Το φετινό «Γουίμπλεντον» του σκακιού έκρυβε το νέκταρ της νίκης για τον «ισοπαλιάκια» Γκίρι, επιφύλασσε σπάνιες ήττες για τον Κάρλσεν και περιλάμβανε δυναμικό «παρών» από τους σκακιστές του μέλλοντος.
Στις 17 Ιανουαρίου ο παγκόσμιος πρωταθλητής Μάγκνους Κάρλσεν έκατσε στην παραδοσιακή μπλε καρέκλα για να αντιμετωπίσει, στην 85η διοργάνωση του τουρνουά Tata Steel,τον τοπικό ήρωα Άνις Γκίρι. Παίζοντας με τα μαύρα κομμάτια, ο Κάρλσεν διάλεξε μια βαριάντα της Ινδικής Άμυνας της Βασίλισσας, για να βρεθεί σε μια υποδεέστερη θέση. Μην ελπίζοντας παρά σε μια ισοπαλία -αποτέλεσμα διόλου κακό με τα μαύρα σε ένα τουρνουά της ελίτ- δεν κατάφερε τελικά να την κρατήσει. Ο Γκίρι κατάφερε έτσι να κερδίσει τον Κάρλσεν σε παρτίδα κανονικού χρόνου σκέψης για πρώτη φορά μετά από 12 ολόκληρα χρόνια. Η προηγούμενη, συμπτωματικά, ήταν στο ίδιο τουρνουά -και ήταν εντυπωσιακή. Ο ίδιος ο Γκίρι χαρακτήρισε τη στιγμή «ιστορική», καθώς την προηγούμενη φορά ήταν μόλις 16, ο Μάγκνους είχε μπερδέψει τις βαριάντες και, γενικά, ήταν και οι δύο άλλοι άνθρωποι.
Στα χρόνια που μεσολάβησαν οι πορείες των δύο υποσχόμενων νεαρών δεν ήταν ακριβώς παρόμοιες. Δυο χρόνια μόλις μετά από εκείνη την ήττα ο Μάγκνους Κάρλσεν θα γινόταν παγκόσμιος πρωταθλητής, έναν τίτλο που θα χάσει φέτος όχι επειδή θα ηττηθεί, αλλά απλώς επειδή δεν θέλει να συμμετάσχει στο πρωτάθλημα της ΦΙΝΤΕ.
Αδιαμφισβήτητο νούμερο ένα, ο Κάρλσεν είναι μια κατηγορία μόνος του. Από την άλλη, ο 28χρονος Ολλανδός, με ρίζες από τη Ρωσία και το Νεπάλ, ένα μοναδικό δείγμα πολυπολιτισμού σε ένα άτομο, αν και πάντοτε ανάμεσα στους κορυφαίους σκακιστές της ελίτ, ποτέ δεν κατάφερε να κάνει την υπέρβαση. Έχοντας τη «ρετσινιά» του παίκτη της ισοπαλίας, ο Γκίρι είναι ένας κλασικός υπερσκακιστής της εποχής: solidπαίξιμο, με πρωταρχικό στόχο της αποτροπή της ήττας παρά την επίτευξη της νίκης. Την ίδια στιγμή είναι ένας σοβαρός οικογενειάρχης.
Παντρεμένος με την επίσης σκακίστρια Σόπικο Γουραμισβίλι και έχοντας αποκτήσει δύο παιδιά, ο Γκίρι και η Σόπικο είναι το παράδειγμα μιας ήσυχης οικογενειακής ζωής, που διαπλέκεται με τον επαγγελματικό βίο γύρω από τα 64 τετράγωνα της σκακιέρας.
Αυτά στην πραγματική ζωή. Γιατί στην ψηφιακή αρένα των σόσιαλ μίντια ο Γκίρι μεταμορφώνεται σε ένα τρολ ολκής. Οι ανταλλαγές σχολίων με τον Κάρλσεν συγκεντρώνουν πάντα το ενδιαφέρον της ψηφιακής κοινότητας, με τους δύο αντιπάλους να ανταλλάσσουν συχνά δηλητηριώδη σχόλια. Ο Ολλανδός πάντα θα βρίσκει κάτι κακό να πει στα ατυχή κατά καιρούς αποτελέσματα του πρωταθλητή, με τον νορβηγό να υπενθυμίζει την ένδεια κατακτήσεων μεγάλων τουρνουά από τον «ισοπαλιάκια».
