Όταν κάπου στα μέσα των σέβεντις ο «Πατριάρχης» της σοβιετικής σκακιστικής Σχολής, Μιχαΐλ Μποτβίνικ, συναντούσε στο πλαίσιο προπονητικών συναντήσεων τον ανερχόμενο νεαρό Αζέρο Γκάρι Κασπάροβ ήταν ιδιαίτερα επίμονος σε ένα πράγμα: να αποφεύγει ο μικρός όσο γίνεται τη συμμετοχή στα λεγόμενα «ελβετικά» τουρνουά. Προς τι όμως τέτοια επιμονή;
Ένα «ελβετικό» τουρνουά χαρακτηρίζεται από την πληθώρα των συμμετοχών. Σε αντίθεση με ένα κλειστό τουρνουά round robin, όπου συγκεκριμένος αριθμός παικτών αγωνίζονται όλοι εναντίον όλων, μία ή περισσότερες φορές, στο ελβετικό λόγω αναντιστοιχίας αριθμού γύρων και αριθμού παικτών, κάθε παίκτης αντιμετωπίζει μόνο λίγους από τους άλλους συμμετέχοντες, βάσει ενός αλγορίθμου που καθορίζει στο πέρας κάθε γύρου να αναμετρώνται παίκτες με ίσο αριθμό πόντων. Μετά τον πρώτο γύρο, για παράδειγμα, θα κληρωθούν να παίξουν μεταξύ τους αυτοί που κέρδισαν, ύστερα αυτοί που έκαναν ισοπαλία, τέλος οι ηττημένοι. Έτσι, στο πέρας των 7, 9 ή 11 γύρων που είναι τα συνήθη μεγέθη των ελβετικών (ανάλογα φυσικά των αριθμό των συμμετεχόντων: όσο περισσότεροι συμμετέχοντες, τόσο περισσότεροι γύροι) ο τελικός νικητής αντλεί νομιμοποίηση από το γεγονός ότι μπορεί να μην έπαιξε μεν με όλους τους αντιπάλους, βρέθηκε όμως αντιμέτωπος σε κάθε γύρο με κάποιον εκ των νικητών ή έστω εκ των πρωτοπόρων.
Είναι προφανές ότι τα ελβετικά σε σχέση με τα κλειστά, «πουλ», τουρνουά παρουσιάζουν τεράστιες διαφορές στην προετοιμασία και τη στρατηγική. Κι αυτό ήταν που εξόργιζε τον Πατριάρχη. Ενώ σε ένα κλειστό τουρνουά ο σκακιστής ξέρει όλους τους αντιπάλους που θα συναντήσει και το πότε, καθορίζοντας ανάλογα την προετοιμασία του, στο ελβετικό αυτό είναι αδύνατο. Σε ένα πεδίο 100 συμμετεχόντων δεν μπορείς να προετοιμαστείς εναντίον όλων, ει μη μόνον την τελευταία στιγμή, καθώς το με ποιον θα παίξεις καθορίζεται από γύρο σε γύρο. Απαιτείται δηλαδή περισσότερο μια πίστη στη δική σου ευελιξία, παρά στην εκ των προτέρων γνώση. Επιπρόσθετα, το στυλ προσέγγισης που απαιτείται είναι διαφορετικό. Στο ελβετικό μια στρατηγική ισοπαλιών δεν μπορεί να αποδώσει όπως στο πουλ, όπου μπορείς να «κάψεις» αγωνιστικές μέρες για να ξεκουραστείς έναντι των πιο επικίνδυνων αντιπάλων. Στο ελβετικό κάθε χαμένος μισός βαθμός σε σπρώχνει σε ένα όλο και μεγαλύτερο σε συμμετοχές γκρουπ ισόβαθμων, αυξάνοντας τις πιθανότητες να είναι όλο και πιο άγνωστος ο επόμενος αντίπαλος. Η αρμόζουσα επομένως μενταλιτέ σε ένα ελβετικό θα πρέπει να είναι αυτή της αμιγούς αιμοσταγούς επιθετικότητας: νίκη και πάλι νίκη.
