Στις 17 Δεκεμβρίου 2023 πρόκειται να διενεργηθεί στη Χιλή συνταγματικό δημοψήφισμα, το δεύτερο κατά σειρά. Οι πολίτες που το 2020 είχαν αποφασίσει με συντριπτική πλειοψηφία ότι η χώρα πρέπει να αποκτήσει ένα νέο Σύνταγμα, το οποίο θα αντικαθιστούσε το ισχύον που θεσπίστηκε την εποχή του Πινοτσέτ, μέχρι σήμερα έχουν απορρίψει ήδη ένα σχέδιο νέου Συντάγματος που τέθηκε στην κρίση τους. Εάν απορρίψουν και το δεύτερο σχέδιο, είναι αμφίβολο εάν θα υπάρξει τρίτο!
Οι διαδηλώσεις του 2019 και το νέο Σύνταγμα
Τον Οκτώβριο 2020 διεξήχθη στη Χιλή ένα καθοριστικό δημοψήφισμα, ως αποτέλεσμα των μαζικών διαδηλώσεων και συγκεντρώσεων των πολιτών ενάντια στο πολιτικό σύστημα που είχαν προηγηθεί το 2019.
Το δημοψήφισμα αυτό, το οποίο προκηρύχθηκε από τον τότε πρόεδρο Πινέρα σε συνεννόηση με τα πολιτικά κόμματα για να ξεπεραστεί η πολιτική αδιέξοδος, περιελάμβανε δύο ερωτήματα: (1) Εάν οι πολίτες θέλουν ένα νέο Σύνταγμα που θα αντικαταστήσει το ισχύον Σύνταγμα το οποίο είχε θεσπιστεί την εποχή του Πινοτσέτ και (2) (εάν ναι) ποια θα είναι η σύνθεση της συντακτικής συνέλευσης που θα καταρτίσει το σχέδιο νέου Συντάγματος ήτοι εάν θα είναι στο σύνολό της εκλεγμένη με καθολική ψηφοφορία, ή εάν θα απαρτίζεται κατά 50% από εκλεγμένους αντιπροσώπους και κατά 50% από μέλη της υφιστάμενης Γερουσίας;
Ψήφισαν περίπου 7,5 εκατομμύρια πολίτες, οι οποίοι, αποφάνθηκαν στο πρώτο ερώτημα με ποσοστό 78% ότι θέλουν ένα νέο Σύνταγμα, και στο δεύτερο, με ποσοστό 79%, ότι το σχέδιο νέου Συντάγματος θα έπρεπε να καταρτιστεί από συντακτική συνέλευση, ειδικά ορισμένη για τον σκοπό αυτόν, εκλεγμένη στο σύνολό της από τους πολίτες. Κατόπιν αυτού, καθορίστηκε η διαδικασία και το χρονοδιάγραμμα εκλογής, συγκρότησης και λειτουργίας της συντακτικής συνέλευσης και ορίστηκε επίσης ότι το σχέδιο που θα καταρτιζόταν , θα ετίθετο και πάλι στην κρίση των πολιτών προς επικύρωση με ένα νέο δημοψήφισμα.
Τον Μάιο 2021, στις εκλογές για την συντακτική συνέλευση το κυβερνόν τότε δεξιό κόμμα έλαβε ποσοστό 20,56 % και 37 έδρες, η αριστερά ποσοστό 18,74% και 28 έδρες και η κεντροαριστερά ποσοστό 14,45% και 25 έδρες, ενώ τις υπόλοιπες 65 από τις συνολικές 155 έδρες κατέλαβαν ανεξάρτητοι υποψήφιοι και ανεξάρτητοι εκπρόσωποι των ιθαγενών.