Η ψηφιακή αντιπαράθεση προσφέρει πλέον στους σκακιστές μια ιδανική βαλβίδα εκτόνωσης της έντασης που συσσωρεύεται κατά τη διάρκεια των αναμετρήσεων. Η κοινή συνύπαρξη μιας διαρκούς συνδιαλλαγής με τα ίδια άτομα -τους υπόλοιπους 10-15 κορυφαίους σκακιστές που συναντάς από τουρνουά σε τουρνουά- και η ταυτόχρονη βουβή εχθρότητα, όπου ο αντίπαλος βρίσκεται τόσο κοντά αλλά δεν μπορείς καν να τον αγγίξεις, κάνει το σκάκι να είναι ένα τόσο ενδιαφέρον από την άποψη της αναμέτρησης παιχνίδι: η βιαιότητά είναι βουβή, μεταστοιχειωμένη σε κινήσεις νεκρών κομματιών πάνω σε ένα ξύλινο φόντο. Τα σόσιαλ μίντια αποφορτίζοντας κάπως, έστω και εκ των υστερών, αυτήν την ένταση κάνουν τους πρωταγωνιστές πιο ανθρώπινους. Η εξέλιξη συνδέεται θεωρώ και αυτή με την αύξηση της δημοφιλίας του παιχνιδιού, φέρνοντάς το σε πιο ανθρώπινα ψυχικά οροπέδια.
Την ώρα που οι δύο αντίπαλοι αντάλλασσαν τη χειραψία τους πριν από την πρώτη κίνηση, δεν έρχονταν σε αντιπαράθεση δύο διαφορετικές καριέρες, αλλά και δύο διαφορετικές τροχιές στο ίδιο το τουρνουά του Tata Steel. Ο Κάρλσεν συμμετείχε ως ο πολυνίκης του θεσμού, έχοντας κατακτήσει την πρώτη θέση 8 φορές -με πρώτη το 2008 και τελευταία μόλις πέρυσι. Την ίδια στιγμή, ο Γκίρι, παρά το πάθος του Ολλανδού σε ένα εγχώριο τουρνουά, δεν είχε ουδεμία κατάκτηση. Με τη θαυμαστήικανότητα να φτάνει στην πηγή αλλά να μη πίνει νερό, στη φετινή του συμμετοχή ο Γκίρι ήλπιζε για κάτι καλύτερο.
Πριν δούμε τη συνέχεια, οφείλουμε να δούμε λίγο γιατί αυτή η έγνοια για την κατάκτηση του Tata Steel. Το τουρνουά που διεξάγεται στο Βάικ αν Ζέε, μια μικρή λουτρόπολη στις ακτές της Βόρειας Θάλασσας, είναι ένα από τα ιστορικότερα στην σκακιστική επικράτεια. Αν υπήρχαν γκραν σλαμ στο σκάκι, σίγουρα θα αποτελούσε ένα από αυτά, με πολλούς να το αποκαλούν το «σκακιστικό Γουίμπλεντον».
Αρχικά εκκινώντας από το γειτονικό Μπέρβεβεκ το 1938, το τουρνουά συνδέθηκε από την πρώτη στιγμή με τη βιομηχανία χάλυβα. Το τουρνουά αρχικά λεγόταν Hoogovens και χρηματοδοτούνταν από την ομώνυμη εγχώρια εταιρεία. Η χρηματοδότηση ενός παιχνιδιού βασισμένου στην ψυχρή, μεταλλική λογική συνέβαλε στη «χαλύβδωση» του εταιρικού προφίλ της βιομηχανίας. Τα πρώτα χρόνια της ζωής του το τουρνουά ήταν εθνικό, αλλά γρήγορα έγινε διεθνές και από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 αποτελούσε ήδη ένα από τα σημαντικότερα παγκοσμίως. Τη δεκαετία του ’60 θα παγιωθεί ως το παραδοσιακό πρώτο τουρνουά της χρονιάς, αφού διεξάγεται τον ψυχρό Ιανουάριο. Οι τοπικοί ισχυροί γκραν μετρ αναμετρούνται με τον διεθνή ανταγωνισμό, με το έπαθλο στο τουρνουά να συνοδεύει ως ορόσημο το βιογραφικό του παίκτη. Το 1968 η έδρα του τουρνουά θα μεταφερθεί στο γειτονικό Βάικ αν Ζέε, όπου θα γνωρίσει και τις ημέρες της μεγάλης δόξας.
