Στο σκακιστικό σύμπαν υπάρχει ένα φάντασμα που κάθε φιλόδοξος παίκτης επιθυμεί να ξορκίσει: το φάντασμα της ισοπαλίας. Σε αντίθεση με τα περισσότερα αθλήματα και παιχνίδια, το σκάκι ευνοεί την ισοπαλία ως αποτέλεσμα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό. Αν κάποιος τη θέλει και είναι καλά διαβασμένος, επιλέγοντας μια ήσυχη συμμετρική βαριάντα μπορεί να επιλέξει απλοποιήσεις στη θέση, και με μια καλή τεχνική να φτάσει στην πολυπόθητη νούλα. Την ίδια στιγμή, ο αντίπαλος τρομαγμένος με το φάσμα της ισοπαλίας μπορεί να χάσει την ψυχραιμία του, να πιέσει ίσως υπερβολικά, να δει απειλές εκεί που δεν υπάρχουν, να «παραβιάσει» όπως λέμε κοινώς τη θέση και να διακινδυνέψει την ίδια την ήττα. Πολλές φορές εξάλλου η Κάισσα έχει τιμωρήσει τέτοιες περιπτώσεις ύβρεως.
Ο Βασίλης Κοτρωνιάς, δέκα φορές πρωταθλητής Ελλάδας, αξιοσέβαστος θεωρητικός σε διεθνή κλίμακα και στυλίστας συγγραφέας, επιλέγει το 2020 να ασχοληθεί με αυτό το θέμα, πιάνοντάς το από τη ρίζα του, που είναι οι διαβόητες «θέσεις ισότητας». Το αποτέλεσμα είναι το σκακιστικό εγχειρίδιο How to Play Equa lPositions (εκδόσεις Chess Stars, 2020).
Οι «θέσεις ισότητας» δεν είναι απλώς οι θέσεις που κατατάσσονται -είτε από άνθρωπο είτε από υπολογιστή στο 0,00.[Στο σκάκι η αξιολόγηση σήμερα, την εποχή των υπολογιστών, μετριέται αριθμητικά με βάση το πιόνι που έχει αξία 1,00. Μια θέση δηλαδή που αξιολογείται ως 1,50 σημαίνει ότι ο λευκός είναι σαν να έχει προβάδισμα ενάμιση πιονιού. Αρνητικά μεγέθη σημαίνουν ότι την πρωτοκαθεδρία την έχει ο μαύρος. Όσο μεγαλύτερο το νούμερο τόσο πιο ξεκάθαρα υπέρ μιας πλευράς η θέση.] Είναι οι θέσεις που δεν εμφανίζουν περιπλοκές και δεν περικλείουν δυναμικές καταστάσεις. Όπως εξηγεί ο Κοτρωνιάς, μια θέση που έχει δυναμικές ανισορροπίες δεν είναι θέση ισότητας ακόμα και αν είναι ίση, γιατί περιέχει ξεκάθαρα πλάνα βελτίωσης, απαιτεί περίπλοκους υπολογισμούς και έχει γενικώς «ζωή». Η ισότητα από την άλλη περιλαμβάνει τόσο υλική όσο και στρατηγική ισορροπία και δεν φαίνεται να έχει περιθώρια βελτίωσης -είναι κοινώς «νεκρή». Οι βασιλιάδες είναι ασφαλείς, οι πιονοδομές σταθερές, δεν φαίνεται καμία προοπτική προόδου αν δεν αλλάξει κάτι ριζικά.
Φυσικά, τέτοιες θέσεις απασχολούν τους παίκτες από ένα επίπεδο και πάνω. Για μας τους κοινούς θνητούς, μια θέση ισότητας είναι σπάνια, γιατί τα λάθη μας θα προλάβουν τον σχηματισμό της. Το παιχνίδι θα πάρει κάποια ξεκάθαρη τροπή από την αρχή και θα βρεθούμε να επιτιθέμαστε ή να αμυνόμαστε, ανάλογα με το ποιος θα κάνει το πρώτο λάθος – εμείς ή ο αντίπαλός μας.
