1908: Στη βίλα του Γκόρκι ο Βλαδίμηρος Λένιν και ο Αλεξάντερ Μπογκντάνοφ διασταυρώνουν τα ξίφη τους τόσο σε φιλοσοφικό όσο και σε σκακιστικό επίπεδο.
Στις αρχές του 1908, απαντώντας σε μια επιστολή του φίλου, συνομιλητή και συντρόφου Μαξίμ Γκόρκι, ο Λένιν θα γράψει:
Πήρα σήμερα το επείγον γράμμα σας. Μας γοητεύει, αλήθεια, εξαιρετικά η ιδέα να πεταχτούμε ως εσάς, στο Κάπρι! Μου κάνατε μια τόσο ωραία περιγραφή, που σας δίνω τον λόγο μου, ότι θα ‘ρθω οπωσδήποτε και ότι θα προσπαθήσω να παρασύρω και τη γυναίκα μου. Μονάχα, να, την ημερομηνία δεν μπορώ ακόμα να καθορίσω: αυτή τη στιγμή, δεν μπορούμε να αφήσουμε τον Προλετάρι πρέπει να στρώσουμε, να οργανώσουμε με πάση θυσία τη δουλειά. Κι αυτό θα χρειαστεί ένα ή δυο μήνες το ελάχιστο. Είναι απαραίτητο. Όμως την άνοιξη θα μπορέσουμε να λασκάρουμε κάπως, να ‘ρθουμε, να πιούμε άσπρο κρασί του Κάπρι, να δούμε τη Νεάπολη, να κουβεντιάσουμε μαζί σας (Γράμματα στον Γκόρκι, Γράμμα της 15ης Ιανουαρίου 1908, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984, σ. 9).
Ο Γκόρκι είχε εγκατασταθεί στο Κάπρι ήδη από το 1906 απολαμβάνοντας την ειδυλλιακή ατμόσφαιρα του μεσογειακού θέρετρου, και η προοπτική του Λένιν να ξελαγράρει λίγο από τα πάμπολλα καθήκοντα του επαναστατικού βίου φάνταζε πολλαπλά διεγερτική, όπως μαρτυρεί η γλαφυρότητα της άνωθεν επιστολής. Ωστόσο τα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει ο Λένιν είναι πολλά και διαφορετικής φύσης. Πέρα από τα καθαυτό πολιτικά ζητήματα έχει ανακύψει στους κύκλους των Μπολσεβίκων μια φιλοσοφική διένεξη. Χονδρικά μιλώντας, μια μερίδα μπολσεβίκων, επηρεασμένοι από τις ιδέες του Μαχ, που εισάγει τον εμπειριοκριτικισμό, μια θεωρία που με βάση εξελίξεις στη φυσική οδηγείται σε αναβάθμιση του υποκειμενικού ιδεαλισμού, αρνούμενη την αντικειμενικότητα της εμπειρικής πραγματικότητας, προχωρούν σε μια σύνθεση που επερωτά την κυρίαρχη «διαλεκτική» ορθοδοξία που εκφράζεται από τον Πλεχάνοφ.
Αυτοί, όπως περιγράφει ο Λένιν στον Γκόρκι, «προσπαθούν να πείσουν τον αναγνώστη ότι η «πίστη» στην πραγματικότητα της ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου είναι μυστικισμός (Μπαζάροφ). Συγχέουν με τον πιο εξοργιστικό τρόπο τον υλισμό με τον καντιανισμό (Μπαζάροφ και Μπογκντάνοφ). Γίνονται κήρυκες μιας παραλλαγής του αγνωστικισμού (εμπειριοκριτικισμός) και του ιδεαλισμού (εμπειριομονισμός). Διδάσκουν στους εργάτες τον «θρησκευτικό αθεϊσμό» και τη λατρεία των ανωτάτων ανθρώπινων ιδιοτήτων (Λουνατσάρσκι)…» (Γράμμα της 25ης Φεβρουαρίου 1908, ό.π., σ. 19). Η δυναμική με την οποία οι ιδέες αυτές επέλαυναν θορύβησε τον Λένιν, του οποίου ως τότε η τακτική ήταν να μη δίνεται σημασία στις φιλοσοφικές διαφωνίες, στον βαθμό που προέχουν τα κοινά αγωνιστικά καθήκοντα. Έτσι, συνόψιζε, π.χ., στην ίδια αυτή επιστολή προς τον Γκόρκι:
Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1904 καταλήξαμε σε συμφωνία με τον Μπογκντάνοφ σαν μπολσεβίκοι και δημιουργήσαμε σιωπηρά έναν συνασπισμό -που σιωπηρά παραμέριζε τη φιλοσοφία σαν ένα ουδέτερο πεδίο- έναν συνασπισμό που παρατάθηκε σ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης, και που μας έδωσε τη δυνατότητα να εφαρμόσουμε από κοινού στην επανάσταση την τεχνική της σοσιαλδημοκρατίας (δηλαδή του μπολσεβικισμού) που σύμφωνα με τη βαθιά μου πεποίθηση ήταν η μόνη σωστή. (σ. 18).