Από τον Βίκτορ Κορτσνόι και τον Μπόρις Σπάσκι ως τον Γιαν Τίμαν και τον Νάιτζελ Σορτ, από τον Μίσα Ταλ και τον Πάουλ Κέρες ως τον Γκάρι Κασπάροβ και τον Γεβγκένι Μπαρέεβ, διαδοχικές γενιές σκακιστών ξεδίπλωσαν το ταλέντο τους στο πάντα ιντάστριαλ σκηνικό του τουρνουά, όπου το ντιζάιν υπήρξε πάντα απλό και εργονομικό. Και ίσως είναι σε αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό που το τουρνουά διατηρεί τη γοητεία του. Παρά τις αλλαγές από Hoogovens σε Corus και από εκεί σε Tata Steel, όσο οι συγχωνεύσεις και οι εξαγορές ακολουθούν την τροχιά συσσώρευσης του κεφαλαίου, το ύφος του τουρνουά παραμένει σταθερό, όπως και η χρηματοδότησή του. Εξεικονίζεται εδώ χαρακτηριστικά η προτεσταντική ασκητική ηθική, όπου η άνεση είναι τόση όση και η προσπάθεια που θα καταβληθεί πάνω στη σκακιέρα. Την ίδια ώρα ο διάκοσμος δεν έχει ούτε μια περιττή λεπτομέρεια. Σε αντίθεση με τα αριστοκρατικά σαλόνια ή την καφενειακή βαβούρα μιας αργόσχολης αριστοκρατικής τάξης, και σε αντιδιαστολή με τη σπατάλη της μεταβιομηχανικής εποχής της αφειδούς κατανάλωσης αεριτζίδικων υπηρεσιών, το βιομηχανικό έθος ακολουθεί τον απέριττο λειτουργισμό. Το μόνο στοιχείο που θα μπορούσε να πει κανείς ότι πλεονάζει είναι το κλασικό γκονγκ που χτυπιέται στην έναρξη -και που γρήγορα ωστόσο ξεχνιέται.
Απότοκος αυτής της ηθικής είναι και η σταθερά ανοικτή διάθεση του τουρνουά σε σχέση με τη στενή, προνομιακή λογική αντίστοιχων τουρνουά της ελίτ. Το Hoogovens/Corus/Tataφρόντιζε να περνάνε από αυτό νέα ταλέντα, χωρίς να φείδεται ηλικιακών ή έμφυλων διαχωρισμών. Χαρακτηριστικό είναι φέρ’ ειπείν ότι το 1980 το τουρνουά το κέρδισε ο τότε ακόμη διεθνής μετρ μόνο Γιάσερ Σεϊράβεν -κερδίζοντας έτσι τη νόρμα που τον έκανε γκραν μετρ.
Ενθουσιασμένος με το παιχνίδι του Σεϊράβεν ο Κορτσνόι θα τον προσκαλέσει στην Ελβετία, όπου ο Αμερικανός θα γίνει «δεύτερος» του Κορτσνόι ενόψει του ματς για το Παγκόσμιο πρωτάθλημα εναντίον του Κάρποβ στο Μεράνο της Ιταλίας. Στο Βάικ αν Ζέε επίσης δεν θα ξεχάσουν διαχρονικά να καλούν και τις κορυφαίες γυναίκες παίκτριες, γεγονός όχι πάντα αυτονόητο. Αποτελεί δε ένα από τα λίγα τουρνουά που έχει και ένα παράλληλο τουρνουά «διεκδικητών», όπου ταλαντούχοι ανερχόμενοι παίκτες διαγωνίζονται για μια θέση στο κυρίως ταμπλό της επόμενης χρονιάς. Παράλληλα με τις παράλληλες διοργανώσεις που αφορούν ερασιτέχνες, το Βάικ αν Ζέε κάθε Ιανουάριο αναδεικνύεται στον σκακιστικό παράδεισο των απανταχού φίλων της Κάισσας.
