Σαντορίνη, το ειδυλλιακό νησί των Κυκλάδων, γνωστό για το ηλιοβασίλεμά του, που προσελκύει χιλιάδες τουρίστες κάθε χρόνο. Γνωστό επίσης, για το προϊστορικό του ηφαίστειο καθώς και για την τοποθεσία Ακρωτήρι, τη θαμμένη πόλη κάτω από την τέφρα του ηφαιστείου, που έφερε στο φως ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος στα τέλη της δεκαετίας του ’60, με πλατείες, διώροφα σπίτια, σπουδαίες καλλιτεχνικές απεικονίσεις, αποχετευτικό σύστημα, και συνέχισε ο αρχαιολόγος Χρήστος Ντούμας. Πότε όμως έγινε ακριβώς η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης; Θα βρούμε κάποια στιγμή ανθρώπινου σκελετούς, όπως έχουν βρεθεί στην Πομπηία;
Το αίνιγμα της χρονολόγησης της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης είναι ένα μυστήριο, που έχει προβληματίσει και προβληματίζει έως και σήμερα τόσο τους αρχαιολόγους, όσο τους ανθρωπολόγους, τους φυσικούς και γενικότερα όλη την επιστημονική κοινότητα πολλά χρόνια τώρα. Ωστόσο, δεν έχει επιτευχθεί ομοφωνία ανάμεσα στους επιστήμονες για αυτήν την ημερομηνία, αφενός βάσει των αρχαιολογικών μεθόδων, αφετέρου βάσει των διαφόρων επιστημονικών προσεγγίσεων, για παράδειγμα η ραδιοχρονολόγηση, μελέτες δακτυλίων δέντρων και ανάλυση πυρήνων πάγου και σταλαγμιτών. Για αρκετό καιρό, μια διαφορά περίπου 100 ετών παρέμεινε μεταξύ των δύο μεθόδων, που μερικές φορές την αποκαλούμε «υψηλή χρονολογία» για μια παλαιότερη ημερομηνία (17ο αιώνα π.Χ.) και μια «χαμηλή χρονολογία» (16ο αιώνα π.Χ.). Αυτή λοιπόν, η ασυμφωνία έχει συζητηθεί σε πολλές περιπτώσεις στην επιστημονική κοινότητα.
Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Peter M. Warren από το Τμήμα Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ «Ας φανταστούμε ότι οι ιστορικοί του μέλλοντος, ερευνούσαν την πολιτική σχέση μεταξύ της Γερμανίας και του Ηνωμένου Βασιλείου, όταν η Μάργκαρετ Θάτσερ ήταν η πρωθυπουργός της Αγγλίας. Είχε προκύψει λοιπόν κάποια αβεβαιότητα. Οι περισσότεροι από τους ερευνητές θα καταλάβαιναν, ότι η σχέση της Θάτσερ με τον καγκελάριο Χέλμουτ Κολ ήταν ισχυρή, ωστόσο μια μικρότερη μερίδα ερευνητών θα πίστευε, ότι η Αγγλίδα πρωθυπουργός είχε ισχυρή σχέση με τον καγκελάριο Ότο φον Μπίσμαρκ. Φυσικά, σήμερα γνωρίζουμε ότι τελικά ήταν η σχέση Θάτσερ-Κολ, αλλά ας επιτρέψουμε μια μελλοντική αβεβαιότητα. Όλοι θα συμφωνούσαν ότι καμία κατάλληλη ιστορική και πολιτική ανασυγκρότηση δεν θα μπορούσε να γίνει, αν δεν καθοριστεί σωστά η χρονολογική σχέση. Με ποιον λοιπόν – ρωτούν οι υποθετικοί ιστορικοί – ήταν η Μάργκαρετ Θάτσερ σε (μερικές φορές ηφαιστειακή) συζήτηση;». Αυτό, σημαίνει ότι κάποιος θέλει να έχει την ακριβή ημερομηνία της έκρηξης του ηφαιστείου, κάτι που διέφευγε από τους μελετητές της ιστορίας της Ανατολικής Μεσογείου, παρά τις σημαντικές προσπάθειες σε πολλά διαφορετικά μέτωπα.
