Η έκθεση «UNIVERSO OLIVETTI: η κοινότητα ως συγκεκριμένη ουτοπία», που οργάνωσαν το ίδρυμα Olivetti και το Μουσείο Maxxi της Ρώμης και η οποία εγκαινιάστηκε στο Ιταλικό Ινστιτούτο Αθηνών (28ης Οκτωβρίου 47, απέναντι από το Αρχαιολογικό Μουσείο) σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής και τον πολιτιστικό φορέα Citylab δεν είναι μόνο μία αφορμή να φωτιστεί η ιδιαίτερη διάσταση της εταιρείας Olivetti και του πολυεδρικού ιδιοκτήτη της.
Η έκθεση που θα διαρκέσει έως τις 11 Μαΐου, είναι μίας πρώτης τάξεως ευκαιρία να διερευνηθεί, με τρόπο αναλογικό, η αλλαγή παραδείγματος που η για πολλούς οραματική και σε κάθε περίπτωση πρόδρομη οργάνωση της εταιρείας έφερε στη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού και της παραγωγής, της ζωντανής εργασίας και της σχέσης του εργαζομένου με τις μηχανές, με την οργάνωση της κοινωνικής ζωής του, όχι μόνον στο εργασιακό επίπεδο, αλλά κοινωνικά, πολεοδομικά και πολιτιστικά. Κάτι που από πολύ νωρίς είχε διαβλέψει το ιταλικό κίνημα του Οπεραϊσμού, που έφερε επανάσταση με το περιοδικό του «Κόκκινα Τετράδια» (Quaderni Rossi) στην κοινωνιολογική μαρξική παράδοση, αλλά και στην ανάπτυξη των μαχητικών εργατικών κινημάτων στη δεκαετία του ‘60, που οδήγησαν στο «Θερμό Φθινόπωρο» του 1969 και τις εργασιακές κατακτήσεις.
Μέσα στου «βιομηχανικού ντιζάιν» στήσιμό της, η έκθεση δεν φιλοξενεί απλά τις διάσημες γραφομηχανές Lexicon 80 και Lettera 22, που πολλές γενεές οραματίζονταν να αποκτήσουν ακόμη κι ως αντικείμενα, παραγωγής του ασύγκριτου ιταλικού ντιζάιν της βιομηχανικής επανάστασης στη χώρα τις δεκαετίες ‘50 και ‘60. Άλλωστε τα προϊόντα Olivetti είχαν αναγνωρισθεί στις ΗΠΑ ως «έργα τέχνης» στην έκθεση του 1952 που είχε διοργανώσει το MoMA με τίτλο: Olivetti: Design and Industry. Στον χώρο του Ινστιτούτου βρίσκονται και άλλα προϊόντα της Olivetti, φωτογραφικά και άλλα ντοκουμέντα, σχέδια και αρχιτεκτονικά σκαριφήματα για τα αριστοτεχνικά σε σχεδιασμό και λειτουργία εργοστάσια της εταιρείας και τα πολεοδομικά σχέδια για την αστική και οικιστική ανάπλαση της πόλης της Ιβρέα, τη νέα «Ουτοπία» που είχε στο μυαλό του να δημιουργήσει ο Αντριάνο Ολιβέτι. Και μαζί με αυτά, παράλληλα παρουσιάζεται -στα πρότυπα των εκθέσεων που οργάνωνε με βάση την τεχνολογία αιχμής και προωθούσε ο ίδιος ο Ολιβέτι- μία έκθεση νέων Ιταλών φωτογράφων, εμπνευσμένη ακριβώς από τον χώρο της Ολιβέτι και το περιβάλλον της Ιβρέα, που σήμερα έχει αναγνωρισθεί ως μοναδικός βιομηχανικός τόπος κι έχει ενταχθεί στα Παγκόσμια Πολιτιστικά Μνημεία της UNESCO.
