Ο Τζορτζ Κέναν, ο αξιόλογος Αμερικανός διπλωμάτης και ερευνητής των διεθνών σχέσεων, είναι διάσημος για την πρόβλεψη της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης. Λιγότερο γνωστή είναι η προειδοποίησή του το 1948 ότι καμία ρωσική κυβέρνηση δεν θα αποδεχόταν ποτέ την ανεξαρτησία της Ουκρανίας. Προβλέποντας έναν αδιέξοδο αγώνα μεταξύ Μόσχας και Κιέβου, ο Κέναν έκανε λεπτομερείς προτάσεις εκείνη την εποχή σχετικά με το πώς η Ουάσιγκτον θα έπρεπε να αντιμετωπίσει μια σύγκρουση που θα έθετε σε αντιπαράθεση μια ανεξάρτητη Ουκρανία εναντίον της Ρωσίας.
Επέστρεψε σε αυτό το θέμα μισό αιώνα αργότερα. Ο Κέναν, τότε στα 90 του, είχε προειδοποιήσει ότι η επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά θα καταστρέψει τη δημοκρατία στη Ρωσία και θα πυροδοτούσε έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο.
Ο Κέναν πιθανότατα γνώριζε τη Ρωσία πιο καλά από οποιονδήποτε άλλο είχε ποτέ υπηρετήσει εκεί για λογαριασμό της κυβέρνησης των ΗΠΑ. Ακόμη και πριν φτάσει στη Μόσχα το 1933, τότε ως 29χρονος βοηθός του πρώτου πρέσβη των ΗΠΑ στη Σοβιετική Ένωση, είχε μάθει τα ρωσικά και μπορούσε να περνάει για γηγενής. Στη Ρωσία, ο Κέναν βυθίστηκε σε εφημερίδες, επίσημα έγγραφα, λογοτεχνία, ραδιόφωνο, θέατρο και κινηματογράφο. Το παράκανε σε πάρτι μέχρι τα άγρια μεσάνυχτα με Ρώσους καλλιτέχνες, διανοούμενους και κατώτερους αξιωματούχους. Ντυμένος σαν Ρώσος, ο Κέναν κρυφάκουγε Μοσχοβίτες στο τραμ ή στο θέατρο. Έκανε πεζοπορία ή έκανε σκι στην ύπαιθρο για να επισκεφτεί πολύτιμα στολίδια της πρώιμης ρωσικής αρχιτεκτονικής.
Η περιφρόνησή του για τη «δικτατορία» του Ιωσήφ Στάλιν, ιδιαίτερα μετά την έναρξη των αιματηρών εκκαθαρίσεων του 1935-38, συνδυάστηκε μόνο με την επιθυμία του να έρθει κοντά με τον ρωσικό λαό και τον πολιτισμό του. Το 1946, αφού υπαγόρευσε το διάσημο μακρύ τηλεγράφημά του στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ προειδοποιώντας για τη σοβιετική απειλή, ο Κέναν επέστρεψε στην Ουάσιγκτον. Την επόμενη χρονιά, κέρδισε την προσοχή της χώρας για το άρθρο του στο Foreign Affairs, που ζητούσε τον περιορισμό της σοβιετικής επέκτασης.
Ο Κέναν ήταν μοναδικός. Όταν ο αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Ντιν Άτσεσον είπε σε έναν συνάδελφό του ότι ο προικισμένος διπλωμάτης επρόκειτο να ηγηθεί του νεοσύστατου Επιτελείου Σχεδιασμού Πολιτικής, ο συνάδελφός του απάντησε ότι «ένας άνθρωπος σαν τον Κέναν θα ήταν εξαιρετικός για αυτή τη δουλειά». Ο Άτσεσον πρόσθεσε: «Ένας άντρας σαν τον Κέναν; Δεν υπάρχει κανείς σαν τον Κέναν». Λειτουργώντας από ένα γραφείο δίπλα στον υπουργό Εξωτερικών, ο Κέναν βοήθησε στη δημιουργία του «Σχεδίου Μάρσαλ» και άλλων σημαντικών πρωτοβουλιών των μέσων του 20ου αιώνα.
