Στις 28 Φεβρουαρίου, κατά τη διάρκεια της συνόδου της Ασιατικής Σκακιστικής Ομοσπονδίας, μια ψηφοφορία βάζει το σκάκι σε νέα εποχή. Με 29 ψήφους υπέρ, 6 αποχές και μόλις 1 κατά η Ρωσική Σκακιστική Ομοσπονδία έγινε δεκτή στην Ασία, εγκαταλείποντας την Ευρώπη. Είναι η πρώτη φορά στη σκακιστική ιστορία που χώρα αλλάζει ήπειρο.
Φυσικά, αν και το σοκ υπήρξε μεγάλο, δεν επρόκειτο για κάτι που έπεσε ως κεραυνός εν αιθρία. Με τις κυρώσεις που αντιμετωπίζει εδώ και ένα χρόνο το ρωσικό σκάκι στη Δύση, και με τον πόλεμο -ή, κατά τη Ρωσία, την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» – στην Ουκρανία να κρατεί ακόμα καλά, κανείς δεν θα περίμενε από τη Μόσχα να παραμείνει για πολύ σε θέση άμυνας. Εξάλλου, η ίδια η ΦΙΝΤΕ είχε εγκαίρως ξεκαθαρίσει ότι δεν επρόκειτο να θέσει κανένα εμπόδιο σε μια τέτοια κίνηση, θεωρώντας την καθόλα νόμιμη.
Φυσικά, η αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας υπήρξε η αναμενόμενη: ένα ηθικιστικό επιφώνημα που ακούστηκε μέχρι το Βλαδιβοστόκ: «Ντροπή τους!». Οι Ευρωπαίοι επισήμαναν το του να πρέπει οι σκακιστές μιας χώρας, της οποίας ο πληθυσμός κατά 75% διαμένει σε ευρωπαϊκά εδάφη, να ταξιδέψουν χιλιάδες χιλιόμετρα πλέον για να παίζουν στα αντίστοιχα κοινοτικά τουρνουά-ξεχνώντας φυσικά πως επί ένα χρόνο αυτός ο ίδιος πληθυσμός υπόκειται στις ευρωπαϊκές κυρώσεις. Και μετά τον ηθικισμό η εξαγορά: με τις ευλογίες της ΦΙΝΤΕ -που όπως βλέπουμε δεν έχει κανένα πρόβλημα να συντάσσεται με όλα τα αντιμαχόμενα μέρη- όσοι Ρώσοι σκακιστές το επιθυμούν μπορούν να φύγουν από τη Ρωσική Ομοσπονδία προς οπουδήποτε αλλού προς Δυσμάς επιθυμούν χωρίς τα αντίστοιχα κόστη μεταφοράς. Μέχρι την 1η Μάη που θα γίνει και επίσημα η αλλαγή ηπείρου η μεταγραφική περίοδος αναμένεται να πάρει φωτιά.
Ωστόσο, όσοι Ρώσοι σκακιστές κι αν αλλάξουν ομοσπονδία -δεν είναι ήδη λίγοι που το έχουν κάνει, ούτε άσημοι- δεν παύει να ισχύει ότι η μεγαλύτερη σκακιστική δύναμη στον κόσμο, με εκατοντάδες γκραν μετρ στις τάξεις της, μετατοπίστηκε τεκτονικά. Και είναι σαφές ότι για κάθε έναν Αντριέκιν, Σβίντλερ και Σαράνα που χάνει έρχονται άλλοι δέκα από τα τσικό. Δεν θα πρέπει επίσης να υποτιμάμε το γεγονός ότι τα αντίστοιχα ασιατικά events θα διαθέτουν πλέον τρεις υπερδυνάμεις: Ρωσία, Κίνα και Ινδία -και αν ο οριενταλισμός μας το επιτρέψει θα μπορέσουμε ίσως να δούμε τη ζυγαριά του παγκόσμιου σκακιού όχι απλά να γίνεται πολυπολική αλλά ίσως και για πρώτη φορά στην ιστορία να γέρνει, μετατοπιζόμενη μακριά από τη Δύση. Αν σε αυτά συνυπολογίσει κανείς ότι ο επόμενος παγκόσμιος πρωταθλητής θα είναι είτε ο Ρώσος Νεπόμνιατσι ή ο Κινέζος Ντινγκ δεν ξέρω αν αρκεί η λάμψη του Κάρλσεν, τα χρήματα του Σίνκεφελντ στις ΗΠΑ και η παντοδυναμία του ιντερνετικού σκακιού για να κρατήσουν το στάτους κβο σταθερό. Η θέση αποκτά όλο και περισσότερο τζόγο.