Η πρώτη συντακτική συνέλευση
Η συντακτική συνέλευση η οποία είχε στην διάθεσή της 9 μήνες (με δυνατότητα παράτασης για άλλους 3 μήνες) για να καταρτίσει το σχέδιο νέου Συντάγματος, ξεκίνησε τις εργασίες της τον Ιούλιο 2021, εκλέγοντας πρόεδρο την Ελίζα Λονκόν, μια εμβληματική φυσιογνωμία, εκπρόσωπο των ιθαγενών της φυλής των Μαπούτσε, γλωσσολόγο, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Σαντιάγκο και ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των ιθαγενών στη Χιλή. Κατόπιν, συγκροτήθηκαν επιτροπές ανά θεματική ενότητα. Δικαίωμα κατάθεσης προτάσεων είχαν και οι πολίτες με συλλογή 1,5 εκατομμυρίου υπογραφών. Ωστόσο, για να ενταχθεί μια διάταξη στο σχέδιο Συντάγματος θα έπρεπε να έχει τη συναίνεση των 2/3 της συνέλευσης.
Τον Δεκέμβριο 2021 παρενεβλήθησαν οι προεδρικές εκλογές, όπου αντί του δεξιού δισεκατομμυριούχου Πινέρα, εξελέγη ο Γκάμπριελ Μπόριτς, 35 ετών, νομικός, αριστερός με ενεργό δράση στα ανθρώπινα δικαιώματα και στη διαφάνεια, ο οποίος είχε ενεργό ρόλο στις διαδηλώσεις του 2019 και στις διαπραγματεύσεις που ακολούθησαν με την κυβέρνηση και τα πολιτικά κόμματα.
Τον Ιούλιο 2022 η συντακτική συνέλευση, έχοντας κάνει χρήση του δικαιώματος της τρίμηνης παράτασης, ολοκλήρωσε την κατάρτιση του σχεδίου νέου Συντάγματος καταθέτοντας στην κρίση των πολιτών ένα ογκώδες σχέδιο, αποτελούμενο από 388 άρθρα.
Η φιλοδοξία για ένα ριζοσπαστικό Σύνταγμα
Το σχέδιο Συντάγματος που προτάθηκε από τη συντακτική συνέλευση θεωρήθηκε ιδιαιτέρως ριζοσπαστικό. Στο προοίμιό του διακηρυσσόταν εμφατικά ότι το Σύνταγμα καταρτίστηκε από τους πολίτες της Χιλής μέσα από συμμετοχική, ισότιμη και δημοκρατική διαδικασία.
Στις γενικές διατάξεις του περιελάμβανε τις θεμελιώδεις κανόνες για το κράτος και την σχέση του με τους πολίτες και, μεταξύ άλλων, καθιέρωνε τον πολυεθνικό και οικολογικό χαρακτήρα, την ελευθερία και την ισότητα των ανθρώπων και τη σχέση τους με τη φύση, την εκκοσμίκευση του κράτους, τη δίκαιη εκπροσώπηση ανδρών και γυναικών και την αναγνώριση της διαφορετικότητας.
Περιελάμβανε πρωτοφανή σε έκταση διακήρυξη δικαιωμάτων (άρ.17-126), ορίζοντας μάλιστα ότι σκοπός των δικαιωμάτων είναι μία αξιοπρεπής ζωή, η δημοκρατία, η ειρήνη και η ισορροπία της φύσης. Η συνολική αναφορά στην φύση, αλλά και η αφιέρωση αυτοτελούς κεφαλαίου στη φύση και το περιβάλλον, όπου η φύση αποκαλείτο φορέας δικαιωμάτων, τα ζώα αναγνωρίζονταν υποκείμενα ειδικής προστασίας έναντι της κακομεταχείρισης, ενώ ορισμένα αγαθά όπως η θάλασσα, ο βυθός της, τα νερά, τα γεωθερμικά πεδία, ο αέρας, τα δάση, τα βουνά, ή το υπέδαφος ανακηρύσσονταν κοινά στους ανθρώπους, κατέστησε το σχέδιο υπόδειγμα οικοκεντρικού συνταγματικού κειμένου.