Μια άλλη σημαντική παράμετρος διαφοροποίησης κλειστών και ελβετικών τουρνουά είναι το εύρος διακύμανσης της δυναμικότητας των συμμετεχόντων. Ένα κλειστό τουρνουά έχει νόημα όταν διεξάγεται μεταξύ σχετικά ίσης δυναμικότητας παικτών. Καθένας με την κλάση του ανταγωνίζεται ομοίους και κερδίζει ο ισχυρότερος. Το ελβετικό με την πληθώρα των συμμετοχών διαχέει το εύρος της δυναμικότητας. Το αποτέλεσμα είναι έτσι οι ισχυρότεροι σκακιστές με τα μεγάλα ΕΛΟ να έρχονται συχνά προ εκπλήξεων, αντιμετωπίζοντας φορμαρισμένους γκραν μετρ του 2600 ή ανερχόμενους νεαρούς του 2500 και να γίνεται σφαγή. Η βαθμολογημένη αξιολόγηση εξάλλου είναι δυναμικό μέγεθος, κι αυτή η δυναμική είναι που περιορίζεται στα κλειστά τουρνουά, όπου η αναμέτρηση ισότιμων προκαλεί μικρές ανισορροπίες που δεν επηρεάζουν δραστικά το ΕΛΟ. Ενώ σε ένα ελβετικό, η ήττα από κάποιον χαμηλότερης δυναμικότητας επηρεάζει δραστικά την αξιολόγησή σου στην επόμενη μέτρηση.
Η κατάρα του βασιλιά: ο Κάρλσεν μπορεί να κάτσει με τη νεολαία;
Όλα αυτά ακούγονται εντυπωσιακά, από την οπτική της εμπορικής αντιμετώπισης του παιχνιδιού. Γιατί να κάτσω να δω τα ίδια και τα ίδια, 10 σούπερ γκραν μετρ της ελίτ να παίζουν περίεργες κινήσεις σε ισορροπημένες θέσεις και να κάνουν ισοπαλίες, όταν μπορώ να δω άγνωστους νεαρούς γκραν μετρ να τζογάρουν ώστε να χτίσουν όνομα και να ανοίξουν πόρτες προς τα ισχυρά κλειστά τουρνουά; Νομίζω αυτή ήταν η λογική πίσω από τη διοργάνωση του Qatar Masters. Με δυο τουρνουά στο παρελθόν, ένα το 2014 και ένα το 2015, τα πετροδολάρια της Ντόχα επενδύθηκαν αποδοτικά σ’ αυτό το στοιχείο. Το γεγονός δε ότι για όπεν τουρνουά και σκάκι αυτά τα πετροδολάρια δεν είναι και λίγα, ήταν από τα λίγα όπεν που προσέλκυσαν το ενδιαφέρον του Μάγκνους Κάρλσεν. Το 2015 ο Νορβηγός ήταν ο μεγάλος νικητής.
Όμως φέτος, στην τρίτη διοργάνωση του Masters, ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής θα δεχόταν το πρώτο χαστούκι σε μια χρονιά που έχει κυλήσει εξαιρετικά. Η φετινή διοργάνωση των 9 γύρων και των 110.000 δολαρίων συνολικών επάθλων, έρχεται σε μια συγκυρία έντονης διαπάλης των σκακιστικών γενεών, η οποία όπως έχουμε τονίσει και παλαιότερα, βγαίνει πιο άγρια στη σκακιέρα, λόγω της πανδημίας του κορονοϊού. Η παύση της αγωνιστικής δραστηριότητας για σχεδόν δύο χρόνια δημιούργησε την αντικειμενική καθυστέρηση στην άνοδο των ΕΛΟ των νεαρών, η οποία εκφράζεται στη σκακιέρα ως σωρεία εκπλήξεων. Υποεκτιμημένοι παίκτες αρχίζουν να παίρνουν αυτό που τους ανήκει.