Το τι μέλλει γενέσθαι είναι ακόμα πρόωρο. Προς το παρόν το ενδιαφέρον θα είναι πώς θα κατανεμηθούν οι νέες θέσεις εκπροσώπησης στα τουρνουά της ΦΙΝΤΕ ανά ήπειρο και άλλα τέτοια τεχνικά και βαρετά ζητήματα. Η πολιτική σημασία υπάρχει, το εύρος της όμως θα αποκαλυφθεί όταν παγιωθεί η νέα κατάσταση. Μέχρι τότε, όσο το μέλλον κυοφορείται μπροστά μας, καλό θα ήταν να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να δούμε μια κομβική στιγμή για τη δημιουργία του δυτικού σκακιστικού φαντασιακού όπως μας διαπερνά σήμερα και καθορίζει πολλές από τις βεβαιότητές μας: το μεγάλο διεθνές τουρνουά της Αγίας Πετρούπολης το 1914.
Καθόλου τυχαία ο Ηλίας Κουρκουνάκης τοποθετεί λίγο μετά το τουρνουά της Πετρούπολης το τέλος του βιβλίου του Από την ιστορία του σκακιού, που παρακολουθεί τα πρώτα βήματα της ενηλικίωσης του παιχνιδιού. Η περιγραφή που κάνει δικαιολογεί θαρρώ πλήρως αυτήν την απόφαση. Εν πολλοίς θα τον ακολουθήσω, προσθέτοντας μερικές γενικεύσεις που ελπίζω πως δεν θα ‘ναι χωρίς νόημα. Αν και αναμφίβολα η Πετρούπολη δεν αποτελεί το πρώτο μεγάλο διεθνές τουρνουά στην ιστορία του σκακιού, διαφέρει ωστόσο ριζικά στις προθέσεις του: είναι η πρώτη διοργάνωση που στήθηκε με στόχο να είναι ακριβώς η καλύτερη που έχει γίνει ποτέ. Η τσαρική Ρωσία γίνεται έτσι τόσο σε επίπεδο διακηρύξεων αλλά και έργων η πρώτη κυβέρνηση που αντιμετωπίζει το σκάκι σοβαρά, αντιλαμβανόμενη τόσο την ιδιοσυστασία του αλλά και την πραγματική πολιτική αξία του.
Έτσι, με αφορμή τον εορτασμό των δέκα χρόνων από την ίδρυση του τοπικού σκακιστικού συλλόγου οι διοργανωτές στήνουν ένα πλάνο όπου σκοπεύουν να προσκαλέσουν όλους τους τοπ παίκτες της εποχής. Τα κριτήρια της επιλογής είναι αντικειμενικά, οι γενιές εκπροσωπούνται αναλογικά -η μάχη των γενεών αποτελεί εξάλλου ένα διαρκές επίδικο στη σκακιστική ιστορία, όπου οι νέες ιδέες αντιμάχονται το κατεστημένο- και σχεδόν κανείς πολιτικός αποκλεισμός δεν επισυμβαίνει. Λέω σχεδόν γιατί οι ανταγωνισμοί της τσαρικής Ρωσίας με την Αυστροουγγαρία επέφεραν των αποκλεισμό όλων των υπηκόων της δεύτερης από το τουρνουά, σε μια προοικονομία των σημερινών κυρώσεων αλλά σε μικρότερη κλίμακα. Παίχτες όπως ο Καρλ Σλέχτερ, διεκδικητής του τίτλου τέσσερα χρόνια πριν σε ένα ματς-θρίλερ που απαιτεί δικό του ανεξάρτητο σχολιασμό, ο Σεβιέλυ Ταρτακόβερ, ο Γκέζα Μαρότσι και ο Ρούντολφ Σπίλμαν βρέθηκαν μακριά από το κορυφαίο γεγονός. Αξιοσημείωτο ωστόσο είναι πως παρά την κορύφωση των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, οι σχέσεις με τις υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις όχι μόνο παρέμειναν ενεργές, αλλά ίσα ίσα που ενθαρρυνόταν και ο ανταγωνισμός: η σκακιστική υπερίσχυση ως σύμβολο της δύναμης της χώρας κάνει εδώ για πρώτη φορά τη δυναμική εμφάνισή της.