Το αστέρι του Κέναν θα εξασθενούσε μετά το 1949 καθώς αντιτάχθηκε στην αυξανόμενη στρατιωτικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, αλλά εξακολουθούσε να λατρεύεται ως ειδικός επί ρωσικών ζητημάτων. Η κυβέρνηση Τρούμαν ζήτησε τη συμβουλή του, όταν φοβόταν ότι θα προκαλούσε την είσοδο της Ρωσίας στον πόλεμο της Κορέας, η κυβέρνηση του Αϊζενχάουερ μετά τον θάνατο του Στάλιν και η κυβέρνηση Κένεντι κατά τη διάρκεια της κρίσης του Βερολίνου του 1961. Παρά την τηλεοπτική του αντίθεση στον πόλεμο του Βιετνάμ και τις διαμαρτυρίες του ενάντια στον αγώνα των πυρηνικών εξοπλισμών, ο Κέναν συμβούλεψε αξιωματούχους του υπουργείου Εξωτερικών και της CIA καθ’ όλη τη δεκαετία του ‘90. Το 2003, έδωσε συνέντευξη Τύπου για να διαμαρτυρηθεί για την εισβολή στο Ιράκ. Ένας ελιτιστής τυφλωμένος από άσχημες προκαταλήψεις που είχε απορροφήσει στις αρχές του εικοστού αιώνα, ο Κέναν παρέμεινε ένας ξεκάθαρος αναλυτής εξωτερικής πολιτικής μέχρι τον θάνατό του, το 2005.
Υπό το πρίσμα αυτής της τεχνογνωσίας, αξίζει να εξεταστεί τόσο ο σκεπτικισμός του για την ανεξαρτησία της Ουκρανίας όσο και η πρότασή του για το πώς η Ουάσιγκτον πρέπει να απαντήσει σε μια ρωσική επίθεση σε μια ανεξάρτητη Ουκρανία.
Πάντα σκεπτικιστής με την Ουκρανία
Σε πολιτικό έγγραφο με τον τίτλο: «Στόχοι των ΗΠΑ σε σχέση με τη Ρωσία», που ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1948, ο Κέναν παρουσίασε τους απώτερους στόχους των Ηνωμένων Πολιτειών σε περίπτωση που οι Ρώσοι εισέβαλαν στην Ουκρανία. Συνειδητοποίησε ότι οι Ουκρανοί «απεχθάνονταν τη ρωσική κυριαρχία – και οι εθνικιστικές οργανώσεις τους δραστηριοποιούνται και ακούγονται στο εξωτερικό». Ως εκ τούτου, θα ήταν «εύκολο να καταλήξουμε στο συμπέρασμα» ότι η Ουκρανία πρέπει να είναι ανεξάρτητη. Υποστήριξε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν πρέπει, ωστόσο, να ενθαρρύνουν αυτόν τον χωρισμό.
Η αξιολόγηση του Κέναν υποτίμησε κατάφωρα τη βούληση των Ουκρανών για αυτοδιάθεση. Ωστόσο, δύο προβλήματα που εντόπισε ο Κέναν πριν από τρία τέταρτα του αιώνα εξακολουθούν να υφίστανται, ιδιαίτερα στο μυαλό των Ρώσων ηγετών. Ο Κέναν αμφέβαλε ότι οι Ρώσοι και οι Ουκρανοί θα μπορούσαν να διακριθούν εύκολα σε εθνοτικούς όρους. Σε σημείωμά του στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ έγραψε ότι «δεν υπάρχει σαφής διαχωριστική γραμμή μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας και θα ήταν αδύνατο να καθοριστεί». Δεύτερον, οι οικονομίες της Ρωσίας και της Ουκρανίας ήταν αλληλένδετες. Η δημιουργία μιας ανεξάρτητης Ουκρανίας «θα ήταν τόσο τεχνητή και τόσο καταστροφική όσο μια προσπάθεια διαχωρισμού της ζώνης του καλαμποκιού, συμπεριλαμβανομένης της βιομηχανικής περιοχής των Μεγάλων Λιμνών, από την οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών».
Από το 1991, οι Ουκρανοί αγωνίζονται να δημιουργήσουν μια εδαφική και εθνοτική διαχωριστική γραμμή, ενώ σφυρηλατούν την οικονομική ανεξαρτησία τους από το ρωσικό μεγαθήριο. Η Μόσχα έχει υπονομεύσει αυτές τις προσπάθειες ενθαρρύνοντας τη δυσαρέσκεια στις ανατολικές ρωσόφωνες περιοχές της Ουκρανίας, υποκινώντας κινήματα ανεξαρτησίας και τώρα προσαρτώντας επίσημα τέσσερις αποσχισμένες περιοχές. Με χρόνια πολιτικής και οικονομικής πίεσης και σήμερα με στρατιωτική επέμβαση, η Ρωσία προσπάθησε να εμποδίσει την οικονομική ανεξαρτησία της Ουκρανίας διαταράσσοντας τους αγωγούς φυσικού αερίου, τις εξαγωγές σιτηρών και τη ναυτιλία.