Διαβάζοντας λοιπόν ένα βιβλίο που στην πραγματικότητα δεν με αφορά -καθότι αποτελεί επόμενο βήμα της σκακιστικής εκπαίδευσης-, απολαμβάνω ωστόσο τον τρόπο με τον οποίο ο Κοτρωνιάς οργανώνει το υλικό του, μιλάει για το αντικείμενο, εναλλάσσει χιούμορ και βαθιά σκακιστικά επιχειρήματα. Το μεγαλύτερο δε πλεονέκτημά του είναι ότι είναι «παλαιάς κοπής»: δεν κυριαρχείται από βαριάντες επί βαριαντών αλλά προσφέρει πλούσιο κείμενο που εξηγεί τις ιδέες σε βάθος και αναπτύσσει το επιχείρημα με τρόπο απολύτως κατανοητό. Μπαίνω έτσι στον πειρασμό να παραθέσω τα κεντρικά του επιχειρήματα αφήνοντας τον αναγνώστη και την αναγνώστρια να κάνει συνεπαγωγές σε σχέση με καταστάσεις εκτός της σκακιέρας: να διαβάσει εν ολίγοις τον Κοτρωνιά ως «lifecoach». Κάτι ανάλογο δεν έκανε εξάλλου και ο μεγάλος Γκάρι Κασπάροβ με το Η ζωή είναι μια παρτίδα σκάκι; Βέβαια, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε ομοιότητα με υπαρκτά πρόσωπα και πράγματα είναι συμπτωματική, το σκάκι είναι ένα παιχνίδι και η ζωή δεν αστειεύεται. Αλλά από την άλλη, μέσα και στο γιορτινό πλαίσιο, γιατί να μη τη δούμε λίγο πιο χαλαρά και με λιγότερη αυστηρότητα;
Ο Κοτρωνιάς στην εξέταση των θέσεων ισότητας αποδομεί παραδεδομένες σκακιστικές «σοφίες» και ρήσεις, για να εισαγάγει τον δικό του διαφορετικό τρόπο. Ας αρχίσουμε με τις απόλυτα νεκρές θέσεις, όπου δεν χωρά κανένα σχέδιο. Εκεί ο Κοτρωνιάς εισάγει τον κανόνα του παιξίματος «κίνηση με την κίνηση». Αντί δηλαδή να κάθεται ο παίκτης να προγραμματίζει σειρές κινήσεων, εξετάζει πολλές υποψήφιες κινήσεις και «μετράει» τόσο όσο χρειάζεται. Η επιλογή των υποψήφιων κινήσεων γίνεται με γνώμονα τη διατήρηση του στάτους κβο και της μέγιστης βελτίωσης των κομματιών. Έχοντας σε κάθε κίνηση τον πρακτικό του νου συντονισμένο με την απλότητα της θέσης, ο σκακιστής εκπαιδεύεται στο να αναγνωρίσει πότε οι συνθήκες ευνοούν μια αλλαγή, όπου μια πιονοδομή μπορεί να αλλάξει φέρ’ ειπείν. Σκέφτομαι πόσο θα ωφελούσε μια τέτοια προσέγγιση το φλερτ, όπου η αβρότητα της επαφής σε ένα πλαίσιο ισότητας δεν θα οδηγούσε σε παραβιάσεις αν η ίδια η θέση ισότητας δεν έχει τοποθετήσει εκεί τη δυνατότητα της κλιμάκωσης.