Κι έτσι επέμενε στον ουδέτερο χαρακτήρα του περιοδικού, του Προλετάρι, ώστε να μην αποδοθούν οι φιλοσοφικές διαφορές σε διαμάχες σεχτών μέσα στο κόμμα. Και πάνω σ’ αυτήν την αρχή προσπαθεί να πείσει τον Γκόρκι, ο οποίος είναι συνομιλητής και φίλος των ανωτέρω εμπειριοκριτικών, να μη δίνει έμφαση στη σχέση του πολιτικού διαλόγου με τη φιλοσοφική διαμάχη, η οποία «είναι αναπόφευκτη». Οι προσπάθειες αυτές του Λένιν είναι συγκινητικές, αν συνυπολογίσει κανείς ότι οι φιλοσοφικές διαφωνίες απορρέουν σε πρακτικές διαφοροποιήσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά την αποτυχία της επανάστασης του 1905, οι μετέπειτα «μαχιστές» θα συγκροτήσουν σταδιακά το κίνημα που ονομάστηκε «οτζοβισμός»* και πιστεύει στην άμεση επαναστατική βία, σε αντίθεση με την κυρίαρχη γραμμή που θέλει τους μπολσεβίκους να συμμετάσχουν στη Δούμα και για να αποσπάσουν, έως ότου ωριμάσουν οι συνθήκες, ό,τι καλύτερο είναι εφικτό.
Ανάμεσά τους ο Αλεξάντερ Μπογκντάνοφ ξεχώριζε. Ο Μπογκντάνοφ (και ο υποκειμενικός ιδεαλισμός του) θα έμενε στην ιστορία για τη θέση του περί προλεταριακής κουλτούρας. Εντελώς συνοπτικά, και πάλι: Βασική θέση των υπό την επήρεια του Μαχ μπολσεβίκων είναι ότι ο εμπειρικός κόσμος αποτελεί ένα συνονθύλευμα γεγονότων που απαιτούν τη δύναμη του υποκειμενικού νου για να μπουν σε μια τάξη. Αυτό που αρχικά απηχεί τη γνωστή καντιανή θέση περί των υπερβατολογικών προϋποθέσεων που καθιστούν δυνατή την εμπειρία, μια διευθέτηση δηλαδή του τρόπου που λειτουργεί η γνώση, στον Μπογκντάνοφ, υπό την επιρροή του Φίχτε, προχωρά ένα βήμα μακρύτερα. Στην υποκειμενική συνείδηση δεν βρίσκονται μόνο οι προϋποθέσεις της γνώσης, αλλά και η ίδια η διαδικασία της δόμησης της πραγματικότητας. Η συνείδηση αποτελεί τη δημιουργό δύναμη που κατασκευάζει την πραγματικότητα όπως αυτή θέλει. Δεν είναι η κοινωνική πραγματικότητα που αντανακλάται, όπως το ήθελε ο Πλεχάνοφ, στη συνείδηση, αλλά η συνείδηση που αντανακλάται στην κοινωνική πραγματικότητα. Κι αν η κυρίαρχη αστική συνείδηση δημιουργεί την αστική πραγματικότητα, χρειαζόμαστε μια προλεταριακή συνείδηση για να διαμορφώσουμε την προλεταριακή πραγματικότητα. Και φορέας αυτής της συνείδησης θα είναι η προλεταριακή κουλτούρα.