Ακόμη και στο απόγειο του Ψυχρού Πολέμου, ο Κέναν επέμεινε ότι «δεν μπορούμε να είμαστε αδιάφοροι για τα συναισθήματα των ίδιων των Μεγάλων Ρώσων». Επειδή οι Ρώσοι θα παραμείνουν το «ισχυρότερο εθνικό στοιχείο» στην περιοχή, οποιαδήποτε βιώσιμη «μακροπρόθεσμη πολιτική των ΗΠΑ πρέπει να βασίζεται στην αποδοχή και τη συνεργασία τους». Και πάλι, ο Κέναν παρομοίασε τη ρωσική άποψη για την Ουκρανία με την αμερικανική άποψη για τις μεσοδυτικές πολιτείες. Μια ξεχωριστή, ανεξάρτητη Ουκρανία θα μπορούσε «να διατηρηθεί, σε τελευταία ανάλυση, μόνο με τη βία». Για όλους αυτούς τους λόγους, οι υποτιθέμενα θριαμβευτικές Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα πρέπει να επιδιώξουν να επιβάλουν την ουκρανική ανεξαρτησία σε μια πρηνή Ρωσία.
Σε περίπτωση που οι Ουκρανοί επιτύχουν την ανεξαρτησία τους μόνοι τους, συμβούλεψε τότε το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ο Κέναν, η Ουάσιγκτον δεν πρέπει να παρέμβει, τουλάχιστον αρχικά. Ήταν σχεδόν αναπόφευκτο, ωστόσο, μια ανεξάρτητη Ουκρανία να «προκληθεί τελικά από τη ρωσική πλευρά». Εάν σε αυτή τη σύγκρουση «αναπτύσσονταν ένα ανεπιθύμητο αδιέξοδο», οι Ηνωμένες Πολιτείες θα έπρεπε να πιέσουν για «μια σύνθεση των διαφορών σύμφωνα με τις γραμμές ενός λογικού φεντεραλισμού».
Παρά τις αντιξοότητες των τελευταίων 75 ετών, η συμβουλή του Κέναν παραμένει επίκαιρη σήμερα. Μια ομοσπονδία που επιτρέπει την περιφερειακή αυτονομία στην ανατολική Ουκρανία και ίσως ακόμη και στην Κριμαία θα μπορούσε να βοηθήσει και τις δύο πλευρές να συνυπάρξουν. Πολλοί αναλυτές τείνουν να παρουσιάζουν την τρέχουσα σύγκρουση ως «πόλεμο του Πούτιν», αλλά ο Κέναν πίστευε ότι σχεδόν κάθε ισχυρός Ρώσος ηγέτης θα απωθούσε τελικά τον πλήρη διαχωρισμό της Ουκρανίας. Τέλος, οι πραγματικότητες της δημογραφίας και της γεωγραφίας υπαγορεύουν ότι η Ρωσία μακροπρόθεσμα θα παραμείνει η κύρια δύναμη σε αυτούς τους συχνά τραγικούς «αιματοβαμμένους τόπους». Για χάρη τόσο της περιφερειακής σταθερότητας όσο και της μακροπρόθεσμης ασφάλειας των ΗΠΑ, η Ουάσιγκτον πρέπει να διατηρήσει μια σκληροτράχηλη, ξεκάθαρη ενσυναίσθηση για τα συμφέροντα των Ρώσων καθώς και των Ουκρανών και άλλων εθνικοτήτων.
