Το 1990, στο μεταίχμιο της αυτοδιάλυσης της ΕΣΣΔ, της κατάρρευσης του διπολικού ψυχροπολεμικού συστήματος με πυρήνα τον παγκόσμιο Βορρά και της αρχής της μονοπολικής στιγμής κυριαρχίας των ΗΠΑ, ο αριθμός των μεταναστών σε πλανητική κλίμακα ήταν περίπου 152 εκατομμύρια και αντιστοιχούσαν στο 2,9% του συνολικού ανθρώπινου πληθυσμού. Το 2020 περίπου το 3,6% του παγκόσμιου πληθυσμού ήταν μετανάστες, δηλαδή 280 εκατομμύρια άνθρωποι.
Εάν εξετάσουμε τις περιοχές που κατέχουν το μεγαλύτερο μερίδιο επί του συνόλου των μεταναστών σε πλανητική κλίμακα, η Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένης της Ρωσικής Ομοσπονδίας) είναι επί του παρόντος ο μεγαλύτερος προορισμός με 87 εκατομμύρια μετανάστες, αριθμός που αντιστοιχεί σε ποσοστό 30,9% επί του παγκόσμιου μεταναστευτικού πληθυσμού. Ακολουθεί η Ασία, στην οποία ζουν και εργάζονται 86 εκατομμύρια διεθνείς μετανάστες, κατέχοντας μερίδιο 30,5%. Στην τρίτη θέση βρίσκεται η Βόρεια Αμερική αποτελώντας προορισμό για 59 εκατομμύρια μετανάστες, με τον αριθμό να αντιστοιχεί στο 20,9% των μεταναστών όπου γης, ακολουθούμενη από την Αφρική στην οποία ζουν 25 εκατομμύρια, δηλαδή το 9%. Τα τελευταία 15 χρόνια ο αριθμός των μεταναστών έχει υπερδιπλασιαστεί στη Λατινική Αμερική από περίπου 7 σε 15 εκατομμύρια, αριθμός που αντιστοιχεί στο 5,3 % όλων των διεθνών μεταναστών. Περίπου 9 εκατομμύρια μετανάστες ζουν στην Ωκεανία, ή το 3.3% του παγκόσμιου μεταναστευτικού πληθυσμού (World Migration Report 2022).
Η εικόνα που αναδύεται είναι διαφορετική αν εξετάσει κανείς τα πράγματα σε σχέση με τον πληθυσμό της κάθε περιοχής. Έτσι η περιοχή με τους λιγότερους μετανάστες στον πλανήτη σε καθαρούς αριθμούς, η Ωκεανία, έχει το μεγαλύτερο μερίδιο διεθνών μεταναστών ως ποσοστό επί του συνολικού πληθυσμού της, με το 22% των κατοίκων της να έχει γεννηθεί σε άλλη χώρα από αυτή που εργάζεται. Στη Βόρεια Αμερική αντιστοιχεί ποσοστό 15,9% ενώ στην Ευρώπη το 11,6% του πληθυσμού της έχει μεταναστευτικό υπόβαθρο. Η Λατινική Αμερική και η Καραϊβική, η Αφρική και η Ασία έχουν ελάχιστο μερίδιο μεταναστών συγκριτικά με τον πληθυσμό τους.
Μετακίνηση πληθυσμών από κράτος σε κράτος
Ο μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων δεν μετακινείται σε παγκόσμια, αλλά σε περιφερειακή και διακρατική κλίμακα. Τα μεγαλύτερα μεταναστευτικά και προσφυγικά ρεύματα σε διακρατικό επίπεδο, από χώρα σε χώρα, ως καθαρός συνολικός αριθμός έχουν ως εξής (Από κράτος Α προς κράτος Ω):
1. Μεξικό προς ΗΠΑ
2. Συρία προς Τουρκία
3. Ινδία προς Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα
4. Ουκρανία προς Ρωσία και αντίστροφα
5. Ινδία προς ΗΠΑ
Αυτές είναι οι πρώτες πέντε μαζικότερες μετακινήσεις ανθρώπων στον πλανήτη, και ακολουθούν:
6. Αφγανιστάν προς Ιράν
7. Καζαχστάν προς Ρωσία και αντίστροφά
8. Ινδία προς Σαουδική Αραβία
9. Μπαγκλαντές προς Ινδία
10. Κίνα προς ΗΠΑ
11. Πολωνία προς Γερμανία
12. Φιλιππίνες προς ΗΠΑ
13. Μιανμάρ προς Ταϊλάνδη
14. Τουρκία προς Γερμανία
15. Βενεζουέλα προς Κολομβία
16. Ινδονησία προς Σαουδική Αραβία
17. Αλγερία προς Γαλλία
18. Αφγανιστάν προς Πακιστάν
Αυτά είναι τα μεγάλα ποσοτικά ρεύματα και οι πιο μαζικές μετακινήσεις ανθρώπων σε πλανητική κλίμακα, και σχετίζονται με τον πόλεμο (Ουκρανία, Συρία, Αφγανιστάν), το αναπτυξιακό κράτος (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Σαουδική Αραβία), το ανεπτυγμένο κράτος υπό φιλελεύθερο καθεστώς (ΗΠΑ, Γερμανία, Αυστραλία), τη φύση του εσωτερικού καθεστώτος (Μιανμάρ κ.λπ.), πρώην αποικίες και προτεκτοράτα (Αλγερία, Μαρόκο, Τυνησία προς Γαλλία), την εκπαίδευση και τις σπουδές (Κίνα, Ινδία προς ΗΠΑ) κ.λπ.