Ο Μπογκντάνοφ δεν έμεινε μόνο στη θεωρητική εξήγηση του σχήματός του, αλλά χρησιμοποίησε και τη βοήθειατης επιστημονικής φαντασίας για να δώσει σαφείς επεξηγήσεις του. Ενδεικτικό είναι ότι το 1908 γράφεται και το διασημότερο έργο του, Ο κόκκινος πλανήτης, μια περιγραφή της σοσιαλιστικής ουτοπίας όπως έχει αναπτυχθεί σε έναν άλλο πλανήτη.
Καταλαβαίνει εύκολα κανείς πόσο σπινθηρώδης θα υπήρξε η συνάντηση του Λένιν με τον Μπογκντάνοφ, όταν τελικά, στα μέσα Απριλίου του 1908, ο πρώτος επισκέφθηκε τελικά τον Γκόρκι στο Κάπρι. Δεν ξέρουμε τι ειπώθηκε, ξέρουμε ωστόσο ότι λίγο μετά προέκυψε το Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός, εσωκομματικό ξεκαθάρισμα του Λένιν με τους οπαδούς του Μαχ, που είτε εμπρόθετα είτε ντε φάκτο καθόρισε τη φιλοσοφική ορθοδοξία του κόμματος, αναβαθμίζοντας τη θέση του Πλεχάνοφ και καθιστώντας την περί αντανάκλασης πραγματικότητας και συνείδησης θέση το μέτρο ελέγχου της φιλοσοφικής ορθοφροσύνης. Ξέρουμε επίσης ότι σε μεταγενέστερες επιστολές προς τον Γκόρκι ο Λένιν τονίζει το ατελέσφορο του να επανέλθει στο Κάπρι και να συνδιαλλαγεί με τους φιλοσοφικούς εχθρούς του. «Σχετικά με τον ερχομό μου, δεν έχετε καθόλου δίκιο. Πέστε μου, ποιο νόημα έχει να τσακώνομαι με τους Μαξίμοφ, Λουνατσάρσκι κ.λπ.; Σεις ο ίδιος γράφετε: Γκρινιάζετε κατ’ ιδίαν, και να που με καλείτε να γκρινιάζω δημόσια» (~Νοέμβρης 1910, σ. 34). Το Υλισμός και εμπειριοκριτισμός έληξε την γκρίνια, έκλεισε τη συζήτηση, διευθέτησε το ζήτημα.
Από το Κάπρι ωστόσο έμειναν μερικές θρυλικές φωτογραφίες που ενδιαφέρουν και τη στήλη μας. Στη γραφική βεράντα της βίλας του Γκόρκι με τη χαρακτηριστική θέα βλέπουμε σε ένα τραπεζάκι, πάνω από μια σκακιέρα, τον Λένιν και τον Μπογκντάνοφ να μονομαχούν σκακιστικά. Διασώζονται αρκετές φωτογραφίες, και αν συμπεράνουμε και από επόμενες που δείχνουν την παρέα να παίζει χαρτιά, το κλίμα, παρά την ένταση των φιλοσοφικών και πολιτικών διαφωνιών, διατηρεί έναν ανάλαφρο χαρακτήρα. Υποθέτω ότι Λένιν και Μπογκντάνοφ δεν περιορίστηκαν απλά σε μια παρτίδα. Και η υπόθεση είναι εύλογη τόσο γιατί είναι στο πλαίσιο της κοινής σκακιστικής πρακτικής, ερασιτεχνών τε και επαγγελματιών, όσο και γιατί οι φωτογραφίες που διαθέτουμε δείχνουν διαφορετικό πλήθος θεατών, που δεν δικαιολογείται να έχει προκύψει σε μία μόνο παρτίδα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει δε η αντίστιξη ανάμεσα σε δύο εικόνες: στη μία ο Λένιν χασμουριέται ενώ ο Μπογκντάνοφ σκέφτεται. Ο Γκόρκι παρακολουθεί με ένα μειδίαμα, ίσως ερμηνεύοντας το χασμουρητό ως βρυχηθμό.