Μια άλλη περίπτωση είναι όταν η θέση είναι μεν ισότητας, αλλά υπάρχουν μικρές ασυμμετρίες που μπορούν να εφοδιάσουν τη μία πλευρά με ένα ελάχιστο πλεονέκτημα που όμως έχει διάρκεια και ίσως στο τέλος δημιουργήσει μια δυσανεξία στον αντίπαλο, προτρέποντάς τον να κάνει λάθος. Διατηρώντας ένα ζεύγος αξιωματικών σε μια κλειστή θέση π.χ. ο παίκτης μπορεί να δημιουργήσει ένα σχέδιο ανοίγματος του παιχνιδιού, όπου εκεί μπορεί όντως να μετρήσει το γεγονός ότι έχει ζωντανούς τους δύο τρελούς του. Ο Κοτρωνιάς αποκαλεί αυτές τις θέσεις «υπολογισμένου ρίσκου», όταν η πλευρά που εικάζει ότι έχει την έστω και ελάχιστη πρωτοβουλία δεν το σκάει με την ισοπαλία, αλλά πιέζει λελογισμένα ως το τέλος. Δεν σημαίνει φυσικά ότι θα πετύχει, αλλά και μόνο η ελπίδα να εξωθηθεί ο αντίπαλος στο λάθος μετά από ένα πολύωρο παιχνίδι (το σκάκι απαιτεί και αντοχή, μην το ξεχνάμε) αξίζει την επένδυση του χρόνου. Θα πρέπει να θυμόμαστε ωστόσο ότι όλο αυτό το κόνσεπτ του υπολογισμένου ρίσκου βασίζεται στην παραδοχή ότι η εκτίμηση της θέσης που έχουμε κάνει είναι ορθή και το πλεονέκτημα που βλέπουμε υπάρχει όντως. Διότι πάμπολλες φορές πρόκειται για μια αυταπάτη, που αν δεν προσεχθεί θα οδηγήσει στο αντίθετο αποτέλεσμα. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις ο παίκτης και η παίκτρια πρέπει να έχουν τη διορατικότητα να αρπάζουν την ισοπαλία με την πρώτη ευκαιρία. Το να μη βλέπουμε δυνατότητες εκεί που δεν υπάρχουν είναι σαφώς ένα μάθημα ζωής, η εφαρμογή του οποίου δύναται να μας γλιτώσει από πάμπολλες κακοτοπιές.
Εκεί που ο Κοτρωνιάς αγγίζει όμως το ζενίθ της σκακιστικής φιλοσοφίας είναι όταν φτάνει στην αποδόμηση δύο διάσημων δογμάτων που κυριαρχούν στα πρώτα στάδια σκακιστικής εκπαίδευσης. «Καλύτερα να έχεις κακό σχέδιο, παρά να παίζεις χωρίς καθόλου σχέδιο». Η ατάκα ανήκει στον Φρανκ Μάρσαλ, όλες και όλοι την έχουμε κάπου ακούσει. Η λογική αυτή λέει ότι σε κάθε θέση υπάρχει η δυνατότητα ενός πλάνου που θα τη βελτιώσει, και πως αυτό είναι εντοπίσιμο αν καταβάλουμε τη δέουσα προσπάθεια. Και όμως, ανταπαντά ο Κοτρωνιάς, υπάρχουν θέσεις όπου κανένα πλάνο δεν μπορεί να βελτιώσει τη θέση, γιατί το σχέδιο προϋποθέτει την ύπαρξη ανισορροπιών και αδυναμιών. Σε μια θέση ισότητας πολλές φορές αυτό δεν ισχύει. Εδώ δεν χρειάζεται πλάνο, αλλά ο πραγματισμός της κίνησης με τη σκέψη που αδιαφορεί για τις υποσχέσεις του μέλλοντος και εστιάζει στη διαβίωση στο παρόν. Μείνε ζωντανός, ανάπνευσε, μην αφήνεις το απατηλό μέλλον να σε τρέψει σε δύσβατα μονοπάτια. Βελτίωσε την τοποθέτηση των κομματιών σου και περίμενε.