Στην παγκόσμια και υπερεθνική κλίμακα, που γοητεύει αρκετούς ανθρώπους, αλλά δεν θα είχε την τρέχουσα δομή δίχως τα κράτη, βασικοί παράγοντες που τροφοδοτούν τα μεταναστευτικά ρεύματα και σχετίζονται με κίνητρα και βούληση είναι οι παγκόσμιες αγορές, οι επενδύσεις και η κίνηση κεφαλαίων. Άλλες βασικές αιτίες μαζικής μετακίνησης πληθυσμών, που σχετίζονται σε μικρότερο με κίνητρα και βούληση, είναι η τεχνολογία, η δημογραφία και η έλλειψη ή υποβάθμιση φυσικών πόρων και δημόσιων αγαθών (ανεξάρτητα αν έχουν ανθρωπογενή ή φυσικά αίτια: π.χ. πολιτικά, κλιματολογικά).
Κράτη προορισμοί (εισαγωγείς) και κράτη προέλευσης (εξαγωγείς)
Εδώ και περίπου μισό αιώνα, αδιάκοπα, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής παραμένουν ο κύριος προορισμός για διεθνείς μετανάστες, με τον αριθμό τους να ξεπερνά τα 51 εκατομμύρια. Η Γερμανία είναι το δεύτερο πιο σημαντικό κράτος προορισμός, φιλοξενώντας σχεδόν 16 εκατομμύρια μετανάστες. Η Σαουδική Αραβία και η Ρωσική Ομοσπονδία βρίσκονται στην τρίτη και την τέταρτη θέση με 13 και 12 εκατομμύρια μετανάστες αντίστοιχα, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο συμπληρώνει τις πέντε κορυφαίες χώρες προορισμούς, με περίπου 9,5 εκατομμύρια ανθρώπους που έχουν γεννηθεί εκτός χώρας να βρίσκονται στα εδάφη του.
Όπως φανερώνεται και από την προηγούμενη λίστα, στις ΗΠΑ μεταναστεύουν σε υπολογίσιμους αριθμούς άνθρωποι κυρίως από το Μεξικό, την Ινδία, την Κίνα και τις Φιλιππίνες, στη Ρωσία από την Ουκρανία και το Καζαχστάν, στη Γερμανία από την Τουρκία και την Πολωνία, και στη Σαουδική Αραβία από την Ινδία και την Ινδονησία. Στο Ηνωμένο Βασίλειο μεταναστεύουν πληθυσμοί από τα κράτη της Ε.Ε. (Πολωνία, Ιρλανδία, Γερμανία, Ρουμανία) και από τις περιοχές της πρώην αυτοκρατορίας (Ινδία, Πακιστάν, Νιγηρία).
Με σχεδόν 18 εκατομμύρια πολίτες της να ζουν εκτός των συνόρων της, η Ινδία είναι η μεγαλύτερη παραγωγός και το κορυφαίο κράτος προέλευσης μεταναστών παγκοσμίως. Το Μεξικό και η Ρωσία βρίσκονται στη δεύτερη και την τρίτη θέση αντίστοιχα με περίπου 11 εκατομμύρια πολίτες να ζουν εκτός των συνόρων τους. Η Κίνα βρίσκεται στην τέταρτη θέση με περίπου 10 εκατομμύρια. Η πέμπτη πιο σημαντική χώρα καταγωγής είναι η Συρία, με πάνω από 8 εκατομμύρια ανθρώπους να ζουν στο εξωτερικό, κυρίως ως πρόσφυγες λόγω του πολέμου (World Migration Report 2022).