Στο κεφάλαιο περί δημοκρατικής συμμετοχής, επίσης υποδειγματική υπήρξε η πρόβλεψη ότι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να προκηρύσσουν δημοψήφισμα για κατάργηση νόμου με συλλογή υπογραφών ποσοστού 5% των εκλογέων και για θέσπιση νέου νόμου με συλλογή υπογραφών ποσοστού 3%.
Το σχέδιο διατηρούσε το σύστημα της Προεδρικής Δημοκρατίας με δύο νομοθετικά σώματα, με σαφή διάκριση των εξουσιών, εισάγοντας παράλληλα ισχυρή αποκέντρωση, με ενισχυμένες εξουσίες στις Περιφέρειες, στις Κοινότητες και στις περιοχές των ιθαγενών. Αντικαθιστούσε τη Γερουσία με ένα Σώμα των Περιφερειών με περιορισμένες αρμοδιότητες, και θέσπιζε ειδικές διατάξεις για την πάταξη της διαφθοράς.
Ωστόσο, η υπερβολική ριζοσπαστικότητα ορισμένων προβλέψεων του σχεδίου και ιδίως ο πλήρης χωρισμός εκκλησίας και κράτους και η απονομή πλήρους αυτοδιοίκησης στις περιοχές των ιθαγενών ακόμη και με απονομή δικαιοσύνης με βάση τους δικούς τους εκκεντρικούς κανόνες δικαίου, σε συνδυασμό με την εκστρατεία δυσφήμισης εκ μέρους των αντιπάλων, φαίνεται πως φόβισε και απομάκρυνε πολιτικά μεγάλο μέρος της κοινωνίας.
Απόρριψη του αρχικού σχεδίου και συνέχιση της διαδικασίας
Τον Σεπτέμβριο 2022 οι πολίτες, με ποσοστό 61,86%, απέρριψαν το προτεινόμενο σχέδιο. Ο πρόεδρος Μπόριτς, που ήδη είχε χάσει μέρος της δημοτικότητάς του, περιήλθε σε αμηχανία, αλλά παρόλα αυτά δήλωσε ότι έλαβε το μήνυμα και ότι η διαδικασία θέσπισης νέου συντάγματος θα συνεχιστεί.
Τον Δεκέμβριο 2022, με πρωτοβουλία του Προέδρου υπεγράφη από τα πολιτικά κόμματα που εκπροσωπούνται στο κοινοβούλιο η «πολιτική συμφωνία για την Χιλή» (“Acuerdopor Chile”). Η συμφωνία αυτή προέβλεπε μια νέα διαδικασία κατά την οποία, αρχικώς το Κογκρέσο θα εξέλεγε 24μελή επιτροπή ειδικών που θα επεξεργαζόταν νέο σχέδιο συντάγματος, στη συνέχεια θα εκλεγόταν νέα συντακτική συνέλευση, αποτελούμενη από 51 μέλη, η οποία θα έδινε στο σχέδιο την τελική του μορφή, και τελικώς θα αποφάσιζαν και πάλι οι πολίτες μέσω νέου δημοψηφίσματος.
Η συντακτική συνέλευση θα μπορούσε να προτείνει νέες διατάξεις στο προσχέδιο των ειδικών μόνο με πλειοψηφία 3/5 και να απορρίψει διατάξεις του προσχεδίου μόνο με πλειοψηφία 2/3. Εάν δεν εξασφαλίζονταν αυτές οι πλειοψηφίες, θα δημιουργείτο μικτή 12μελής επιτροπή για την επίλυση του ζητήματος με πλειοψηφία 3/5 και, σε περίπτωση νέας αποτυχίας, θα αποφαινόταν η επιτροπή ειδικών με πλειοψηφία 3/5. Όπως και την προηγούμενη φορά οι πολίτες είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν στη διαβούλευση και να προτείνουν αλλαγές στο προσχέδιο συντάγματος.