Στο Κατάρ η παρτίδα που συγκλόνισε τον κόσμο ήταν η ήττα του Κάρλσεν από τον άγνωστο 23χρονο Καζάκογκραν μετρ Άλισερ Σουλεϊμένοβ στον δεύτερο γύρο. Με 327 μονάδες ΕΛΟ διαφορά ήταν η χειρότερη ήττα του Κάρλσεν εδώ και 15 χρόνια. Ένα πραγματικό αριστούργημα, η παρτίδα έδειξε ότι η στρατηγική του Κάρλσεν να παίζει πολλές φορές υποδεέστερες βαριάντες και κατόπιν να πιέζει τους αντιπάλους βασιζόμενος στην υψηλότερη τεχνική του στα φινάλε δεν πιάνει όταν ο αντίπαλος μπορεί να προβάλει τακτική αντίσταση. Ο Σουλεϊμένοβ απλώς συνέτριψε τον Κάρλσεν.
Η αντίδραση του Κάρλσεν στην ήττα υπήρξε αμήχανη. Αφού συνεχάρη τον άξιο νικητή παρατήρησε ότι τον αποπροσανατόλισε το ρολόι που αυτός φορούσε, κάτι που σύμφωνα με τους κανόνες δεν επιτρέπεται. Χωρίς να αφήσει ευθείες αιχμές περί εξαπάτησης, δημιούργησε ωστόσο ένα μικροκύμα αντίδρασης για τις συνθήκες διεξαγωγής του τουρνουά, στο οποίο συνεισέφεραν γκρίνια και οι Νακαμούρα και Βασιέ Λαγκράβ -διόλου τυχαία όλοι της γενεάς των σούπερ γκραν μετρ.
Λίγο οι μετέπειτα αγωνιστικές εξελίξεις, λίγο τα πετροδολάρια που δεν επιτρέπουν στις γκρίνιες να κρατάνε πολύ, ειδικά σε μια περίοδο όπου οι κυρώσεις προς και από τη Μόσχα καθιστούν θέμα ζωής και θανάτου την επέκταση του δυτικού σκακιού σε πιο δημοκρατικές από τις ρωσικές χρηματοδοτήσεις, οι αιτιάσεις δεν είχαν συνέχεια.
Και ξαφνικά, στον 7ο γύρο συνέβη και πάλι: ο Μάγκνους έχασε από τον Ινδό Καρθικεγιάν. Αυτή τη φορά δεν ήταν η ανωτερότητα του παιχνιδιού του αντιπάλου, αλλά ο τζόγος του Κάρλσεν που έκανε τη δουλειά: έχοντας τον αντίπαλο σε πίεση χρόνου, ο Μάγκνους έκανε μια σκοτεινή θυσία που αποδείχθηκε καταστροφική -η επιτομή της χαράς του ελβετικού!
Ο Νακαμούρα, που πέρα από γκραν μετρ της ελίτ εξελίσσεται και σε επιτυχημένο streamer δεν μπόρεσε να μη σχολιάσει το γεγονός ότι ο Καρθικεγιάν υπήρξε ο 6ος Ινδός ανάμεσα σε 7 αντιπάλους, ως τότε, για τον Κάρλσεν. «Έτσι θα είναι για τον Μάγκνους από εδώ και πέρα», τόνισε, «Ινδοί θα έρχονται κατευθείαν πάνω του, όλοι μαθητές του Ανάντ». Πέρα από το χιούμορ, η ανάπτυξη του ινδικού σκακιού που εδώ επισημειώνεται αποτελεί μια καταγεγραμμένη πραγματικότητα που ενισχύει τη μάχη των γενεών.