Sui generis ευρωπαϊκές συνθήκες και μετακίνηση πληθυσμών
Στον χάρτη που ακολουθεί φαίνονται κράτη που έζησαν πόλεμο κατά τη διάρκεια της μεταψυχροπολεμικής περιόδου, δηλαδή της μονοπολικής κυριαρχίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Η αποτύπωση είναι ελλιπής, προκειμένου να καταδειχθεί η αποσταθεροποίηση που λαμβάνει χώρα στις ευρύτερες περιοχές μεταξύ Μεσογείου, Εύξεινου, Κασπίας και Περσικού Κόλπου (θα πρέπει να προστεθούν κράτη, όπως η Υεμένη, η Σομαλία και η Ερυθραία, δηλαδή ο έλεγχος του Κόλπου του Άντεν και η διασύνδεση Ερυθράς και Αραβικής Θάλασσας, Αφρικής και Αραβικής Χερσονήσου, ο έλεγχος του Νείλου, βλέπε επίσης Σουδάν και Αιθιοπία κ.λπ.). Ασφαλώς προϋπόθεση του ξεσπάσματος της μεταναστευτικής και προσφυγικής κρίσης του 2015 ήταν αν όχι η καταστροφή τουλάχιστον η αποσταθεροποίηση κρατών, όπως η Συρία, το Αφγανιστάν, το Ιράκ και η Λιβύη, που εξελίχθηκε με υπόβαθρο τη λεγόμενη Αραβική Άνοιξη.
Επιπλέον, ο χάρτης θα πρέπει να ενταχθεί νοητικά και στο πλαίσιο της επιστροφής των μετώπων που Α’ Παγκοσμίου Πόλεμου, το οποίο έχω αναπτύξει στο βιβλίο μου «Το Τέλος της Μεγάλης Παρέκκλισης. Από την Ουκρανία και την Πανδημία στη Νέα Πλανητική Τάξη» (Εκδόσεις Τόπος/mέta).
Επιπροσθέτως, υπάρχει μία σημαντική παράμετρος που υποβαθμίζεται ή δεν αναδεικνύεται: άνθρωποι που συνεργάζονται με τις «δυτικές» υπηρεσίες, π.χ. «μαχητές της δημοκρατίας» στο Ιράν ή στη Συρία, όταν το σχέδιο «εκδημοκρατισμού» αποτυγχάνει, «πρέπει» να ενσωματωθούν σε κράτη των συμμάχων τους: κατά αυτόν τον τρόπο παλαιότερα μπορεί να έβλεπε κανείς σε ευρωπαϊκές μητροπόλεις μοναρχικούς της Περσίας, ενώ πιο πρόσφατα μεγάλο μέρος όσων ήρθαν στην Ευρώπη από τη Συρία ήταν άνθρωποι που πολέμησαν εναντίον του καθεστώτος Άσαντ υποστηριζόμενοι από «δυτικές» δυνάμεις (ΗΠΑ, Γαλλία, Τουρκία αρχικά, αργότερα υπήρξε διαφοροποίηση) και συνεργαζόμενες ή φιλικές με αυτές δυνάμεις (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Σαουδική Αραβία).
Με διαφορετικά λόγια, όταν αποτυγχάνουν τα αμερικανικά σχέδια και ο «εκδημοκρατισμός» μιας περιοχής ή ενός κράτους, οι τοπικοί σύμμαχοι και συνεργάτες της Δύσεως, ειδικότερα των ΗΠΑ, «πρέπει» να ενσωματωθούν στην επικράτεια και σε κράτη του συμμάχου τους: αυτό ισχύει όχι μόνο για τη Μέση Ανατολή αλλά και για τον λεγόμενο μετασοβιετικό χώρο, δηλαδή για όλη την περιφέρεια της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ προς Νότο και Ανατολή.
Ωστόσο, η ισχυρή αντίσταση και αντίδραση απέναντι στα μεταναστευτικά και προσφυγικά ρεύματα ανθρώπων είναι χαρακτηριστική στον άξονα Νότου-Βορρά, σε αντίθεση με τον άξονα Ανατολής-Δύσης (στο εσωτερικό του παγκόσμιου Βορρά), όπως φαίνεται χαρακτηριστικά όχι μόνο στον τρόπο που αντιμετωπίζονται οι Ουκρανοί πρόσφυγες σε κράτη, όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία, αλλά επιπλέον στο γεγονός ότι στη Γερμανία οι αντιδράσεις είναι κυρίως απέναντι σε Σύρους και εν μέρει σε Τούρκους (ουσιαστικά απέναντι στο τουρκικό κράτος), και όχι απέναντι σε Πολωνούς και Ρουμάνους.
