Το 1922 ο Χοσέ Ραούλ Καπαμπλάνκα έκλεινε ένα χρόνο στην κορυφή του κόσμου. Ήταν στις 20 Απριλίου του 1921 όταν ο Εμάνουελ Λάσκερ εγκατέλειπε για τέταρτη φορά μέσα σε δεκατέσσερις παρτίδες. Αυτή ήταν και η τελική, καθώς ο εδώ και 27 χρόνια παγκόσμιος πρωταθλητής, εξουθενωμένος από το κλίμα της Αβάνας αλλά και την εμφανή ανωτερότητα του αντιπάλου του, αποφάσισε να μη συνεχίσει την αναμέτρηση. Ο Καπαμπλάνκα έγινε έτσι ο τρίτος θνητός που ευλόγησε η Κάισσα-από τη στιγμή τέλος πάντων που οι θνητοί αρχίσαμε να μετράμε αυτές τις ευλογίες.
Ο Καπαμπλάνκα ήδη έχαιρε παγκόσμιας φήμης. Έχοντας εξασφαλίσει μια διπλωματική αργομισθία από την κουβανική κυβέρνηση, ο Χοσέ είχε την οικονομική και χρονική άνεση να γυρνάει τον κόσμο και να υπερασπίζεται την τιμή του έθνους στα 64 τετράγωνα. Το κύρος του παγκόσμιου πρωταθλητή έκανε αυτή τη διαδρομή στο παγκόσμιο χωριό ακόμα πιο γκλάμουρους. Το κυριότερο όμως είναι πως έδωσε στον Καπαμπλάνκα τον πρώτο λόγο στον καθορισμό των εξελίξεων που θα προετοίμαζαν τη δική του διαδοχή: σε μια εποχή που δεν υπήρχε παγκόσμια σκακιστική ομοσπονδία ο κάτοχος του τίτλου ήταν αυτός που έθετε από ηγεμονική θέση τους όρους.
Ο Καπαμπλάνκα ανέκαθεν δυσφορούσε με αυτή την πραγματικότητα, που καθιστούσε το παιχνίδι ανορθολογικό στην οργανωτική του βάση. Χωρίς σαφείς κανόνες κανείς μελλοντικός διεκδικητής δεν μπορούσε να προγραμματίσει τη διαδρομή του με σκακιστικούς όρους, αλλά εστίαζε στο να μπορέσει να βρει κάποιον ισχυρό οικονομικό χρηματοδότη ώστε να έχει βάσιμες ελπίδες να ιδρώσει το αυτί του πρωταθλητή. Έτσι την πάτησε ο μια ζωή ταλαίπωρος Ρουμπινστάιν, που έχοντας επιτέλους βρει χρηματοδότηση περίμενε το 1914 για να αναμετρηθεί με τον Λάσκερ, για να δει εντέλει έναν Παγκόσμιο Πόλεμο να γκρεμίζει τα όνειρά του -οκ, μαζί με τη μισή ήπειρο. Μετά τον πόλεμο τα λεφτά είχαν κάνει φτερά, κι ο Ακίμπα έμεινε«ρέστος» να χαίρεται με το γεγονός ότι είναι ίσως ο σημαντικότερος σκακιστής στην ιστορία που δεν έφτασε να παίξει ένα ματς παγκοσμίου πρωταθλήματος. Κι ο ίδιος ο Καπαμπλάνκα δεινοπάθησε αρκετά για να συνεννοηθεί με τον Λάσκερ -να θυμηθούμε πως ακόμα και όταν εντέλει τον έπεισε, ο Λάσκερ αποφάσισε εξαίφνης να παραιτηθεί του τίτλου, και μόνο κάτω από τις έντονες πιέσεις-παρακάλια του Καπαμπλάνκα εδέησε να δεχτεί να χάσει κανονικά, εντός σκακιέρας. Μύλος!