Βέβαια, στη μνήμη των περισσοτέρων η μάρκα Olivetti ήταν συνώνυμη με τις απαράμιλλες σε ποιότητα, ντιζάιν και ευχρησία γραφομηχανές και αριθμομηχανές ή τα αξεπέραστα και πρωτοποριακά έπιπλα και εξαρτήματα γραφείου που σχεδίαζε και εισήγαγε. Λίγοι όμως γνωρίζουν πως η Olivetti ήταν η πρώτη εταιρεία στον κόσμο που ανέπτυξε τον προσωπικό υπολογιστή με τρανζίστορ και καρτέλα δεδομένων (πρόγονο του floppy disk), το περιώνυμο Programma 101, που χρησίμευσε στη NASA για να στείλει τον «Απόλλων 11» στη Σελήνη. Ακόμη λιγότεροι γνωρίζουν πως η Olivetti, με καθοδηγητή τον οραματιστή ιδιοκτήτη της Αντριάνο Ολιβέτι, ήταν η πρώτη εταιρεία που καθιέρωσε την ιατρική ασφάλιση των εργαζομένων και την 5ήμερη εργασία, έδινε μεγάλους μισθούς στους εργαζομένους της, οικοδόμησε κατοικίες και χώρους , οργάνωσε πρωτοποριακά -στρατολογώντας μεγάλους αρχιτέκτονες της εποχής- το αστικό περιβάλλον στην έδρα της στην Ιβρέα, με γνώμονα τη συνύπαρξη «προσώπων» και επιχείρησης, με την εργασία και το εργοστάσιο να αποτελούν συνοδοιπόρους σε μία «κοινότητα» που θα βαδίζει, χωρίς έντονους ταξικούς διαχωρισμούς προς το μέλλον.
Η εταιρεία Ολιβέτι, υπό την καθοδήγηση του Αντριάνο, υπήρξε πάντοτε πρωτοπόρος στην εφαρμογή καινοτόμων συνθηκών παραγωγής και εργασίας. Από τον τεϋλορισμό και τα συστήματα Bedeaux που εισήγαγε μέσα και από το περιοδικό του Tecnica e Organizzazione, που εξέδιδε από το 1937 και στις κατοπινές εκδόσεις των περιοδικών για το ντιζάιν, την αρχιτεκτονική και την τεχνολογία, που εξέδιδε και στήριζε η εταιρεία έως τη χρήση προηγμένης τεχνολογίας για τη μείωση της σωματικής εργασίας του εργαζομένου και την επέκταση του πλήρους ελέγχου του εργοστασίου και στην κοινωνική ζωή του εργαζομένου. Πρώτα παρέχοντας στέγαση, κατόπιν σχεδιάζοντας και διαμορφώνοντας τους δημόσιους χώρους και του ευρύτερου πολιτιστικού habitat και όλες τις παραμέτρους που συνθέτουν τον ελεύθερο χρόνο του.
Με τον τρόπο αυτό, ο Ολιβέτι υπήρξε ο πρόδρομος στην οργάνωση των νέων μεταφορντικών εταιρειών, που «παρέχουν» στους εργαζόμενους ανέσεις και υπηρεσίες σαν να ήταν σπίτι τους -ουσιαστικά νιώθοντας ότι βρίσκονται σε χώρο και περίοδο αναψυχής, αγνοώντας ότι η δημιουργικότητά τους ακόμη και στον ελεύθερο χρόνο τους προωθεί τα κέρδη του κεφαλαίου, μέσα από τη γνώση της συμπεριφοράς του εργαζομένου, που ως καταναλωτής συνεισφέρει στον σχεδιασμό και κατασκευή νέων προϊόντων και κυρίως υπηρεσιών που αφήνουν περισσότερο κέρδος ως «άυλη παραγωγή».
Κάτι, που οι Ιταλοί «Οπεραϊστές» είχαν διαγνώσει έγκαιρα, μεθερμηνεύοντας τις κατατοπιστικές σελίδες της μαρξικής Grundrisse. Η θέση τους ότι η εργατική τάξη δεν είναι παθητική και διαμορφώνεται από την καπιταλιστική ανάπτυξη, αλλά αντίθετα ότι η ταξική της πάλη και η αυτοκινητοποίησή της συμβάλλει διαρκώς στην αναπροσαρμογή και ανασυγκρότηση του Κεφαλαίου, συνάντησε μία επαρκή αντανάκλαση στις οργανωτικές προσπάθειες και την παραγωγική και πολιτιστική ανανέωση της εταιρείας Olivetti και των «φουτουριστικών» ουτοπικών οραμάτων του ιδιοκτήτη της.