Και πράγματι, οι διοργανωτές δικαιώθηκαν. Το τουρνουά κατόρθωσε να φέρει τον πιο ισχυρό ανταγωνισμό. Ήταν εκεί φυσικά ο μέγας Εμάνουελ Λάσκερ, ο άνθρωπος που είχε εκθρονίσει τον Βίλελμ Στάινιτς από τα τέλη του περασμένου αιώνα και παρέμενε ακόμα πρωταθλητής. Φυσικά, οι αντίπαλοι που επέλεγε να αντιμετωπίσει -σε μια εποχή που ο πρωταθλητής επέλεγε τον διεκδικητή του- δεν ήταν και οι πλέον ισχυροί, ενώ ταυτόχρονα ο ίδιος έμοιαζε να μην έχει την παλιά του φόρμα. Σύμφωνα με την εκ των υστέρων στάθμιση της δυναμικότητας των σκακιστών που έδρασαν στην προ της κλίμακας ΕΛΟ εποχή, ο Λάσκερ τον καιρό της διεξαγωγής του τουρνουά της Πετρούπολης δεν βρισκόταν καν μέσα στους δέκα ισχυρότερους σκακιστές. Η πρόκληση λοιπόν να αποδείξει ότι παραμένει ο Πρωταθλητής θα υπήρχε σίγουρα στο μυαλό του φιλοσόφου και μαθηματικού Λάσκερ, του παθιασμένου με την ανταγωνιστική διάσταση του παιχνιδιού, ένα ισχυρότατο κίνητρο συμμετοχής.
Κίνητρο όμως δεν στερούνταν και οι υπόλοιποι. Ο 25χρονος Χοσέ Ραούλ Καπαμπλάνκα έχοντας κατακτήσει πρώτα την Αμερική και κατόπιν την Ευρώπη στον δρόμο του προς την Πετρούπολη διψούσε όχι μόνο να κερδίσει το τουρνουά, αλλά να δεσμεύσει και τον Λάσκερ σε κάποια προσεχή αναμέτρηση για τον παγκόσμιο τίτλο. Δεν τα κατάφερε άσχημα αν σκεφτεί κανείς ότι το πλαίσιο άρθρων που πρότεινε έγινε αποδεκτό από τους συμμετέχοντες, βάζοντας μια κάποια δικλείδα ασφαλείας στα καμώματα του παγκόσμιου πρωταθλητή, όπως στους χρόνους που θα επιλέγει νέο αντίπαλο, στο ύψος των χρηματικών επάθλων κ.λπ. Φευ, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος θα έκανε να παραμείνουν όλα αυτά στο συρτάρι για αρκετά ακόμα χρόνια.
Πλάι τους, ο Ακίμπα Ρουμπινστάιν, ο μελαγχολικός Πολωνός που η ιδιοσυγκρασία και η έλλειψη πόρων δεν του επέτρεψαν ποτέ να διεκδικήσει τον παγκόσμιο τίτλο, δεν ήταν διόλου αμελητέα ποσότητα. Πέρα από το γεγονός ότι αποτελεί το νο1 στον κόσμο με την αναδρομική μέτρηση, αποτελεί έναν από τους πιο οξυδερκείς στρατηγικούς παίκτες όλων των εποχών και έναν από τους πλέον δεξιοτέχνες. Το «ήσυχο» στυλ παιχνιδιού του ήταν από τις πρώτες πλήρεις εκδιπλώσεις της «αναζήτησης της αλήθειας», μιας στάσης που δεν διεκδικεί να περιπλέξει τα πράγματα τζογάροντας, αλλά να καθοδηγήσει μεθοδικά τα κομμάτια και τα πιόνια στις βέλτιστες θέσεις τους, με οικονομία χρόνου. Γι’ αυτά τα χαρακτηριστικά και για την αναζήτηση νέων θεωρητικών δρόμων με άπειρες καινοτομίες στα ανοίγματα, ο Ρουμπινστάιν αποτελεί έναν από τον αγαπημένο παίκτη κάθε ποζισιονέλ σκακιστή.
Ισόβαθμοι από το πανρωσικό πρωτάθλημα της προηγούμενης χρονιάς έρχονται με άγριες διαθέσεις και οι Ααρών Νίμτσοβιτς και Αλεξάντερ Αλιέχιν. Στα 27 ο πρώτος, μόλις 21 ο δεύτερος, δεν έχουν ακόμα εκδιπλώσει τον πλούτο των δυνατοτήτων τους. Ο Ζίγκφριντ Τάρας, μόνιμος εχθρός του Λάσκερ και δογματικός των κλασικών αρχών του Στάινιτς εκπροσωπεί τον κλασικισμό, ενώ ο Αμερικανός Φρανκ Μάρσαλ συμπληρώνει τη συμμετοχή του Νέου Κόσμου στο γεγονός. Ο Όσιπ Μπερνστάιν είναι ο τελευταίος εκπρόσωπος της τσαρική αυτοκρατορίας, ενώ τη Γαλλία εκπροσώπησε ο Γιανόβσκι, κορυφαίος σκακιστής της εποχής που είχε παίξει και εναντίον του Λάσκερ για το παγκόσμιο πρωτάθλημα. Τη Βρετανία -τυχαίο;- εκπροσώπησαν δύο παλαίμαχοι εκπρόσωποι του παλαιού κόσμου: ο Μπλάκμπερν και ο Γκούνσμπεργκ, προερχόμενοι από τον προηγούμενο αιώνα και το αλλοτινό σκάκι.
