αλλαγή ηγεσίας της ΦΙΝΤΕ το 2018, με τον Αρκάντι Ντβορκόβιτς θα απάλυνε κάπως τα πράγματα, αλλά ο πόλεμος στην Ουκρανία αναζωπύρωσε εκ νέου τα πάθη. Το γεγονός ότι και ο Ντβορκόβιτς είναι παιδί του ρωσικού ολιγαρχικού σωλήνα πολιτικοποίησε για άλλη μια φορά με ριζικό τρόπο το παιχνίδι. Οι πρόσφατες αρχαιρεσίες της ΦΙΝΤΕ, που έχουμε ήδη αναλύσει, πρόσφεραν μια επανάληψη της ιστορίας του 2014. Όσο κι αν όλοι αγαπούν να μισούν τον Πούτιν και τους εκλεκτούς του, ξέρουν ότι το σκάκι δύσκολα μπορεί να απογαλακτιστεί από μια διοικητική παράδοση που κορμός της είναι η Ρωσία.
Το 2015, ο Κασπάροφ έγραψε το βιβλίο Winter is Coming, προειδοποιώντας ότι η αδύναμη διεθνής απάντηση στην εισβολή της Ρωσίας στην Κριμαία θα ενθάρρυνε τον Πούτιν. Ο πόλεμος στην Ουκρανία θα του δώσει την ευκαιρία να θριαμβολογήσει πάνω σ’ αυτόν τον χειμώνα και να επαναλάβει την ίδια φιλελεύθερη ρητορική, ελπίζοντας στο βάθος βάθος της εικόνας να τροποποιηθεί και η ΦΙΝΤΕ – ή ίσως ο άλλοτε μαθητής του Μάγκνους Κάρλσεν να καταφέρει να πετύχει εκεί που αυτός απέτυχε.