Το θαμμένο κλαδί ελιάς δίνει τη λύση;
Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά στοιχεία, που συγχρονίζουν το Αιγαίο με την Αίγυπτο, η έκρηξη θα έπρεπε να είχε συμβεί μετά την έναρξη του Νέου Βασιλείου στην Αίγυπτο. Με βάση την εκτενή χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα της δυναστικής Αιγύπτου, αυτή η ημερομηνία θα πρέπει να είναι μεταξύ 1570–1544 π.Χ. Ωστόσο, η χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα τοποθετεί την έκρηξη στα τέλη του 17ου αιώνα π.Χ., προκαλώντας μια μακροχρόνια συζήτηση, η οποία δεν έχει διευθετηθεί μέχρι σήμερα. Η ημερομηνία ραδιοάνθρακα βασίζεται σε πολλαπλά δείγματα οργανικής ύλης από το στρώμα καταστροφής στο Ακρωτήρι, καθώς και σε ένα κλαδί ελιάς, που θάφτηκε ζωντανό από την τέφρα μετά την έκρηξη. Ο μέσος όρος του ραδιοάνθρακα προέρχεται από 25 δείγματα από το Ακρωτήρι και μας παρέχει ένα εύρος ημερομηνιών: 1630–1548 π.Χ. (με 68,2% πιθανότητα) ή 1681–1542 π.Χ. (με 95,4% πιθανότητα). Αυτό όμως το εύρος ημερομηνιών εκτείνεται σε περισσότερο από έναν αιώνα και επομένως, δεν είναι πολύ χρήσιμο για τη διευθέτηση της συζήτησης.
Η σημασία του ξύλου (κλαδί ελιάς) ως δείγμα χρονολόγησης με ραδιενεργό άνθρακα, σε αντίθεση με το οργανικό υλικό, όπως ο λάκκος που βρέθηκε το κλαδί ελιάς, είναι ότι το ξύλο κατασκευάζεται επί σειρά ετών, παρέχοντας μια χρονική αλληλουχία και όχι μόνο ένα σημείο.
Σύμφωνα με την αρχαιολόγο Κατερίνα Θεοδωρακοπούλου, η οποία ειδικεύεται στη γεωαρχαιολογία, χρονολογήσεις που έγιναν με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα C-14 σε ξύλο, οστά και σπόρους δίνουν τη χρονολογία της έκρηξης μεταξύ 1660-1613 π.Χ., ενώ η πιο πρόσφατη χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα C-14 που έγινε το 2006 στο απανθρακωμένο κλαδί ελιάς, έδωσε την χρονολογία 1627-1600 π.Χ. Ωστόσο, το 2018 αναλύσεις σε δενδροδακτυλίους με στόχο την καλύτερη βαθμονόμηση καμπυλών ραδιοάνθρακα, τοποθετούν την έκρηξη μεταξύ 1600-1525 π.Χ. Χρονολογήσεις, που βασίζονται σε γεωλογικά δεδομένα (αναλύσεις σπόρων κτλ.), υποστηρίζουν την αρχαιότερη χρονολόγηση, ενώ αυτές που βασίζονται σε αρχαιολογικά δεδομένα και σε συσχετισμούς με το αιγυπτιακό ημερολόγιο υποστηρίζουν νεότερη χρονολόγηση. Τελευταία βέβαια, η παλαιότερη με τη νεώτερη χρονολόγηση συγκλίνουν, καθώς νέες αναλύσεις ραδιοάνθρακα σε αιγυπτιακούς τάφους έχουν αναθεωρήσει τις αιγυπτιακές δυναστείες και το ημερολόγιο, μεταθέτοντας προς τα πίσω τη χρονολόγηση και πλησιάζοντας την αρχαιότερη χρονολόγηση (Το Νέο Βασίλειο άρχισε το 1570-1544 και το Παλαιό το 2691-2625 π.Χ.).
