O οπτικός ανθρωπολόγος Τζέι Ρούμπι έχει γράψει: «To ντοκιμαντέρ γεννήθηκε από την ανάγκη της μεσαίας τάξης της Δύσης να εξερευνήσει, να τεκμηριώσει, να εξηγήσει, να κατανοήσει και ως εκ τούτου να ελέγξει συμβολικά τον κόσμο. Είναι το τι κάνουμε «εμείς» σε «αυτούς». «Αυτοί» είναι συνήθως οι φτωχοί, οι ανίσχυροι, οι μειονεκτούντες, και οι πολιτικά κατασταλμένοι και καταπιεσμένοι. Οι ταινίες ντοκιμαντέρ που ασχολούνται με τους πλούσιους και ισχυρούς ή ακόμα και με τη μεσαία τάξη είναι τόσο σπάνιες, όσο και οι έρευνες στις κοινωνικές επιστήμες για αυτούς τους ανθρώπους. Η ταινία ντοκιμαντέρ δεν είναι το μέρος όπου οι άνθρωποι εξερεύνησαν τον εαυτό τους ή τη δική τους κουλτούρα».(The Image Mirrored: Reflexivity and the Documentary, Journal of the University Film Association 29, no. 1, 1977. Σημ: αμετάφραστο στα ελληνικά).
Φαίνεται όμως πως η μεσαία τάξη της Δύσης δεν έχει πια όρεξη να κατανοήσει τους καταπιεσμένους – τουλάχιστον, σε αυτό υπολογίζει το Netflix. Με το βιογραφικό ντοκιμαντέρ «Άρνολντ» για τον Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ και τη νέα σειρά «Δουλειά» που παρουσιάζει ο Μπαράκ Ομπάμα, η παγκόσμια πλατφόρμα streaming χειρίζεται για μια ακόμα φορά το είδος του ντοκιμαντέρ, προκειμένου να εξερευνήσει τη ζωή των πλούσιων και ισχυρών, να εξηγήσει γιατί πρέπει να τους μοιάσουμε, και ως εκ τούτου να ελέγξει συμβολικά τον κόσμο.
Από τα πρώτα πλάνα του «Άρνολντ», για παράδειγμα, ο Σβαρτσενέγκερ με ένα πούρο στο χέρι στο τζακούζι της έπαυλής του αποδίδει την εξέλιξή του από ένα χωριό της Αυστρίας σε παγκόσμιο πρωταθλητή μπόντι μπίλντιγκ, σταρ του Χόλυγουντ, και Ρεπουμπλικανού κυβερνήτη της Καλιφόρνιας, στο «ιδιαίτερο ταλέντο» του να βλέπει το μέλλον με διαύγεια. «Αν το βλέπω, τότε είναι εφικτό», λέει. Για να παραφράσουμε τον Ρούμπι, αυτό θα είναι ένα ντοκιμαντέρ για το τι κάνω «εγώ» στον κόσμο.
Επί τρεις ώρες, το «Άρνολντ» κάνει ένεση στεροειδών σε αυτή την ναρκισσιστική πεποίθηση, βάσει μιας ισχνής πλοκής που θα χώραγε και σε δεκάλεπτο ρεπορτάζ για τους rich and famous. Κανείς φυσικά δεν αμφισβητεί την τεράστια απήχηση του Σβαρτσενέγκερ στην ποπ κουλτούρα. Η καριέρα του εκτοξεύτηκε με την ταινία επιστημονικής φαντασίας «Ο Εξολοθρευτής», που το ντοκιμαντέρ προσεγγίζει επιδερμικά (ο Αντρέι Ταρκόφσκι την είχε αποκαλέσει πρωτοποριακή), και εγκαθιδρύθηκε με την εξέλιξη των οπτικών εφέ και την εμπορευματοποίηση της βιντεοκασέτας. Η τελευταία έκανε τη θέαση ταινιών με εκρήξεις και καρτουνίστικη βία επαρκώς διασκεδαστικές στη μικρή οθόνη για όλη την οικογένεια, σε όλον τον κόσμο. Τόσο ο Σβαρτσενέγκερ όσο και ο Σιλβέστερ Σταλόνε (που μιλά στο ντοκιμαντέρ για τον μεταξύ τους ανταγωνισμό και την βία στις ταινίες τους), αντικατέστησαν έτσι τους λεπτούς, νευρωσικούς σταρ της δεκαετίας του ‘70, ταυτόχρονα με την άνοδο του Ρεηγκανισμού. «Η Αμερική ήταν ισχυρή», λέει σε μια στιγμή ο Σβαρτσενέγκερ για τα ‘80s, «και αυτό επηρέασε και το σινεμά».