Κάπως έτσι φτάνουμε στο Λονδίνο του 1922. Βρισκόμαστε ακόμα σε μια εποχή που η βρετανική πρωτεύουσα εξακολουθεί να αποτελεί ένα από κέντρα του σκακιστικού κόσμου. Εκεί, το 1851, θα διεξαχθεί το πρώτο διεθνές σκακιστικό τουρνουά στη σύγχρονη ιστορία του παιχνιδιού, το οποίο θα κερδίσει ο Γερμανός Άντολφ Άντερσεν, από τους κορυφαίους παίκτες της εποχής και εμβληματική μορφή της «ρομαντικής περιόδου» στο σκάκι. Σ’ αυτό το τουρνουά θα παιχτεί και η περίφημη «αθάνατη παρτίδα» του, όπου ο Άντερσεν θα κάνει ματ στον Κιζιρέτσι αφού θυσιάσει διαδοχικά τους δύο πύργους και τη βασίλισσά του. To 1883 θα είναι η σειρά του Γιοχάνες Τσούκερτορτ να θριαμβεύσει σ’ ένα επίσης πανίσχυρο τουρνουά 26 γύρων -το ’λεγε η περδικούλα τους τότε να αγωνίζονται σε μακράς διάρκειας τουρνουά, πέραν του μηνός. To 1899 θα είναι ο Λάσκερ που θα θριαμβεύσει, 4,5 ολόκληρους πόντους μπροστά από τον δεύτερο Γιανόβσκι. Στο τουρνουά συμμετείχε και ο προκάτοχος του Λάσκερ, Βίλχελμ Στάινιτς, υποσημειώνοντας έτι περαιτέρω το πόσο σημαντική θεωρούνταν η διοργάνωση.
Το 1922 το ταμπλό δεν υστερούσε σε μεγάλα ονόματα. Φυσικά, υπήρχε ο παγκόσμιος πρωταθλητής Καπαμπλάνκα. Πλάι του ο Αλεξάντερ Αλιέχιν, τέσσερα χρόνια μικρότερος του «Κάπα», που βρέθηκε στο Λονδίνο έχοντας ξεφύγει από τη Σοβιετική Ένωση και τις περιπέτειές του της Οδησσού, εγκατεστημένος πλέον μόνιμα στο Παρίσι. Ο Ακίμπα Ρουμπινστάιν, κατεστραμμένος οικονομικά και ηθικά από τον πόλεμο, δεν έλειπε ακόμα ωστόσο από καμιά μεγάλη διοργάνωση. Μπογκολιούμποβ, Ρέτι και Ταρτακόβερ εκπροσωπούν τους ανερχόμενους και θεωρητικά ανήσυχουςυπερμοντέρνους, ενώ οι κλασικές αξίες των Βίντμαρ και Μαρότσι προσφέρουν ένταση στον ανταγωνισμό. Το τουρνουά θα είναι από τις πρώτες συμμετοχές σε ισχυρές διοργανώσεις του μόλις 21 ετών Ολλανδού Μαξ Όιβε.Ισχυροί μετρ, όχι μόνο τοπικοί αλλά και από τα πέρατα της Αγγλικής Αυτοκρατορίας, όπως η Αυστραλία,καθώς και ο Ιταλός Ροσέτι θα συμπληρώσουν τον αριθμό των 16 συμμετεχόντων. Σημειωτέον, παράλληλα με το κύριο τουρνουά διεξάγεται και ένα δευτερεύον, υπογραμμίζοντας το μέγεθος της οργάνωσης και τη δυναμική της Βρετανικής Σκακιστικής Ομοσπονδίας.
Το αποτέλεσμα του τουρνουά αποτελεί μικρογραφία της σκακιστικής δεκαετίας του 1920: ο Καπαμπλάνκα πρώτευσε άνετα, τερματίζοντας αήττητος με 13 βαθμούς σε 15 αγώνες, ήγουν με 11 νίκες και μόλις τέσσερις ισοπαλίες (με τους Αλιέχιν, Ρουμπινστάιν, Ταρτακόβερ και Μαρότσι). Έπρεπε να φτάσουμε στον έβδομο γύρο ώστε ο «Κάπα» να ξεκουραστεί, κάνοντας μια σχετική γρήγορη νούλα με τον Μαρότσι. Ως τότε, παίζοντας με κατά βάση υποδεέστερους αντιπάλους, προσφέρει μαθήματα χειρισμού θέσης για όλους εμάς τους ερασιτέχνες: χωρίς να βιάζεται, χωρίς να καταφεύγει σε περιττές περιπλοκές, ο Καπαμπλάνκα αναπτύσσει αρμονικά τα κομμάτια του με βάση τις κλασικές αρχές του σκακιού και περιμένει. Τότε οι αντίπαλοί του, σιγά σιγά, υποκύπτουν σε ανακρίβειες, τις οποίες ο πρωταθλητής εκμεταλλεύεται μεγαλώνοντας μεθοδικά το πλεονέκτημά του ώσπου η θέση του αντιπάλου είναι πλέον μη παικτέα. Όλα μοιάζουν να γίνονται αβίαστα, δείγμα της μεγάλης τεχνικής του Κουβανού.