Νεκρός άνδρας και σκύλος από το τσουνάμι της Σαντορίνης;
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού ήταν ένα κομβικό γεγονός όχι μόνο για τη Μεσόγειο αλλά και τον υπόλοιπο κόσμο, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Χρήστο Ντούμα. Απώλειες ανθρώπινων και μη ζωών και υλικές ζημιές που σχετίζονται με την έκρηξη, συμπεριλαμβανομένων των σεισμών, της ροής πυροκλαστικών συντριμμιών και της τέφρας, και της πτώσης του τσουνάμι στην ξηρά επηρέασαν ολόκληρη την περιοχή. Επιπλέον, έχει καταγραφεί από πολλούς επιστήμονες, ότι οι κλιματικές αντιδράσεις εξακολουθούσαν να γίνονται αισθητές για δεκαετίες μετά την έκρηξη του ηφαιστείου.
Παρά το τεράστιο μέγεθος του συμβάντος, λείψανα ανθρώπινων θυμάτων δεν έχουν αναφερθεί ποτέ, ακόμη και στην περιοχή του Ακρωτηρίου, το οποίο επλήγη σε τεράστιο βαθμό. Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν, ότι η αρχική πρόδρομη ηφαιστειακή δραστηριότητα, ώθησε τους κατοίκους να εκκενώσουν το νησί, αν και πολλοί μπορεί να είχαν αποτεφρωθεί στη θάλασσα σε ροές πυροκλαστικής πυκνότητας. Σύμφωνα όμως με πολλούς ερευνητές, υπήρχαν τουλάχιστον κάποιοι επιζώντες από την έκρηξη, όπως φαίνεται από την άφιξη της θηραϊκής αρχιτεκτονικής και του πολιτιστικού υλικού, οι οποίοι μετανάστευσαν σε άλλα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Το Τσεσμέ-Μπαγκλαραράσι (Çeşme-Bağlararası) στα παράλια της Τουρκίας κατοικήθηκε σχεδόν συνεχώς τουλάχιστον από τα μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ. έως τον 13ο αιώνα π.Χ.. Η τοποθεσία ήταν ένας ακμάζων παράκτιος οικισμός της δυτικής Ανατολίας με στοιχεία που διευκόλυνε την ανάπτυξη του χερσαίου και θαλάσσιου εμπορίου, συμπεριλαμβανομένων των μινωικών πολιτιστικών στοιχείων κατά το α’ μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. Δεδομένης της θέσης και της πολυπλοκότητάς του, θα ήταν κεντρικός περιφερειακός κόμβος. Σήμερα, η τοποθεσία βρίσκεται περίπου 200 μέτρα από τη σύγχρονη ακτογραμμή και τη μαρίνα του κόλπου Τσεσμέ.
Το 2009 οι αρχαιολόγοι ξεκίνησαν τις ανασκαφές στην περιοχή, που όπως φαίνεται ήταν έρημη την εποχή της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Αυτή η περιοχή περιελάμβανε τεράστια οχυρωματικά τείχη, που είχαν διαταραχθεί σε μεγάλο βαθμό με ένα πλευρικά εκτεταμένο στρώμα ερειπίων και χαοτικά ιζήματα, συμπεριλαμβανομένης μιας χαρακτηριστικής τέφρας και ενός απανθρακωμένου στρώματος. Ένα αντιπροσωπευτικό ιζηματολογικό τμήμα αναλύθηκε με χρήση πολλαπλών μεθοδολογιών αντιπροσώπων για τον προσδιορισμό της πηγής, της ηλικίας, των μηχανισμών μεταφοράς, τα οποία στη συνέχεια συγκρίθηκαν με τα ευρήματα από την αρχαιολογική ανασκαφή.