Στο αγωνιστικό τμήμα, τώρα, το τουρνουά επεφύλασσε καλά κρυμμένη ποσότητα σασπένς. Οι διοργανωτές για να αυξήσουν το ενδιαφέρον επέλεξαν ένα σύστημα που περιλάμβανε δύο φάσεις. Η πρώτη ήταν ένα πουλ μονών συναντήσεων ανάμεσα στους 11 συμμετέχοντες -όλοι δηλαδή παίζουν εναντίον όλων μία φορά. Οι πέντε πρώτοι της κατάταξης θα αναμετρούνταν εκ νέου, αυτή τη φορά σε ένα πουλ διπλών συναντήσεων -θα έπαιζαν δηλαδή όλοι εναντίον όλων τόσο με τα λευκά όσο και με τα μαύρα κομμάτια. Η προσδοκία των διοργανωτών υπήρξε να προκριθούν στη δεύτερη φάση όλα τα μεγάλα ονόματα, προσδίδοντας και μεγαλύτερη αίγλη στο τουρνουά, αλλά και προσφέροντας ακόμα πιο δυνατές συγκινήσεις στους θεατές. Τα πράγματα όμως δεν πήγαν όπως ακριβώς τα φαντάζονταν. Καταρχάς, ο Ρουμπινστάιν ήταν ντεφορμέ και κατόρθωσε να τερματίσει μόλις έβδομος, με 5 βαθμούς και ένα ταπεινό 50%. Ο Νίμτσοβιτς τα πήγε ακόμα χειρότερα με μόλις 4 βαθμούς. Εντέλει προκρίθηκαν οι Καπαμπλάνκα, Λάσκερ, Τάρας, Αλιέχιν και Μάρσαλ. Το δεύτερο κακό σημάδι υπήρξε η μεταξύ τους διαφορά: ο Καπαμπλάνκα μονοπώλησε το πρώτο μέρος του τουρνουά και βρέθηκε να προηγείται με 1,5 βαθμό διαφορά από τον Λάσκερ. Η απόφαση να μεταφέρονται οι βαθμοί της πρώτης φάσης και στη δεύτερη έδειχνε καταστροφική. Η διαφορά έμοιαζε να μην μπορεί να καλυφθεί -ειδικά σε ένα τέτοιο επίπεδο ανταγωνισμού και με μόλις 8 παρτίδες να απομένουν για τον κάθε παίκτη.
Εδώ όμως αρχίζει το πραγματικό σασπένς. Η ψυχολογία αρχίζει να παίζει τον ρόλο της, κι ο πρωταθλητής Λάσκερ, που έχει μείνει κορυφαίο παράδειγμα αντίληψης και χρήσης του ψυχολογικού παράγοντα κατά τη διαχείριση μιας σκακιστικής αναμέτρησης έδειξε το γιατί είναι κορυφαίος. Το να έχει να υπερασπιστεί ένα τόσο σημαντικό προβάδισμα έκανε τον Καπαμπλάνκα συντηρητικό. Το να θες να διαφυλάξεις το στάτους κβο σε κάνει απρόθυμο να ρισκάρεις, φοβούμενος ότι θα το απωλέσεις και έχοντας την ψευδαίσθηση ότι η ηρεμία αντί για τη λυσσαλέα μάχη σε ευνοούν. Σημείο καμπής ολόκληρου του τουρνουά υπήρξε η φημισμένη δεύτερη αναμέτρηση του Λάσκερ με τον Καπαμπλάνκα. Ο Λάσκερ, ξέροντας ότι ο Καπαμπλάνκα προσβλέπει στην ισοπαλία, πηγαίνει με τα νερά του. Υιοθετεί μια βαριάντα της Ισπανικής όπου ο μαύρος θεωρητικά ισοφαρίζει σχετικά εύκολα. Μια βαριάντα μάλιστα που οδηγεί γρήγορα σε αλλαγή βασιλισσών και φινάλε -ειδικότητα του Καπαμπλάνκα. Ο λόγος της φαινομενικά παράδοξης αυτής στρατηγικής θα φανεί κατά την εξέλιξη της παρτίδας: ο Καπαμπλάνκα θα παραδοθεί σε μια παθητική αντιμετώπιση της θέσης, πιστεύοντας ότι η ισοπαλία έρχεται από μόνη της. Έτσι όμως παραδίδει την πρωτοβουλία στον αντίπαλο, που αρχίζει να θέτει όλο και σημαντικότερα προβλήματα πάνω του, οδηγώντας τελικά στην κατάρρευση της θέσης. Ο Καπαμπλάνκα δεν κατάφερε να αρθεί στον αναγκαίο δυναμικό χειρισμό που καθιστά τη θέση ίση, μένοντας με την ψευδαίσθηση ότι πηγαίνει μόνη της. Έτσι, στην τελική κατάταξη ο Λάσκερ κατάφερε να τερματίσει μισό βαθμό μπροστά από τον Καπαμπλάνκα, επιτυγχάνοντας ένα φοβερό 7/8 στον δεύτερο γύρο.