Στην επόμενη εικόνα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Ο Λένιν φορά καπέλο, ενώ το πλήθος των θεατών είναι διευρυμένο, συμπεριλαμβανομένης και της συζύγου του Γκόρκι. Να πρόκειται εδώ για προγενέστερη λήψη, με τους πολλούς να βαρέθηκαν και να έφυγαν και μόνο τον θεατρικό συγγραφέα να έμεινε; Μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε, αλλά καθεμία από αυτές θα μπορούσε να τροφοδοτήσει μυθιστορηματικές αφηγήσεις διαφορετικού βάρους, ανάλογα με το πού κάθε φορά θα θέλαμε να ρίξουμε το ενδιαφέρον. Με το να αγνοούμε τα πάντα έχουμε το συγκριτικό πλεονέκτημα να μπορούμε να προσαρμόσουμε τα γεγονότα στο ερμηνευτικό μας σχήμα, βάζοντας πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές να κινούνται ως εάν να ήταν πιόνια στη σκακιέρα -βέβαια, ούτε ο Λένιν ούτε ο Μπογκντάνοφ θα αισθάνονταν όμορφα σε αυτόν τον ρόλο, με τον πρώτο να εξανίσταται λόγω του πολιτικού του βολονταρισμού και τον δεύτερο, όπως είδαμε, για τη γνωσιοθεωρητική του εκδοχή.
Τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο ενδιαφέροντα αν υπολογίσουμε ότι φέρεται να σώζεται μια καταγραφή παρτίδας από το Κάπρι το 1908. Τα προβλήματα, ωστόσο, μόλις και αρχίζουν. Καταρχάς η παρτίδα φέρεται να αφορά όχι τον Λένιν και τον Μπογκντάνοφ αλλά τον Λένιν και τον Γκόρκι. Δεύτερον, ενώ στις φωτογραφίες ο Λένιν φαίνεται να έχει τα μαύρα κομμάτια, εδώ παίζει λευκός. Τρίτον, όχι μόνο το άνοιγμα της παρτίδας (η Άμυνα Αλιέχιν) αναπτύχθηκε μια δεκαετία αργότερα, αλλά και η συγκεκριμένη βαριάντα φαίνεται υπερβολικά θεωρητική ώστε να πιστέψει κανείς ότι έφτασαν σ’ αυτήν αυτόνομα δύο ερασιτέχνες, ανεξάρτητα του πόσο δυνατοί παίκτες μπορεί να είναι. Βέβαια, ο Ριζοσπάστης, σε δημοσίευμά του για αυτή την παρτίδα δεν φαίνεται να λαμβάνει σοβαρά τις ενστάσεις:
«Η άμυνα αυτή εμφανίστηκε στην αγωνιστική πρακτική στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και οφείλει το όνομά της στον τρίτο παγκόσμιο πρωταθλητή Αλεξάντερ Αλιέχιν, ο οποίος τη χρησιμοποίησε με ιδιαίτερη επιτυχία στο διεθνές τουρνουά της Βουδαπέστης το 1921. Η ιδέα του Μαύρου είναι να επιτρέψει στον Λευκό να χτίσει ένα ισχυρό κέντρο με τα πιόνια του, το οποίο αργότερα θα προσπαθήσει να υπονομεύσει με ενεργητικό παιχνίδι από τις πτέρυγες.
»Πρόκειται για το χαρακτηριστικό στιλ παιχνιδιού της περίφημης Υπερμοντέρνας Σχολής, που έκανε τα πρώτα της βήματα εκείνη ακριβώς την περίοδο, αμφισβητώντας τις διδαχές της Κλασικής Σχολής κυρίως όσον αφορά τον τρόπο ελέγχου του κέντρου και την αναγκαιότητα διατήρησης υγιούς σκελετού πιονιών χωρίς αδυναμίες. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για μια πολύ χαρακτηριστική σύμπτωση, αφού οι δύο αντίπαλοι ακολουθούν μία από τις βασικές συνέχειες αυτής της άμυνας εν έτη 1908, δηλαδή τουλάχιστον δέκα χρόνια πριν από τη συστηματική ενασχόληση των επαγγελματιών σκακιστών με αυτή!»