Ας επιστρέψουμε όμως στην 17η Ιανουαρίου και στον τέταρτο γύρο της φετινής χρονιάς της διοργάνωσης. Ο Μάγκνους Κάρλσεν έχει εγκαταλείψει και ο Άνις Γκίρι θυμάται το ξεχασμένο συναίσθημα του να νικάς τον Νορβηγό. Μια ματιά στα δίπλα τραπέζια θα μας αποκαλύψει πολλά για τα διακυβεύματα της συγκυρίας. Ο ανερχόμενος Ουζμπέκος αστήρ Νόντιρμπεκ Αμπντουσατόροφ, που πέρυσι είχε κερδίσει το παγκόσμιο πρωτάθλημα ράπιντ και αργότερα τον Αύγουστο επιβεβαίωσε τη διαρκή ανοδική πορεία του στην Ολυμπιάδα του Tσενάι, κέρδιζε τον 23χρονο Ιρανό Παράμ Μαγσούδλου. Άλλο ένα από τα παιδιά-θαύματα που λίγο λίγο κατακλύζουν τις λίστες των κορυφαίων, ο Ινδός Πραγκνανάντα Ραμεσμπάμπου κέρδιζε σε ένα μακρύ φινάλε το νο2 της παγκόσμιας κατάταξης, Κινέζο Ντινγκ Λίρεν, ενώ οι Αμερικανοί Γουέσλι Σο και Λεβόν Αρονιάν (ο Αρονιάν εγκατέλειψε πρόσφατα την Αρμενία για τις σειρήνες του καπιταλισμού) έφερναν μια γκρανμετρική ισοπαλία.
Ο τρίτος Αμερικανός της παρέας ο πρώην διεκδικητής του παγκόσμιου πρωταθλήματος Φαμπιάνο Καρουάνα έπαιζε με τον φορμαρισμένο Ούγγρο Ρίτσαρντ Ράπορτ, που πλέον αγωνίζεται με τα χρώματα της Ρουμανίας. Η παρτίδα τους υπήρξε αξιομνημόνευτη για τον τρόπο που τελείωσε ισόπαλη: στην 19η κίνηση ο Ράπορτ πρότεινε ισοπαλία κι ο Καρουάνα -καίτοι την ήθελε- δεν ήξερε αν επιτρέπεται λόγω του καθιερωμένου πια κανόνα να μην επιτρέπονται ισοπαλίες μετά από συμφωνία πριν την 30ή κίνηση. Ο Γκίρι είχε αναφέρει ωστόσο, κάνοντας πλάκα, πως στο Βάικ αν Ζέε αυτό δεν ισχύει. Ο Καρουάνα ρώτησε τον διαιτητή που τον συμβούλεψε να παίξει μερικές κινήσεις ακόμα. Στην πορεία ο Ράπορτ έπαιξε εμφανώς απερίσκεπτα, αλλά ο Καρουάνα αισθάνθηκε την ηθική υποχρέωση να προτείνει αυτός την ισοπαλία που θα αποδεχόταν στη 19η κίνηση -μύλος εν ολίγοις.
Τα τελευταία δύο ζευγάρια περιλάμβαναν τον περσινό νικητή του δεύτερου τουρνουά, Ινδό Αρτζούν Εριγαΐσι εναντίον του φέρελπι Γερμανού εφήβου Βίνσεντ Κέιμερκαι τον τοπικό αστέρα Γιόργκενβαν Φόρεστ, που είχε κλέψει πρόπερσι τον τίτλο από τον Γκίρι, εναντίον του 16χρονου Γκούκες, του νεαρότερου ανθρώπου που έχει κερδίσει παγκόσμιο πρωταθλητή, και μεγάλη ελπίδα για το μέλλον.
Παρατηρούμε δηλαδή ότι το Tata Steel μοιράζει τις προσκλήσεις του σε ίσο βαθμό στους καταξιωμένους τοπ σκακιστές και τους μελλοντικούς αντικαταστάτες τους, δημιουργώντας το ζωντανό εργαστήρι που επιτρέπει στον μελετητή της ιστορίας να δει μπροστά στα μάτια του τη μετάβαση από την μια γενιά στην άλλη. Στις λεπτομέρειες εξάλλου, όταν στον τελευταίο γύρο ο Γκίρι κέρδισε ανέλπιστα τον Ράπορτ, ήταν που ο Ουζμπέκος Αμπντουσατόροφ έχασε την ευκαιρία να κερδίσει το πρώτο μεγάλο του τουρνουά πριν καν κλείσει τα 20.