H «κυβερνητική» οργάνωση της παραγωγής στην Olivetti, όπου η εμπειρία και η γνώση στο εσωτερικό του εργοστασίου ανατροφοδοτεί τον σχεδιασμό και την ανάπτυξη των νέων μεθόδων παραγωγής, ενέπνευσε όσο καμία άλλη τη θεωρία του Ρομάνο Αλκουάτι, αλλά και κατοπινών συγγραφέων για τη σημασία της πληροφορίας (σε εκείνη την πρωταυγή του Μεταφορντισμού) στην επικοινωνία των εργαζομένων σε όλη τη διάρκεια της γραμμής παραγωγής και του πόσο σημαντική ήταν αυτή η πληροφορία κι επικοινωνία στην παραγωγή της υπεραξίας. Μίας παραγωγής και υπεραξίας, που σύμφωνα με τη θεωρία του Οπεραϊσμού επεκτείνεται σε όλη την έκταση της κοινωνικής ζωής του εργαζομένου, η οποία μετατρέπεται σε πραγματικό «εργοστάσιο».
Κάτι που στο φουτουριστικό περιβάλλον της Ιβρέας, όπου θαρρείς πως όλη η πόλη ζούσε και ανέπνεε για το εργοστάσιο της Olivetti και η κάθε στιγμή της κοινωνικής, πολιτιστικής ζωής της συνδεόταν με αυτό, έβρισκε -έστω και με μία πιο οραματική ουτοπιστική έννοια, ακόμη και στην πιο «προνομιακή» από πλευράς εργασιακών και μισθολογικών συνθηκών και ζωής- την πιο πλήρη της αντανάκλαση. Η θεωρία του Αλκουάτι ότι η τεχνολογική ανασύνθεση (οι αλλαγές στη φύση της εργασίας) και η κοινωνική ανασύνθεση (αλλαγές στη φύση και την κατανομή του εργατικού δυναμικού) σημαίνει πως θα πρέπει να δημιουργήσουν απαραίτητα και νέες θεωρίες και νέες μορφές πολιτικής δράσης, που θα προκύπτουν από νέα μοντέλα έρευνας, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην οργάνωση της Olivetti.
Άλλωστε, διέβλεπε σε αυτή την πρωτοποριακή οργάνωση και στον τρόπο που διοχετευόταν η εσωτερική πληροφορία, έτσι όπως οργανωνόταν με ριζοσπαστικό τρόπο από τα εργαστήρια ψυχολογίας, τον αρχιτεκτονικό βιοκλιματικό σχεδιασμό των εργαστηρίων, τις πολιτιστικές συμβολές (πέρα από το ντιζάιν, τη διαφήμιση και την έρευνα για καλά υλικά) τόσο για την παραγωγή προϊόντων, αλλά και για τη διαμόρφωση των εργατών μέσα στο «Χαρούμενο Εργοστάσιο» (Fabbrica Felice) που οραματιζόταν ο Ολιβέτι, την επιβεβαίωση της ανάλυσης του Μαρξ.
Ιδίως στο «Απόσπασμα για τις Μηχανές», όπου τονίζει πως η ενορχήστρωση των μηχανικών εργαλείων και της γραμμής παραγωγής είναι στην ουσία η ενσωματωμένη γνώση, εξειδίκευση και ικανότητες των εργατών και των τεχνικών και μηχανικών. Μέσα στο περιβάλλον της Ιβρέα, η ενσωματωμένη γνώση εργαζομένων, τεχνικών, αλλά και των ειδημόνων που μέσα από τα ψυχολογικά, πολιτιστικά και καλλιτεχνικά εργαστήρια και χορηγίες του Ολιβέτι, δημιουργούνταν οι συνθήκες για την εσωτερική εκμετάλλευση κάθε ικμάδας γνώσης και ικανότητας, που και ο ίδιος ο «ευχαριστημένος» εργαζόμενος θα πρόσφερε. Ιδού, που μέσα από τούτην την εμπειρία αναδύεται το θεωρητικό πλαίσιο της «άυλης» παραγωγής και της κοινωνικής εργασίας, που τόσο θα έμελλε να κυριαρχήσει έκτοτε. Μέσα από την εμπειρία της Olivetti, τέθηκαν οι βάσεις για το κατοπινό μοντέλο της οργάνωσης της παραγωγής κατά τέτοιον τρόπο, όπου ο εργάτης είναι ταυτόχρονα και καταναλωτής.