Και μιλώντας για μάχη των γενών το αποτέλεσμα του Mastersυπήρξε χαρακτηριστικό για τις άγριες διαθέσεις των νεαρών. Στα τάι μπρέικ για την πρώτη θέση πάλεψαν οι Ουζμπέκοι Γιάκουμπεβ και Αμπντουσατόροβ, με τον πρώτο να υπερτερεί εντέλει. Υπενθυμίζουμε ότι και οι δύο αποτελούσαν βασικά μέλη της νεανικής ομάδας του Ουζμπεκιστάν που κατέκτησε το χρυσό μετάλλιο στην περυσινή Ολυμπιάδα του Τσενάι.
Τρέχει το ΕΛΟ ή κάτι τρέχει με το ΕΛΟ;
20 Οκτωβρίου τελείωσε το τουρνουά στο Κατάρ, 25 ξεκίνησε στη Νήσο του Μαν το FIDE Grand Swiss Tournament 2023, το σημαντικότερο όπεν της σεζόν. Η σημασία του έγκειται στο γεγονός ότι οι δύο πρώτοι της τελικής κατάταξης θα προκριθούν στο επόμενο Τουρνουά Διεκδικητών από το οποίο θα προκύψει ο αντίπαλος του Κινέζου πρωταθλητή Ντινγκ Λιρέν για τον παγκόσμιο θρόνο. Μ’ αυτό κατά νου, οι 114 συμμετέχοντες του Όπεν αποτελούν κορυφαία ονόματα της σκακιστικής σκηνής. Ανάμεσά τους ο Χικάρου Νακαμούρα, ο Φαμπιάνο Καρουάνα, ο ισχυρότερος νεαρός παίκτης Αλιρέζα Φιρούζα και πολλοί άλλοι.
Το τουρνουά τελειώνει τη μέρα της δημοσίευσης αυτού του άρθρου, επομένως τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές τίποτα δεν έχει κριθεί. Δεν νομίζω όμως ότι αυτό μπορεί να μας αποτρέψει από μερικές γενικότερες παρατηρήσεις που έχουν προκύψει από τον σχολιασμό του τουρνουά στη δημόσια σφαίρα -και που συνδέονται σαφώς και με το αμέσως προηγούμενο τουρνουά του Κατάρ.
Η ορατότητα που προσφέρουν αυτά τα τουρνουά στα λιγότερο γνωστά ονόματα είναι από μόνη της μια επερώτηση πάνω στον κλειστό τρόπο λειτουργίας της σκακιστικής ελίτ. Η συμπερίληψη ενός όπεν τουρνουά στον κύκλο των διεκδικητών δείχνει ότι η ΦΙΝΤΕ προσπαθεί να εντείνει το στοιχείο της έκπληξης -σ’ αυτό άλλωστε συμβάλει και το Παγκόσμιο Κύπελλο. Τα πράγματα αυτά τα έχουμε ξαναπεί, οπότε δεν θα επεκταθώ.
Θα σχολιάσω μόνο τις όλες και εντεινόμενες φωνές που ζητούν τροποποιήσεις στον τρόπο που συγκροτούνται οι λίστες των καλύτερων, λίστες που προκύπτουν αποκλειστικά μέσα από το ΕΛΟ. Κατά το διάστημα της διεξαγωγής του τουρνουά, ο συγγραφέας, εκδότης, προπονητής και γκραν μετρ Γιάκομπ Άαγκαρντ τουίταρε ένα εξόχως ενδιαφέρον κείμενο.