Αν και μοιάζει απίθανο να ισχύει αυτό, μου αρέσει ως πιθανό σενάριο -ασχέτως αν ο αντίπαλος είναι ο Μπογκντάνοφ ή ο Γκόρκι, που εξάλλου διαφωνούσε και αυτός με τον Λένιν στα συγκεκριμένα ζητήματα. Η πιθανότητα να έχασε ο Λένιν από ένα άνοιγμα που φέρει το όνομα του αντιμπολσεβίκου, φιλοαριστοκράτη Αλιέχιν αποτελεί όμορφη τραγική ειρωνεία. Ο δογματικός Λένιν ενάντια σε ένα «υπερμοντέρνο» άνοιγμα, που αναπτύσσεται ενάντια στην (σκακιστική) ορθοδοξία. Αλλά είναι αυτή η όμορφη εικόνα, από την άποψη του κυνικού μειδιάματος του ιστορικού των ιδεών, που κάνει το σενάριο της πλαστότητας πιο αληθινό. Είναι κρίμα που δεν γνωρίζουμε τον -αν μη τι άλλο χιουμορίστα- που πλάσαρε την παρτίδα. Σε κάθε περίπτωση, παρά την ένδεια των στοιχείων και με το ελάχιστο μερικών φωτογραφιών, συναντούμε εδώ και πάλι ένα θεματικό μοτίβο του σύντομου 20ούαιώνα -τη σύμπλεξη σκακιού και πολιτικής, όπου το πρώτο δεν αποτελεί απλώς μεταφορά (η περιώνυμη «γεωπολιτική σκακιέρα») αλλά κυριολεξία: η μάχη των ιδεών γίνεται και μάχη σκακιστών. Το μοτίβο αυτό εξάλλου μάς ακολουθεί και στον καινούριο πολυπολικό 21ο αιώνα, με τη διαμάχη Δύσης, Ρωσίας, Κίνας και Ινδίας να δημιουργεί συχνά καινούριες βαριάντες στα τουρνουά και τις σκακιέρες.
______________________
*«Οτζοβισμός» ή τελεσιγραφισμός. Την καταγωγή του όρου περιγράφει γλαφυρά ο Τρότσκι: «Από το 1905 κιόλας, θεωρούσε αδύνατη τη συμμετοχή των Μπολσεβίκων στο Σοβιέτ της Πετρούπολης εάν το Σοβιέτ δεν αναγνώριζε προκαταβολικά τη σοσιαλδημοκρατική ηγεσία. Κάτω από την επιρροή του Μπογκντάνοφ, το γραφείο της Επιτροπής Πετρούπολης των Μπολσεβίκων υιοθέτησε τον Οκτώβρη του 1905 αυτή την απόφαση: να υποβάλλει στο Σοβιέτ της Πετρούπολης το αίτημα ν’ αναγνωρίσει την ηγεσία του κόμματος. Στην αντίθετη περίπτωση, θα ‘πρεπε ν’ αποφασίσουν να εγκαταλείψουν το Σοβιέτ. Ο νεαρός δικηγόρος Κρασίκοφ, μέλος της μπολσεβίκικης Επιτροπής Πετρούπολης εκείνης της εποχής, διάβασε αυτό το τελεσίγραφο στην ολομέλεια του Σοβιέτ. Οι εργάτες αντιπρόσωποι, μαζί και οι Μπολσεβίκοι, αλληλοκοιτάχτηκαν ξαφνιασμένοι και προχώρησαν στα θέματα της ημερήσιας διάταξης. Κανένας δεν εγκατέλειψε το Σοβιέτ. Σε λίγο έφτασε ο Λένιν από το εξωτερικό και συγύρισε για καλά τους τελεσιγραφιστές: “δεν μπορούμε”, τους είπε, “να υποχρεώσουμε με τη βοήθεια τελεσιγράφων τη μάζα να πηδήξει πάνω από τις απαραίτητες φάσεις της ίδιας της πολιτικής της εξέλιξης”». Λέων Τρότσκι, «Και τώρα;»