Ο Ολιβέτι ανήκει σε μία ιδιαίτερη γενιά Ιταλών επιχειρηματιών, όπως ο Ματέι, ο Σινιγκάλια, που θεωρούσαν το «επιχειρείν» όχι ως κέρδος, αλλά σαν αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων και της τοπικής κοινωνίας μέσα στη δημιουργία. Ο Ολιβέτι επιστρέφοντας στη δεκαετία του ‘20 από τις ΗΠΑ μεταμορφώνει το εργοστάσιο του πατέρα του, του πρώτου κατασκευαστή γραφομηχανών στη χώρα, με βάση το φορντικό ορθολογιστικό σύστημα οργάνωσης της εργασίας.
Καινοτόμα προϊόντα, η πρώτη φορητή γραφομηχανή και υπηρεσίες σέρβις, εμπνευσμένη διαφήμιση και νέες τακτικές στην διανομή και την παράδοση, σύντομα εξακοντίζουν την εταιρεία στο διεθνές στερέωμα και την καθιστούν ανταγωνιστική σε όλον τον κόσμο. Όμως η μεγάλη αλλαγή για την Olivetti έρχεται μετά τον πόλεμο, όταν ο Αντριάνο Ολιβέτι αντιλαμβάνεται πως θα πρέπει να δημιουργηθούν ιδανικές συνθήκες όχι μόνο παραγωγής, αλλά και έρευνας μέσα στην επιχείρηση και επενδύει στην αναζήτηση και ενσωμάτωση στα προϊόντα του ό, τι πιο καινοτόμο είχε να επιδείξει η ανάπτυξη της ηλεκτρονικής. Κι όχι μόνο. Για την ανάπτυξη του δικτύου παραγωγής, αλλά και για την κατάλληλη εκμετάλλευση του ανθρώπινου δυναμικού και την ένταξή του στη διαδικασία, όχι της δημιουργικής και ευφάνταστης εργασίας, αλλά και του οραματισμού για νέα προϊόντα, η επιχείρηση προσλαμβάνει πέρα από τέλεια καταρτισμένους τεχνικούς και διανοούμενους (σαν τον αριστερό ποιητή Φράνκο Φορτίνι, του οποίου η εμπειρία υπήρξε πολύ μεγάλη στην παραγωγή στην παραγωγή κειμένων για λογαριασμό της εταιρείας), φιλόσοφους, κοινωνιολόγους (Φράνκο Μομιλιάνο), ψυχολόγους, προκειμένου να δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα βοηθούν τους εργαζόμενους να παράγουν χωρίς να αισθάνονται καταπιεσμένοι.
Πέρα από την αρχιτεκτονική αρτιότητα και καινοτομία, οι χώροι εργασίας στην Ολιβέτι εμπλουτίζονται με χώρους ξεκούρασης, ενδιαίτησης, βιβλιοθήκες, αίθουσες προβολής κλπ. Ενώ επιπλέον, τα προϊόντα του (με το καλλιτεχνικό ντηζάιν τους) και η προώθησή τους (με εμπνευσμένες και δημιουργικές διαφημίσεις) ακολουθούν μία διαδικασία ανάλογη με εκείνη της έκθεσης έργων τέχνης. Πέρα από το γεγονός ότι ο ίδιος ο Ολιβέτι λειτουργούσε ως μαικήνας τέτοιων εκθέσεων, όπως η πρωτοποριακή Arte Programmata, με κινητικά ή έργα τεχνολογικά, που επίσης συνεισέφεραν στον όλο σχεδιασμό και τη φήμη των προϊόντων του, ερεθίζοντας το φαντασιακό του καταναλωτή.