Ένας προφήτης που αγνοήθηκε
Σε αντίθεση με τον Κέναν, πολλοί «Κρεμλινολόγοι» δεν είδαν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης να έρχεται. Ο Κέναν χαιρετίστηκε ως προφήτης στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Παρ’ όλα αυτά, στη συζήτηση που ακολούθησε για την επέκταση του ΝΑΤΟ, απλά τιμήθηκε αντί να ληφθεί υπόψη. Αυτό το παράδοξο απεικονίστηκε το 1995, όταν ο σύμβουλος του προέδρου των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον για τις ρωσικές υποθέσεις, Στρομπ Τάλμποτ, προσπάθησε να αποτίσει φόρο τιμής στον Κέναν, τον οποίο θαύμαζε βαθιά. Ο Τάλμποτ κάλεσε τον Κέναν να πετάξει μαζί με τον πρόεδρο στη Μόσχα για την 50ή επέτειο της «Ημέρας της Νίκης» στην Ευρώπη, στις 9 Μαΐου, σε ανάμνηση της παράδοσης της ναζιστικής Γερμανίας. Το 1945, ο Κέναν, ο υψηλόβαθμος αξιωματούχος των ΗΠΑ στη Μόσχα, είχε χαιρετήσει θερμά τους επευφημούντες Ρώσους που συνέρχονταν στην πρεσβεία. Ωστόσο, ο 91χρονος αρνήθηκε την πρόσκληση λόγω κακής υγείας. Η άρνησή του να πάει ήταν μάλλον για το καλύτερο.
Ο Κέναν πιθανότατα θα ένιωθε χρησιμοποιημένος αν είχε μάθει την πλήρη ατζέντα αυτού του ταξιδιού. Σε ένα υπόμνημα προς τον Κλίντον, ο Τάλμποτ χαρακτήρισε την επόμενη ημέρα των εορτασμών επετείου ως «10 Μαΐου: Στιγμή της αλήθειας». Στη συνάντησή του με τον Ρώσο πρόεδρο Μπόρις Γέλτσιν, ο Κλίντον έκανε ό,τι πρότεινε ο Τάλμποτ και πίεσε τους Ρώσους να αποδεχτούν τόσο την επέκταση του ΝΑΤΟ όσο και τη συμμετοχή της Μόσχας στη Συνεργασία για την Ειρήνη, μια ένωση που κατανοείται καλύτερα ως «NATO-lite» που δημιουργήθηκε για να κατευνάσει τις ρωσικές ανησυχίες. Ο Τάλμποτ παραδέχτηκε στον Κλίντον ότι «σχεδόν όλοι οι μεγάλοι παίκτες στη Ρωσία, σε όλο το πολιτικό φάσμα, είναι είτε βαθιά αντίθετοι, είτε τουλάχιστον βαθιά ανήσυχοι για την επέκταση του ΝΑΤΟ».
Μέχρι το 1997, ο Κέναν ανησυχούσε βαθύτατα για την απόφαση της Ουάσιγκτον να ζητήσει από το ΝΑΤΟ όχι μόνο να δεχτεί την Τσεχική Δημοκρατία, την Ουγγαρία και την Πολωνία αλλά και να ξεκινήσει στρατιωτική και ναυτική συνεργασία με την Ουκρανία. Η επανασχεδιασμένη γραμμή που χώριζε την Ανατολή από τη Δύση ανάγκαζε την Ουκρανία και άλλα έθνη να επιλέξουν πλευρές. «Πουθενά αυτή η επιλογή δεν φαίνεται πιο επικίνδυνη και εγκυμονούσα μοιραίες συνέπειες από ό,τι στην περίπτωση της Ουκρανίας», είχε προειδοποιήσει ο Κέναν σε ιδιωτική επιστολή του Τάλμποτ.