Ο άξονας Νότος-Βορράς είναι φορτισμένος με νοήματα όπως Αφρική-Ευρώπη, Ισλάμ-Χριστιανισμός και Τρίτος-Πρώτος Κόσμος, ενώ ο άξονας Ανατολής-Δύσης από νοήματα όπως Ευρασία-Ευρώπη, Σλάβοι-Φράγκοι, Ορθοδοξία-Ρωμαιοκαθολικισμός ή/και Προτεσταντισμός, Δεύτερος-Πρώτος Κόσμος, Σοσιαλισμός-Καπιταλισμός.
Όσο περισσότερο σκληραίνει και κλείνει ο άξονας Νότος-Βορράς τόσο περισσότερο ανοίγει και χαλαρώνει ο άξονας Ανατολή-Δύση. (Για περισσότερα σχετικά με την ιστορική μεταστροφή από τον άξονα Ανατολή-Δύση του 19ου και του 20ού αιώνα στον άξονα Βορράς-Νότος του 21ου και του 22ου αιώνα δες «Το Τέλος της Μεγάλης Παρέκκλισης»).
Μόνο που υπάρχει ένας παράγοντας, ένας ξένος ως προς τον χώρο δρών, που δημιουργεί μιαν «αντίφαση», εμποδίζοντας το άνοιγμα ακόμα και στον συγκεκριμένο άξονα Ανατολής-Δύσης στο εσωτερικό του παγκόσμιου Βορρά: οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Η προηγούμενη σχέση ανοίγματος-κλεισίματος και η άνοδος της αντίδρασης απέναντι στα μεταναστευτικά και προσφυγικά ρεύματα ανθρώπων διαπλέκεται με τις πολιτικές επιπτώσεις, την εξέλιξη και της μελλοντικές προοπτικές σε επίπεδο δημογραφίας: το 1970 ο πληθυσμός της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας, ήταν ελαφρώς μεγαλύτερος από 650 εκατομμύρια αποτελώντας το 19,7% του παγκόσμιου πληθυσμού, που αριθμούσε συνολικά 3,7 δισεκατομμύρια ανθρώπους, από τους οποίους 85 εκατομμύρια ήταν μετανάστες (αριθμός που αντιστοιχούσε στο 2,3% του παγκόσμιου και στο 13% του ευρωπαϊκού πληθυσμού). Το 1970 ένας στους πέντε ανθρώπους ήταν Ευρωπαίος.
Πενήντα χρόνια μετά, το 2020, ο πληθυσμός της Ευρώπης ήταν κάτι λιγότερο από 750 εκατομμύρια αποτελώντας το 9,6% του παγκόσμιου πληθυσμού, ο οποίος αριθμούσε 7,8 δισεκατομμύρια ανθρώπους, από τους οποίους περίπου 280 εκατομμύρια ήταν μετανάστες (3,6% του παγκόσμιου και 37,3% του ευρωπαϊκού πληθυσμού). Πλέον λιγότερο από ένας στους δέκα ανθρώπους ζει στην Ευρώπη.
Από μια καθαρά οικονομική και φιλελεύθερη άποψη είναι αναποτελεσματικό να τίθενται εμπόδια στην ελεύθερη μετακίνηση των ανθρώπων. Οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού και οι αυξημένοι μισθοί, ιδιαίτερα σε γερασμένες κοινωνίες, υποτίθεται πως θεωρητικά οδηγούν ανεπτυγμένα κράτη και φιλελεύθερα καθεστώτα να υποστηρίζουν την απελευθέρωση της μετανάστευσης. Και πράγματι αυτό έκαναν, μέχρι πρότινος.
Ωστόσο, η πανδημία του κορονοϊού (2019-2023) οδήγησε τα κράτη του παγκόσμιου Βορρά να κλείσουν τα σύνορά τους και να εφαρμόσουν πρωτοφανείς περιορισμούς κινητικότητας όχι μόνο διασυνοριακά, ως προς το εξωτερικό τους, αλλά ακόμη και στο ίδιο το εσωτερικό τους. Στη μεταπανδημική εποχή πλέον κυριαρχεί στις «δυτικές δημοκρατίες» μια ισχυρή αντίδραση απέναντι στη διεθνή μετανάστευση, η οποία αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της προσφυγικής και μεταναστευτικής κρίσης (2015–2016) και έχει τις ρίζες της στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας (2001-2021).