Λίγο πιο πίσω, επίσης αήττητος αλλά με τρεις ισοπαλίες παραπάνω, τερμάτισε ο Αλεξάντερ Αλιέχιν, αποδεικνύοντας ότι πλέον αυτός είναι το φαβορί για να τοποθετηθεί στη θέση του επόμενου διεκδικητή -όπερ εξάλλου και εγένετο επτά έτη μετά. Στον αντίποδα του Καπαμπλάνκα στιλιστικά, με βαθιά δυναμική αντίληψη του παιχνιδιού, ο Αλιέχιν θα γινόταν ο άλλος πόλος του Κουβανού, με τη μεταξύ τους αναμέτρηση να θυμίζει σε ένταση, αλλά και σε ό,τι αφορά απουσία κάποιου τρίτου, ικανού να διαταράξει τον διπολισμό, αυτήν μεταξύ Κασπάροβ και Κάρποβ τη δεκαετία του 1980. Στην τρίτη θέση βρέθηκε ο Μίλαν Βίντμαρ, ένας Σλοβάκος μηχανικός που ήταν στην ελίτ του σκακιού ως το 1930, σημειώνοντας σημαντικά αποτελέσματα, αλλά χωρίς ποτέ να διανύσει τη διαδρομή προς την κορυφή. Η τέταρτη θέση του Ακίμπα Ρουμπινστάιν ήταν μάλλον απογοητευτική και παρόλο που κέρδισε το Χάστινγκς την ίδια χρονιά, έκανε ένα μέτριο 1923 και γενικά μια μέτρια δεκαετία: η ευκαιρία του είχε χαραμιστεί, η εποχή είχε παρέλθει. Μπογκολιούμποβ, Ρέτι και Ταρτακόβερ που ακολουθούσαν επικύρωναν για άλλη μια φορά ότι οι υπερμοντέρνοι μπορεί να έχουν πανέμορφες ιδέες που άλλαξαν τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε το παιχνίδι, αλλά δεν είναι αρκετές για μια σταθερή πορεία προς την κορυφή. Χρυσές μετριότητες με μέτρο σύγκρισης την ελίτ, θα πρόσφεραν σημαντικές στιγμές, αλλά ως εξαιρέσεις και όχι ως κανόνας.
Η σημασία του τουρνουά του Λονδίνου ωστόσο δεν έγκειται τόσο στα αποτελέσματα -παρόλο που σε αυτά εντάσσονται σημαντικές παρτίδες των ισχυρών παικτών, που κοσμούν πάμπολλες ανθολογίες τους- αλλά κυρίως στις διεργασίες που έγιναν κατά τη διάρκεια και μετά το πέρας του. Ο Καπαμπλάνκα κατάφερε εκεί να συγκεντρώσει τους μεγάλους μετρ που συμμετείχαν και να τους δεσμεύσει στην αποδοχή κοινών κανόνων που θα καθορίζουν πλέον με σαφήνεια τους όρους και τις προϋποθέσεις που θα διεξάγεται η διαδοχή των παγκόσμιων πρωταθλητών. Οι όροι αυτοί έχουν να κάνουν τόσο με τις αγωνιστικές διαδικασίες, αλλά και με τα οικονομικά προαπαιτούμενα που θα πρέπει να συγκεντρώνονται ώστε να διατηρείται το επίπεδο υψηλό.
Τα κυριότερα σημεία των Κανόνων του Λονδίνου ήταν τα ακόλουθα: Πρώτον, το ματς για την ανάδειξη του παγκόσμιου πρωταθλητή θα πρέπει να είναι στη μορφή του «πρώτου που θα φτάσει στις έξι νίκες» -μια συνθήκη αγώνα που θα επαναπροωθηθεί από τον Φίσερ πενήντα χρόνια αργότερα· ο χρόνος σκέψης για τον κάθε αντίπαλο θα πρέπει να είναι 2,5 ώρες για 40 κινήσεις· ο πρωταθλητής θα πρέπει να υπερασπιστεί τον τίτλο του εντός ενός έτους από τη λήψη μιας πρόκλησης, αλλά δεν θα είναι υποχρεωμένος να παίξει εάν το χρηματικό έπαθλο δεν φτάσει τα $10.000 σε χρυσό· από το συνολικό χρηματικό έπαθλο ο πρωταθλητής θα λάβει το 20% ως αμοιβή για την παρουσία του και από τα υπόλοιπα ο νικητής θα λάβει το 60% και ο ηττημένος το 40%· ο νέος πρωταθλητής υποχρεούται να υπερασπιστεί τον τίτλο του υπό τις ίδιες προϋποθέσεις.