Ανησυχούσε ιδιαίτερα για τη Sea Breeze, μια κοινή ναυτική άσκηση Ουκρανίας-ΝΑΤΟ, η οποία αψηφούσε την παραδοσιακή ανασφάλεια της Ρωσίας για ξένα πολεμικά πλοία στα στενά νερά της Μαύρης Θάλασσας. Αν και προσκλήθηκε να συμμετάσχει στην άσκηση, η Ρωσία είχε αρνηθεί οργισμένα. Η συνεχιζόμενη τότε διαμάχη μεταξύ Κιέβου και Μόσχας σχετικά με τη ναυτική βάση της Σεβαστούπολης στην Κριμαία ενίσχυσε την ένταση. «Πώς», ρώτησε ο Κέναν τον Τάλμποτ, «αυτή η ναυτική άσκηση ταίριαζε με την προσπάθεια της Ουάσιγκτον να πείσει τη Ρωσία ότι η επέκταση των συνόρων του ΝΑΤΟ προς τα ρωσικά σύνορα στην Ανατολική Ευρώπη δεν έχει άμεση στρατιωτική χροιά;»
Αν και σεβόταν τις αμφιβολίες του Κέναν, ο Τάλμποτ έμεινε σταθερός. Υπέθεσε ότι η οικονομική υποχώρηση της Ρωσίας σήμαινε ότι θα έπρεπε να προσαρμοστεί στους δυτικούς τρόπους. «Η Ρωσία θα πρέπει να ξεφύγει από μια βαθιά ριζωμένη συνήθεια σκέψης και συμπεριφοράς», έγραψε ο Τάλμποτ στον Κέναν, επιδιώκοντας να συνεργαστεί αντί να κυριαρχήσει στους γείτονές της. Η Ρωσία έπρεπε να κάνει την προσαρμογή και να αποδεχθεί την ισχύ των ΗΠΑ στα σύνορά της. Η κυβέρνηση Κλίντον σκόπευε «να μην σταματήσει τη συνεργασία με την Ουκρανία, αλλά να διπλασιάσει τις προσπάθειές μας για να εμπλακεί η Ρωσία».
Δίπλα στην αναφορά του Τάλμποτ για «προγραμματισμό ασκήσεων φέτος στην Κεντρική Ασία καθώς και στην περιοχή της Βαλτικής», ο εξοργισμένος 93χρονος Κέναν πρόσθεσε δύο θαυμαστικά. Η Μόσχα αρνήθηκε και πάλι να συμμετάσχει σε αυτές τις στρατιωτικές ασκήσεις υπό την ηγεσία της Δύσης σε περιοχές που ήταν υπό τον έλεγχό της μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα.
Οι προβλέψεις συχνά κάνουν τρομερά λάθη. Ο Κέναν υποτίμησε την ένταση του ουκρανικού εθνικισμού. Αλλά οι προβλέψεις του το 1948 σχετικά με το ρωσικό πείσμα, όταν επρόκειτο για την Ουκρανία και οι προειδοποιήσεις του τη δεκαετία του ‘90 για την αμερικανική αναισθησία και φιλοδοξία ισχύουν μέχρι σήμερα. Η πρότασή του για κάποια ομοσπονδιακή δομή και περιφερειακή αυτονομία σε αμφισβητούμενες περιοχές παραμένει ελπιδοφόρα, αν και ολοένα και πιο δύσκολο να εφαρμοστεί.
Το κυρίαρχο ζήτημα εδώ είναι αυτό που ο ιστορικός του Γέιλ Πολ Κένεντι ονόμασε αυτοκρατορική υπερέκταση. Πίσω στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Κέναν υπέμεινε μεγάλες πτήσεις με παγωμένα αεροπλάνα φορτίου που περνούσαν τον Ατλαντικό διαβάζοντας τον Έντουαρντ Γκίμπον για το πώς η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παρήκμασε και στη συνέχεια έπεσε. Ο Κέναν έφυγε με σκεπτικισμό σχετικά με τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα ακόμη και των ισχυρότερων χωρών που διατηρούν στρατιωτικές δυνάμεις μακριά από την πατρίδα τους. Ως αποτέλεσμα, υποτίμησε τη σταθεροποιητική επίδραση των στρατευμάτων των ΗΠΑ που στάθμευαν στη Δυτική Ευρώπη κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Από τον Ψυχρό Πόλεμο, ωστόσο, τα στρατιωτικά σύνορα των Ηνωμένων Πολιτειών έχουν προχωρήσει πολύ πιο ανατολικά. Ανεξάρτητα από το πώς θα τελειώσει ο βίαιος πόλεμος Ρωσίας- Ουκρανίας, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν δεσμευτεί να διατηρήσουν μια ισχυρή στρατιωτική παρουσία στο κατώφλι της Ρωσίας. Αν ζούσε σήμερα, ο Κέναν θα παρατηρούσε τον κίνδυνο να στριμώξει τους Ρώσους σε σημείο που θα μπορούσαν να ξεσπάσουν. Θα έκανε επίσης λόγο για τα πολλαπλά προβλήματα των Ηνωμένων Πολιτειών στο εσωτερικό και θα αναρωτιόταν πώς αυτή η εκτεθειμένη παρουσία στην Ανατολική Ευρώπη συνάδει με τα μακροπρόθεσμα εξωτερικά και εσωτερικά συμφέροντα του αμερικανικού λαού.