Παράλληλα, ο Ολιβέτι δεν αρκείται στο να συσσωρεύει πλούτο όπως ένας επιχειρηματίας της εποχής του. Επενδύει μέγα τμήμα από τα κέρδη του (τις 20 λίρες από κάθε 100) σε έργα υποδομής για την περιοχή της Ιβρέα, για κοινωνικά και πολιτιστικά προγράμματα, για εκδόσεις. Όλα για τη βελτίωση του επιπέδου ζωής και πολιτισμού του προσωπικού, των οικογενειών τους και της ευρύτερης περιοχής. Τα πολεοδομικά και αστικά προγράμματα που ο Ολιβέτι ανέθεσε σε εμπνευσμένους αρχιτέκτονες (τους Λουΐτζι Φιτζίνι, Τζίνο Πολίνι και Ινιάτσιο Γκαρντέλα) συνήργησαν ώστε να δημιουργηθεί ένα οικιστικό περιβάλλον μοναδικό, ανάλογο με μία φουτουριστική Ουτοπία, αυτό που ο ίδιος στο (δικό του ανεξάρτητο κομματικά) πολιτικό του πρόγραμμα ονόμαζε Comunita (Κοινότητα). Σε αυτό το πρόγραμμα, που ο ίδιος το 1958 με την υποψηφιότητά του για την ιταλική Γερουσία θέλησε να προωθήσει, το τρίπτυχο «άτομο/αντιπροσώπευση/Κράτος» στο πολιτικο-συγγραφικό-οραματιστικό του έργο, ο Ολιβέτι το μετατρέπει στο πλέγμα «πρόσωπο/Κοινότητα/εντολές», με στόχο μία προσέγγιση του κράτους στον πολίτη «από τα μέσα» και τον μετασχηματισμό της κοινωνίας «στο εσωτερικ»” της παραγωγικής διαδικασίας.
Μία Ουτοπία, που σαν άλλος Πλατωνικός βασιλεύς-νομοθέτης (άλλωστε ο ίδιος ο Ολιβέτι χρημάτισε και δήμαρχος της πόλης) οραματιζόταν σαν τον ιδανικό τόπο για διαβίωση των ανθρώπων με ποιότητα ζωής, που η καινοτόμος τεχνολογία και οι εξελιγμένες, αρμονικές, ανθρώπινες σχέσεις θα καταστούσαν επί Γης παράδεισο. Όπως και η πλατωνική Πολιτεία είχε ως αρχή την μετρημένη έκταση (οι 50.000 κάτοικοι του Πλάτωνα, έγιναν 75.000 στην Ιβρέα), ώστε οι ανθρώπινες σχέσεις στο εσωτερικό της να είναι αρμονικές και να αποφεύγεται η στάση.
Η δημιουργία φορητών γραφομηχανών, από την Lettera 22, αλλά ιδίως την πρωτοποριακή ακόμη και στη διαφήμισή της Valentine, επέκτεινε ακόμη περισσότερο την νεοφορντική νοοτροπία της εργασίας παντού και πάντα. Η εύχρηστη φύση της φορητής γραφομηχανής επέτρεπε στον καθένα να δημιουργήσει (δηλ. με εύσχημο τρόπο να «πάρει δουλειά στο σπίτι»), στην εξοχή και τη θάλασσα, στο αεροπλάνο, στο εστιατόριο, στον καναπέ του. Επιτρέπει στον εργαζόμενο να μην είναι ο «εργάτης μάζα», αλλά «γνωσιακός εργάτης» (cognitive worker) ή ο Βιρτουόζος (όπως θα έλεγε και ο Πάολο Βίρνο στη «Γραμματική του Πλήθους»), που αισθάνεται δημιουργικός και στη σχόλη του ακόμη.
Αυτή η οργάνωση και το «πολιτειακό» πρόγραμμα του Ολιβέτι, στάθηκαν μία από τις αφορμές για τη γέννηση του ιταλικού Οπεραϊσμού -το κίνημα της Αριστεράς, που με άξονα το περιοδικό Quaderni Rossi (Κόκκινα Τετράδια) των Αλκουάτι και Παντσιέρι, με εκκίνηση την οργάνωση της κοινωνίας κατ’ εικόνα και ομοίωση του εργοστασίου, ριζοσπαστικοποίησαν την κριτική στη βιομηχανική κοινωνία και τον καπιταλισμό, δημιουργώντας την Ιταλική Σχολή του Μαρξισμού. Οι μελέτες του Μομιλιάνο για την οργάνωση της Olivetti κάτω από το επιχειρηματικό πλαίσιο εντολών του Α. Ολιβέτι έχουν αφήσει ένα σοβαρό αποτύπωμα στην κοινωνικολογική βιβλιογραφία.