Μελετώντας τη λίστα κατάταξης των νεαρών σκακιστών για τον μήνα Οκτώβριο ο Άαγκαρντ παρατηρεί τον παραλογισμό ο Φιρούζα να παραμένει στην πρώτη θέση, έχοντας παίξει μόλις 3 παρτίδες, και χάνοντας μάλιστα ΕΛΟ, την ώρα που άλλοι όπως ο Γκούκες ή ο Νίμαν έχουν παίξει πάνω από 20. Το πρόβλημα που εντοπίζει ο Άαγκαρντ είναι ότι το ΕΛΟ, που προκύπτει διαχρονικά, δεν μπορεί να αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της τωρινής δυναμικότητας του παίκτη αν δεν συνοδεύεται με «φρέσκα» αποτελέσματα. Κρατάω το ΕΛΟ μου, παίζω σπάνια, διατηρούμαι στην ελίτ στη βάση ενός ένδοξου παρελθόντος.
Η φωνή του Άαγκαρντ προστίθενται σε μια όλο και πιο διευρυμένη στάση που απαιτεί ένα μεικτό σύστημα, όπου το ΕΛΟ θα χρησιμοποιείται για αντικειμενικούς σκοπούς, όπως τους τίτλους, αλλά στη δημιουργία λιστών απεικόνισης δυναμικότητας του παρόντος θα λαμβάνονται σοβαρότερα υπόψη τα τρέχοντα αποτελέσματα -κάτι πιο κοντά σε άλλα σπορ, όπως το τένις, π.χ.
Τα παράδοξα του ισχύοντος συστήματος φαίνονται χαρακτηριστικά στην περίπτωση του Σεργκέι Καριάκιν, του Ρώσου σκακιστή που λόγω της υποστήριξής του προς τη χώρα του και τον πρόεδρό της έχει αποκλειστεί από τις αγωνιστικές δραστηριότητες της ΦΙΝΤΕ. Περιχαρής ο Καριάκιν έβλεπε στο τέλος Οκτωβρίου την επιστροφή του στο τοπ 10 της παγκόσμιας κατάταξης -χωρίς να έχει παίξει καμία παρτίδα το τελευταίο διάστημα. Το ΕΛΟ διατηρείται και όταν δεν παίζεις δεν χάνεις -ενώ οι άλλοι υποχωρούν εσύ βλέπεις στις όχθες του ποταμού τα πτώματα των εχθρών σου να περνούν.
Η ΦΙΝΤΕ έχει πάντως αναμορφώσει το σύστημα της επιλογής διεκδικητών σε πλαίσιο που λαμβάνει σοβαρά υπόψη τα τρέχοντα αποτελέσματα. Και μετά την περίπτωση του Ντινγκ, που εξασφάλισε τη συμμετοχή στο προηγούμενο τουρνουά παίζοντας 30 παρτίδες σε αμιγώς κινέζικα τουρνουά, έχει πλέον θέσει αυστηρούς κανόνες, προσπαθώντας να περιορίσει όπως μπορεί τις «στημένες» διοργανώσεις. Έτσι έχει θεσμοθετήσει το FIDE Circuit, ένα σύστημα μοριοδότησης της επίδοσης των σκακιστών σε τουρνουά που πληρούν τις προϋποθέσεις της ομοσπονδίας. Στο τέλος της χρονιά ο σκακιστής με τους περισσότερους πόντους από τα 5 καλύτερά του τουρνουά της χρονιάς θα προκριθεί και στους Διεκδικητές. Στο ίδιο μοτίβο η θέση που θα οδηγήσει εκεί μέσω του ΕΛΟ απαιτεί ο παίκτης να έχει λάβει μέρος τουλάχιστον σε 4 τουρνουά που εντάσσονται στο σιρκουί.
Η ΦΙΝΤΕ κάνει ό,τι μπορεί να συμβιβάσει πόλεμο, χορηγίες, τους δεινόσαυρους με τα παλιά ΕΛΟ που τους έχουν για να παίρνουν νόρμες οι μικροί και τους έγκαυλους μικρούς που ψάχνουν κι αυτοί μια θέση στον ήλιο των κλειστών τουρνουά, ώστε σε 30 χρόνια να γίνουν κι αυτοί δεινόσαυροι.