Δεν στέκομαι παραπάνω στην αγωνιστική δράση, καθώς η σημασία του τουρνουά την υπερβαίνει. Χαρακτηριστικό είναι ότι στο τέλος του τουρνουά ο τσάρος Νικόλαος για να δείξει ότι το επίπεδο των 5 φιναλίστ υπερβαίνει τα μέσα μέτρα τούς ονόμασε μεγάλους μετρ. Πέρα από την εμφάνιση του όρου που θα καθιερωθεί και θα καλουπωθεί ώστε να απονέμεται με αντικειμενικά κριτήρια, είναι και η πρώτη τόσο συγκεκριμένη διαπλοκή πολιτικής εξουσίας και σκακιστικής ιδιότητας. Στην Πετρούπολη το 1914 ο τσάρος αρραβώνιασε το σκάκι με την πολιτική: αφενός αποκλείοντας τους Αυστροούγγρους, αφετέρου -και σημαντικότερα- διανοίγοντας ένα πεδίο όπου ο ανταγωνισμός των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων περνάει διαμέσου της σκακιέρας. Αυτή η διαπλοκή θα χαρακτηρίσει όλον τον 20ό αιώνα, με τη διαμάχη ΕΣΣΔ και Δύσης να κυριαρχεί. Ταυτόχρονα, ορίζεται εδώ και ο ορίζοντας αυτής της διαμεσολάβησης που είναι το έδαφος της Δύσης, η Δύση ως ο τόπος της αναμέτρησης. Όταν η ΕΣΣΔ κυριαρχεί, κυριαρχεί απέναντι στη Δύση, την αναμέτρηση με την οποία και επιδιώκει, οξύνει, προβοκάρει. Την ίδια στιγμή η Δύση προσπαθεί να ανακτήσει το χαμένο έδαφος με φόντο το τι συμβαίνει εκεί. Τα υπόλοιπα σημεία του κόσμου ενσωματώνονται στο κάδρο, σε μια μετατόπιση από τις ιδιοτοπικότητές τους, οι οποίες παραμένουν αγνοημένες.
Με την αλλαγή ομοσπονδίας από τη Ρωσία αυτές οι σταθερές ενός αιώνα δεν ξέρω κατά μπορούν να διατηρηθούν -ούτε και μπορούμε να προδικάσουμε τους εναλλακτικούς τόπους που θα προκύψουν από τη δεδομένηπολυπολικότητα. Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές έχει μόλις τελειώσει το Ατομικό Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα, που φέτος διεξάχθηκε στη Σερβία. Είναι το τελευταίο όπου Ρώσοι παίκτες λαμβάνουν χώρα, και ειρωνικά στις δύο πρώτες θέσεις βρέθηκαν ένας Ρώσος -oΑλεξέι Σαράνα- κι ένας Ουκρανός που έπαιζε με τη σημαία της Ρουμανίας, ο Κίριλ Σεβτσένκο. Οποία ειρωνεία, μπορεί να αναφωνήσει κανείς. Την ίδια στιγμή εξακολουθούν να βγαίνουν γκραν μετρ και χωρίς τον τσάρο παρόντα. Στο ίδιο τουρνουά ο δικός μας Σταμάτης Κούρκουλος Αρδίτης με μια φοβερή επίδοση 8/11 (απόδοση ΕΛΟ 2743) κατέκτησε την 4η θέση και την τελευταία απαιτούμενη νόρμα, γινόμενος ο 16οςΕλληνας γκραν μετρ.