Το συνολικό κείμενο περιλαμβάνει 21 σημεία και όπως παρατηρεί ο Έντουαρντ Γουίντερ εμφανίζεται σε διάφορες μορφές. Σημασία εδώ δεν έχουν ωστόσο οι ειδικές λεπτομέρειες, αλλά το ότι τέθηκαν για πρώτη φορά, υπό δεσμευτική μορφή, κανόνες που επιτρέπουν στον κάθε σκακιστή να καθορίσει ένα πλάνο δράσης που δεν θα ανατρέπεται από τις εκάστοτε ιδιοτροπίες του κάθε παίκτη που τυγχάνει να κατέχει τον παγκόσμιο τίτλο. Ενδεικτικό είναι ότι παρότι έλειπαν από το Λονδίνο αρκετοί μεγάλοι μετρ, όπως ο Λάσκερ ή ο Νίμτσοβιτς, οι «Κανόνες του Λονδίνου» θεωρήθηκαν δεσμευτικοί από όλους. Αυτό, για να μιλήσουμε με βεμπεριανούς όρους, θέτει ουσιαστικά το σκάκι εντός του πλαισίου της νεωτερικότητας στη θεσμική του ύπαρξη. Η απροσδιοριστία της ατομικής βούλησης και ιδιοτροπίας αντικαθίσταται από τη στιβαρότητα του κοινού πλαισίου, αφηρημένου ως προς τα άτομα.
Βέβαια, τα πράγματα ποτέ δεν είναι τόσο απλά. Το γεγονός ότι τίθεται ένα πλαίσιο συνεπάγεται και την παραγωγή συνεπειών όταν εξεταστεί το περιεχόμενό του. Το γεγονός ότι οι «Κανόνες του Λονδίνου» θέτουν ένα απαγορευτικά υψηλό χρηματικό όριο δημιουργεί ήδη αποκλεισμούς που ξεπερνάνε τις σκακιστικές ικανότητες και συνεχίζουν να αφορούν το χρηματοδοτικό πλαίσιο -έρμε Ρουμπινστάιν! Το γεγονός ότι ο Καπαμπλάνκα ήθελε να μεριμνήσει για το κύρος του πρωταθλητή και τη διασφάλιση της οικονομικής του ανεξαρτησίας δεν ήταν χωρίς επακόλουθα, Κάθε κανόνας θέτει αποκλεισμούς και βασίζεται σε διακρίσεις εν πολλοίς αυθαίρετες. Ο Καπαμπλάνκα εξάλλου θα έπεφτε και ο ίδιος θύμα των κανόνων του: μετά την ήττα από τον Αλιέχιν το 1927 θα ήταν αυτός που δεν θα κατάφερνε να συγκεντρώσει το απαραίτητο ποσό για την πραγματοποίηση του ματς-ρεβάνς.
Στην πραγματικότητα το ματς του 1927 υπήρξε το μόνο που εφαρμόστηκαν οι «Κανόνες του Λονδίνου». Όπως συνέβη και το 1984, όταν ο κανόνας του «πρώτος στα έξι» εξουθένωσε τον Κάρποβ και τον Κασπάροβ, έτσι και μετά το ματς του 1927 θεωρήθηκε ότι το σύστημα θα έπρεπε να προσαρμοστεί σε έναν σταθερό αριθμό παρτίδων. Η ιστορία επαναλαμβάνεται στην προσπάθεια της χρυσής τομής μεταξύ της διατήρησης της μαχητικότητας που εξασφαλίζει ένα σύστημα με απαίτηση συγκεκριμένου αριθμού νικών (καθώς οι ισοπαλίες δεν μετράνε στο σύνολο) και της διατήρησης της ακεραιότητας των αντοχών των παικτών. Σε κάθε περίπτωση, παρά τη βραχύβια διάρκειά τους, οι «Κανόνες του Λονδίνου» αποτελούν ένα ορόσημο, σηματοδοτώντας την ανάγκη ύπαρξης ενός ορθολογικού πλαισίου αναφοράς.Αλλά και κατά κάποιο τρόπο υπογραμμίζοντας την προϋπάρχουσα αντίφαση, ο πρωταθλητής του πιο ορθολογικού παιχνιδιού να αναδεικνύεται με το πλέον ανορθολογικό σύστημα.