Όμως εκείνο το επίτευγμα που πραγματικά δημιούργησε τομή στην παγκόσμια βιομηχανική πραγματικότητα ήταν η ιδέα του Ολιβέτι και του μηχανικού του Μάριο Τσου, να αναπτύξει τον πρώτο φορητό υπολογιστή. Σε μία εποχή που τα μηχανήματα της IBM, που μονοπωλούσε τον χώρο, ήσαν βαριά και δύσχρηστα, η ομάδα του Ολιβέτι υπό τον Πιερ Τζόρτζο Περότο, κατόρθωσε να αναπτύξει τον πρώτο υπολογιστή με τρανζίστορ Elea 9003 (ακρώνυμα που παραπέμπουν στην ελληνική πόλη της Ελέας, προπύργιο των μαθηματικών και της τεχνολογίας στην Αρχαιότητα) και στη συνέχεια το επαναστατικό Programma 101, που προκάλεσε μεγάλο σάλο στην Παγκόσμια Έκθεση Τεχνολογίας της Νέας Υόρκης τον Οκτώβριο του 1965. Ήταν τότε που το Programma 101 απέδειξε ότι μπορεί να επεξεργασθεί με ακρίβεια τα δεδομένα και να προβλέψει επακριβώς, σε ελάχιστο χρόνο, την τροχιά ενός (πραγματικού) δορυφόρου γύρω από τη Γη.
Αποτέλεσμα ήταν η NASA να αγοράσει μια δωδεκάδα από αυτούς και να στηρίξει το πρόγραμμα επεξεργασίας δεδομένων της πτήσης στο φορητό και βολικό τούτο σύστημα. Ένα σύστημα που ακόμη πολλές από τις καινοτομίες του (τα δεδομένα σε καρτέλα, που έγινε αργότερα δισκέτα, η γλώσσα προγραμματισμού C και το λειτουργικό σύστημα Unix, που χρησιμοποιούνται και σήμερα στις τεχνολογίες cloud), άνοιξαν καινούργιες ατραπούς στην υπολογιστική τεχνολογία.
Το Programma 101 δημιούργησε μία επανάσταση όχι μόνον στην υπολογιστική δυνατότητα για τις επιχειρήσεις, με τη δυνατότητά του να αποθηκεύει, τόσο εσωτερικά, όσο και εξωτερικά, πληροφορίες. Ριζοσπαστικοποίησε ακόμη και την ίδια την οργάνωση της παραγωγής. Όχι απλά γιατί απελευθέρωσε χώρο, εν σχέσει με τις δύσχρηστες και θεόρατες, προηγούμενες υπολογιστικές μηχανές, αλλά κυρίως γιατί έφερε αλλαγές στην τμηματοποίηση και θεματοποίηση των εργασιών μέσα στην ίδια την εταιρεία. Ενώ προηγουμένως ένα μηχάνημα (πχ γραφομηχανή, μία αριθμομηχανή) εκτελούσε μία συγκεκριμένη εργασία, για την οποία απασχολείτο ένα συγκεκριμένο τμήμα, πλέον το Programma 101 ενοποιούσε τρόπον τινά τις εργασίες αυτές και ενοποιούσε την πληροφορία που παλιώτερα εξέπεμπε το κάθε τμήμα, αλλά δεν γνώριζε το άλλο. Πλέον οι σχέσεις των εργαζομένων με τις μηχανές μετατράπηκαν Η «άυλη» εργασία που εισήγαγε μία τέτοια επαναστατική μέθοδος εργασίας και η σχέση της με τις μηχανές, τροποποίησε την μέχρι τότε «βασισμένη στην οικονομία παραγωγή αγαθών» σε παραγωγή πληροφορίας, που μεταμόρφωνε ουσιαστικά τον τρόπο οργάνωσης και διοχέτευσης της παραγωγής.
Μόνο που ο ίδιος ο Αντριάνο Ολιβέτι δεν πρόφτασε να δει το πρόγραμμά του στην ανάπτυξη των υπολογιστών να δικαιώνεται και να θριαμβεύει: τον Φεβρουάριο του 1960 έφυγε από τη ζωή μέσα στο τραίνο που τον μετέφερε από το Μιλάνο στην Ελβετία. Μπορεί η εταιρεία να συνέχισε την πορεία της και μετά τον θάνατό του, καθοδηγούμενη από τον γιό του Ρομπέρτο και έπειτα με τη συγχώνευσή της με την General Electric, όμως ουδέποτε στη συνέχεια έφθασε σε εκείνες τις κορυφογραμμές του οραματισμού που ένας άνθρωπος σαν τον Αντριάνο Ολιβέτι είχε την έμπνευση και την αποφασιστικότητα να τη φέρει.