Οι καταπιεσμένοι δεν έχουν φυσικά θέση σε ένα ντοκιμαντέρ ωδή στο αμερικανικό όνειρο. Δεν μιλά εδώ καμία από τις δεκάδες γυναίκες που κατήγγειλαν τον Άρνολντ ότι τις χούφτωνε στα πλατό, ούτε η οικιακή βοηθός με την οποία έκανε έναν νόθο γιο. Σκόρπια καρέ από διαμαρτυρίες εργαζομένων επί κυβερνητικής θητείας του παίζουν μαζί με πλάνα αρχείου, όπου ο Σβαρτσενέγκερ καυχιέται: «Δεν θα αλλάξω καμία από τις μεταρρυθμίσεις μου επειδή μερικές νοσοκόμες και μερικοί δάσκαλοι διαμαρτύρονται».
Όσο απροκάλυπτα όμως το «Άρνολντ» περιφρονεί τους καταπιεσμένους, τόσο ευέλικτα το «Δουλειά» τους εκμεταλλεύεται. Η σειρά ακολουθεί εργαζόμενους από διάφορες κατηγορίες του τομέα υπηρεσιών και τεχνολογίας, με τον Ομπάμα να εμφανίζεται περιστασιακά για υποτυπώδης συνεντεύξεις και, σε ένα σημείο, για να τους φέρει μερίδες φαγητού στο γραφείο – ένας διάσημος ντελιβεράς με πουρμπουάρ εκατομμυρίων από το εστιατόριο. Πουθενά δεν γίνεται αναφορά στην συμβολή του πρώην προέδρου στον εργασιακό μεσαίωνα των ΗΠΑ, όπως για παράδειγμα στην επί θητείας του άνοδο του gig economy. Τα καρέ από διαμαρτυρίες είναι ακόμα πιο σύντομα απ’ ό,τι στο «Άρνολντ», σαν να ξέχασε να τα σβήσει ο μοντέρ στο τελικό cut.
Το δε σενάριο μοιάζει γραμμένο για μαθητές δημοτικού. Στον καπιταλισμό, λέει ο Ομπάμα, «πάντα υπάρχει κάποιος στην κορυφή και κάποιος στον πάτο. Ας μην κρυβόμαστε». Σε άλλο σημείο, περιγράφει το στεγαστικό πρόβλημα πάνω σε εικόνες από ένα χρωματιστό κουκλόσπιτο και εύθυμη μουσική υπόκρουση. Το πιο παράδοξο εδώ δεν είναι η αισθητικοποίηση της βίας του καπιταλισμού ως κάτι ανώδυνο από τους κινηματογραφιστές, αλλά το ότι τα ίδια τα καταπιεσμένα υποκείμενα της σειράς εκφράζουν μια ατομική φιλοσοφία που θυμίζει την αυτοπεποίθηση του Σβαρτσενέγκερ. Μια νεαρή αυτοδίδακτη μακιγιέρ που κάνει τρεις δουλειές (μεταξύ τους και πραγματικό ντελίβερι) αποκαλεί τον εαυτό της entrepreneur. Μια ανειδίκευτη αποκλειστική νοσοκόμα με σύμβαση ωρομισθίου λέει πως όταν θέλεις να κάνεις κάτι στη ζωή σου «απλώς κάνε το».
Αυτές οι στιγμές, είναι ακούσια αποκαλυπτικές, όπως και η φράση του Ομπάμα πως η ύπαρξη της μεσοαστικής τάξης είναι «μια ιστορική ανωμαλία. Μια παρεμβολή». Η παρεμβολή φαίνεται όμως πως έχει λήξει και οι μιντιακοί κολοσσοί αναλαμβάνουν το συμβολικό μνημόσυνο. Ενώ ο Άρνολντ και ο Ομπάμα, αλλά και το έκπτωτο πριγκηπικό δίδυμο Χάρι και Μέγκαν που εξαργύρωσε πέρυσι στο Netflix την ευκαιριακή του δημοφιλία, πλουτίζουν με παχυλά συμβόλαια (και παρά το ότι η πλατφόρμα θα προχωρήσει φέτος σε περικοπές 300 εκατομμυρίων δολαρίων), η ελπίδα των αφελών πως οι πλατφόρμες streaming θα έκαναν εφικτό τον εκδημοκρατισμό της κινηματογραφικής παραγωγής ξεφουσκώνει απότομα.
Για να θυμηθούμε τον «Εξολοθρευτή» Σβαρτσενέγκερ στην πιο διάσημη ατάκα του – όταν η κουλτούρα της διανόησης υποχωρεί, το θέαμα επιστρέφει. «I’ll be back» λέει το Netflix και κάνει το ντοκιμαντέρ λίμπα.