Ευρήματα
Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής βρέθηκαν: άφθονη κεραμική, μερικά τμήματα της οποία ανήκουν στην Ύστερη Μινωική ΙΑ, μια λεπτή συνεχής στρώση τέφρας, στοιχεία της οποίας ταιριάζουν με την τέφρα από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, με απανθρακωμένα υπολείμματα κεραμικής Υστερομινωικής ΙΑ. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια των ανασκαφών φανερώθηκαν οχυρωματικά τείχη και μικρά σε διάσταση κτήρια μέσα στα οποία βρέθηκαν αγγεία, κοχύλια (όστρεα), οστά και κάρβουνο. Σε κοντινή απόσταση και σε είσοδο κτηρίου κάτω από πεσμένες πέτρες, φανερώθηκε ένας σκελετός σκύλου. Επίσης, ένας ανθρώπινος σκελετός νεαρού ενήλικου άνδρα βρέθηκε μέσα στα ερείπια ενός κτηρίου, ελαφρώς σε κυρτή θέση. Ο σκελετός δεν είχε σημάδια ταφής (π.χ. τοποθέτηση, ταφικά αντικείμενα). Ανάμεσα στα συντρίμμια της κατασκευής βρέθηκαν και θαλάσσια μαλάκια, το είδος των οποίων γνωρίζουμε ότι προσκολλάται σε σκληρές επιφάνειες, όπως σε βραχώδεις ακτές ή θαλάσσιες κατασκευές και παρομοίως θα μπορούσε να είχε φτάσει κατά τη διάρκεια του τσουνάμι. Ολόκληροι, αρθρωτοί σκελετοί εξημερωμένων ζώων, όπως ο σκύλος που βρέθηκε κοντά στα θαλάσσια όστρεα φανερώνει, ότι παρασύρθηκε από το τσουνάμι, το οποίο δημιουργήθηκε μετά την έκρηξη του ηφαιστείου.
Αξίζει να αναφερθεί, ότι στα κτήρια αυτά υπάρχουν σημάδια κατάρρευσης και εισβολής, που δεν ταιριάζουν με στοιχεία σεισμού, επειδή η ζημιά είναι μονής κατεύθυνσης. Για παράδειγμα, σε ένα από τα σπίτια, που συνδέονται με τα οχυρωματικά τείχη, ένα στρώμα ερειπίων εισχωρεί από ένα κατεστραμμένο τμήμα του τείχους και καλύπτεται από ένα πιο σκούρο χώμα, που συνεχίζει ακόμη πιο μακριά στο δωμάτιο. Τέτοιες λοιπόν, αποθέσεις θα απαιτούσαν μια πολύ ισχυρή δύναμη, για να αποσυναρμολογηθούν και να καταρρεύσουν. Η θέση του ανθρώπινου ανδρικού σκελετού βλέπει στο πιο σοβαρά κατεστραμμένο τμήμα του οχυρωματικού τείχους, υποδηλώνοντας το σημείο αστοχίας του τείχους τη στιγμή του συμβάντος. Μια μέτρηση ηλικίας ραδιοάνθρακα από ένα απανθρακωμένο κομμάτι, που βρίσκεται πλησιέστερα στον σκελετό δίνει το μικρότερο εύρος ηλικιακών αποτελεσμάτων μεταξύ όλων των μετρήσεων και ταιριάζει περισσότερο με τη «χαμηλή» παρά την «υψηλή» χρονολογία, που είδαμε πιο πάνω, δηλαδή κατά τον 16ο αιώνα π.Χ.
Μετά από μια φυσική καταστροφή όπως ένα τσουνάμι, οι επιζώντες αναλαμβάνουν την ευθύνη της διάσωσης των θυμάτων, της ανάκτησης των νεκρών, της φροντίδας των τραυματιών και του καθαρισμού μετά το συμβάν. Στο Τσεσμέ-Μπαγκλαραράσι (Çeşme-Bağlararası) αυτή η προσπάθεια είναι ορατή με την παρουσία κακοσχηματισμένων κοιλοτήτων, που ερμηνεύονται εδώ ως διατηρημένα υπολείμματα από την προσπάθειά τους, να ανασύρουν τα θύματα από τα συντρίμμια του τσουνάμι. Ο ανθρώπινος σκελετός βρισκόταν περίπου 1 μέτρο κάτω από ένα τέτοιο λάκκο, υποδηλώνοντας ότι ήταν πολύ βαθύς για να βρεθεί και να ανακτηθεί και επομένως (μάλλον εν αγνοία του) έμεινε πίσω.