Η επιτροπή ειδικών που εκλέχθηκε από το Κογκρέσο εργάσθηκε επί τρεις μήνες, και στις 31 Μαΐου 2023 παρουσίασε το νέο προσχέδιο Συντάγματος. Παράλληλα, τον Μάιο 2023 εξελέγη και η νέα συντακτική συνέλευση. Ωστόσο αυτή τη φορά η αναλογία στην πολιτική εκπροσώπηση ήταν διαφορετική: Από τα 51 μέλη, 23 ανήκαν στο συντηρητικό ρεπουμπλικανικό κόμμα, 11 σε έναν άλλο δεξιό συνασπισμό, 16 στην αριστερά, ενώ μόνο 1 έδρα ανήκε στους ιθαγενείς. Με τις διαδικασίες της περιορισμένης αυτής συντακτικής συνέλευσης ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2023 το δεύτερο προσχέδιο Συντάγματος και αυτό θα τεθεί στην κρίση των πολιτών στις 17 Δεκεμβρίου 2023.
Ένα μάλλον συντηρητικό Σύνταγμα
Το νέο αυτό σχέδιο όχι μόνο δεν διαπνέεται από τον ριζοσπαστισμό του προηγουμένου, που απορρίφθηκε τον Σεπτέμβριο 2022, αλλά αυτή τη φορά ρέπει μάλλον προς την αντίθετη κατεύθυνση. Και τούτο διότι, ενώ η επιτροπή των ειδικών επιχείρησε να καταρτίσει έστω ένα μετριοπαθές προσχέδιο, με βάση οποίο διατηρείται ο θεσμός της Γερουσίας, η Χιλή περιγράφεται ως κοινωνικό και δημοκρατικό κράτος δικαίου, αναγνωρίζονται οι αυτόχθονες ως μέρος του έθνους, ενσωματώνονται τα δικαιώματα σε επαρκή στέγαση και αξιοπρεπή εργασία και διασφαλίζεται η προστασία του περιβάλλοντος, η συντακτική συνέλευση, τροποποίησε πολλές προβλέψεις του περιορίζοντας κοινωνικά δικαιώματα όπως η υγεία , η εκπαίδευση και οι συντάξεις και, επιπλέον, προσέθεσε κάποιες ιδιαιτέρως αμφιλεγόμενες διατάξεις όπως εκείνες που φέρεται να τέθηκαν για να αποτρέπεται η άμβλωση , ή άλλες που φαίνεται ότι ευνοούν την αποφυλάκιση καταδικασθέντων που διέπραξαν παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και άλλα εγκλήματα κατά την διάρκεια της δικτατορίας του Πινοτσέτ.
Στην κόψη του ξυραφιού
Η πρωτοποριακή δημοκρατική συντακτική διαδικασία της Χιλής, η οποία είχε προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον , βρίσκεται πλέον στην κόψη του ξυραφιού.
Εάν επαληθευτούν οι δημοσκοπήσεις που προεξοφλούν ότι στο επικείμενο δημοψήφισμα της 17ης Δεκεμβρίου 2023 οι πολίτες θα απορρίψουν και το δεύτερο σχέδιο νέου Συντάγματος, αυτό θα σημαίνει ότι, ενώ οι πολίτες ζήτησαν εμφατικά την αλλαγή του Συντάγματος, οι συντακτικές συνελεύσεις που εξελέγησαν απέτυχαν να συντάξουν σχέδιο που να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους.
Ίσως το μοιραίο λάθος στην κατά τα λοιπά πρωτοποριακή δημοκρατική διαδικασία θέσπισης νέου Συντάγματος της Χιλής να συνίσταται στο γεγονός ότι κατά το πρώτο δημοψήφισμα δεν υπήρξε και ερώτημα ή ερωτήματα που να ζητούν από τους πολίτες να καθορίσουν τους βασικούς άξονες της αλλαγής, ώστε να δεσμεύεται από αυτούς τους άξονες η συντακτική συνέλευση.
Λίγες ημέρες πριν το δημοψήφισμα της 17ης Δεκεμβρίου, το φάντασμα του Πινοτσέτ φαίνεται ότι πλανιέται ακόμη στοιχειώνοντας το επικείμενο νέο Σύνταγμα της Χιλής.