Το ότι ο παλιός, και μάλιστα ένας εγχώριος και διψασμένος για το εν λόγω τουρνουά, δικαιώθηκε στο τέλος από την ιστορία είναι μια μικρή ανακούφιση για μας που δεν πιστεύουμε στο τέλος της ιστορίας, ρίχνοντας νέο λάδι στη φωτιά του ενδιαφέροντος για τη μάχη των γενεών, που λόγω της χρονοκαθυστέρησης που επέβαλε η παύση των επί της σκακιέρας αναμετρήσεων προβάλει με μια άγρια ομορφιά, όπως θα ‘λεγε ένας ποδοσφαιρικός σπορτκάστερ. Ωστόσο, τα προμηνύματα είναι σαφή: ο Ουζμπέκος δεν κατάφερε να γίνει στα 19 του ο νεότερος κατακτητής της ολλανδικής πόλης, αλλά κατάφερε να κερδίσει και τον Κάρλσεν και τον Ντινγκ -η ήττα του Κάρλσεν ήταν στον αμέσως επόμενο γύρο από την αναμέτρηση με τον Γκίρι, σηματοδοτώντας μιαν ακόμα ιστορική στιγμή του τουρνουά: ήταν η πρώτη φορά μετά από δέκα έτη που ο Κάρλσεν έχανε δύο παρτίδες κλασικού χρόνου στη σειρά.
Αυτό το σασπένς δεν νομίζω ότι είναι άσχετο από το κόνσεπτ του τουρνουά. Σε μια εποχή όπου τα κλειστά τουρνουά της ελίτ τείνουν να είναι πιο «σφιχτά» από την άποψη του αριθμού των συμμετεχόντων -ώστε να μην κρατάνε και τόσο πολύ-, το γεγονός ότι το Tata Steel επιμένει να διατηρεί έναν αριθμό 14 συμμετεχόντων δίνει στη μάχη έναν χαρακτήρα ημιμαραθωνίου που νοστιμίζει το παιχνίδι.
Η ψυχολογική διαχείριση της κάθε παρτίδας όπως και η αντοχή που απαιτείται δημιουργούν συνθήκες πιο κοντινές σε ό,τι παραδοσιακά χαρακτήριζε το παιχνίδι και όπου η αναποδιά σε μια μάχη δεν σημαίνει ότι θα χαθεί και ο πόλεμος. Ο ίδιος ο Κάρλσεν παρά τις δύο σερί ήττες κατάφερε να ανακάμψει και να τερματίσει ισόπαλος δεύτερος, φερ’ ειπείν. Η διάρκεια αυτή δεν είναι άσχετη και με την απήχηση των δευτερευουσών δραστηριοτήτων του τουρνουά, που επί σχεδόν ένα μήνα μετατρέπεται σε σκακιστικό φεστιβάλ. Αυτή η αίσθηση της δημιουργίας μιας ετεροτοπίας σε σχέση με την καθημερινότητα είναι που άφηνε και την παλαιά αύρα των μακρών τουρνουά σε σχέση με τα σημερινά τρεντς της ταχύτητας, που συνεπάγονται και την ομογενοποίηση των χώρων -μπροστά σε ένα ράπιντ ο διάκοσμος είναι κενός και ανταλλάξιμος. Μπροστά σε ένα συμπυκνωμένο τουρνουά η αίσθηση της αίθουσας αναμονής αεροδρομίου υπερκαλύπτει την σημαίνουσα αισθητική της αίθουσας των αγώνων.
Το Tata Steel λειτουργεί έτσι ως μια ενεργή χρονοκάψουλα, όπου οι νέοι σκακιστές μεταφέρονται στο μέλλον τους, και εμείς οι θεατές-καταναλωτές μπορούμε να δούμε με σάρκα και οστά -έστω και τηλεοπτικά διαμεσολαβημένο- το νοσταλγικοποιημένο παρελθόν ενός παιχνιδιού που η εντατικοποίηση του ημερολογιακού προγράμματος δεν συνεπαγόταν την αθλητικοποίηση με όρους διαφημιστικής απόδοσης. Με δυο λόγια, η γοητεία του Tata Steelείναι αυτή ενός φετίχ, ενός αναπληρώματος που συγκαλύπτει το κενό αντικείμενο μιας φαντασιωτικής επιθυμίας. Στην προσωπική μου μυθολογία το γεγονός ότι έγινε τροπαιοφόρος κάτοχος αυτού του φετίχ ο μετρ της ισοπαλίας το καθιστά εξόχως πιο απολαυστικό.
Για όσους επιθυμούν μια πιο πραγματιστική εξιστόρηση των συμβάντων στο φετινό Tata Steel υπάρχει φυσικά η επίσημη σελίδα εδώ.