Ο Κοτρωνιάς διακρίνει τρία είδη θέσεων. Αυτές όπου δεν υπάρχει σχέδιο και απαιτούν να μπει κανείς στη διαδικασία της κίνησης με κίνηση. Αυτές που είναι «ζωντανές» και απαιτούν σχέδιο και αυτές που απαιτούν μικροσχέδια. Οι τελευταίες είναι επίσης θέσεις ισότητας, οι οποίες ωστόσο έχουν κάποια χαρακτηριστικά που προσφέρουν έναν μέτριο προσανατολισμό. Το ίδιο το σχέδιο κάθε φορά λογίζεται ανάλογα με τη θέση, επομένως καταλαβαίνει κανείς ότι όλα κρέμονται από την αξιολόγηση της θέσης. Ο Κοτρωνιάς αρέσκεται να χρησιμοποιεί μότο στην αρχή κάθε κεφαλαίου. Στο συγκεκριμένο έχει επιλέξει σοφά Μαρκ Τουέιν: «Όλες οι γενικεύσεις είναι λάθος, συμπεριλαμβανομένης και της παρούσης». Διαβάζοντας τις Δυτικές χώρες του Ουίλιαμ Μπάροουζ που μόλις κυκλοφόρησαν σε ελληνική μετάφραση (μτφρ. Γ. Μπέτσος, εκδόσεις Τόπος) πετυχαίνω μιαν άλλη φράση που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί επίσης ως μότο: «Ένα εύκολο πέρασμα σήμερα μπορεί να γίνει θανάσιμη παγίδα αύριο. Η προφανής οδός είναι σχεδόν πάντα η πιο πλανερή, και προσοχή στη Μέση Οδό της μετριοπάθειας της κοινής λογικής, του σχεδιασμού. Ωστόσο, ενίοτε χρειάζονται και σχεδιασμός και μετριοπάθεια και κοινή λογική».
Κι αφού έχειξιφουλκήσει ενάντια στο «Καλύτερα να έχεις κακό σχέδιο, παρά να παίζεις χωρίς καθόλου σχέδιο», ο Κοτρωνιάς αποδομεί άλλη μία σοφία που αποδεικνύεται σόφισμα: «Η καλύτερη άμυνα είναι η επίθεση». Το να προσπαθείς να ανακαλύπτεις ενεργητικότητα παντού και πάντα είναι κάτι που ο ερασιτέχνης το θεωρεί δεδομένο. Στην πραγματικότητα ωστόσο ο Κοτρωνιάς αποδεικνύει ότι αν η επίθεση δεν είναι θεμελιωμένη σε αντικειμενικούς παράγοντες αποδεικνύεται όχι μόνο πυροβολισμός με άσφαιρα αλλά και επικίνδυνη για την ίδια τη θέση. Οι θέσεις ισότητας δεν σηκώνουν λεονταρισμούς και συχνά το να κόβεις τις γέφυρες με ένα «όλα για όλα» μουντ δεν είναι παρά η αρχή του τέλους. Πόσες και πόσες παρτίδες δεν έχουν χαθεί επειδή κάποιος προτίμησε να κάνει κάτι από το να μην κάνει απλώς τίποτα διατηρώντας το στάτους κβο απαράλλαχτο. Αναγνωρίζονται εδώ οι απόηχοι της κινεζικής σοφίας της απραξίας, όπου η προσαρμογή στην κατάσταση είναι ουσιώδης και σε προστατεύει από μια μανία επιβολής της δικής σου ατελούς και ατελέσφορης θέλησης. Η πίεση των καταστάσεων τόσο στη ζωή όσο και στο σκάκι μπορούν ίσως να παρέχουν δικαιολογία μόνο σε απελπιστικές καταστάσεις. Σε ήσυχες θέσεις ωστόσο, ή έστω και σε ελαφρώς πιο πιεσμένες, αυτή η ψευδοεπιθετικότητα είναι ο προάγγελος του χάους.
Ο Κοτρωνιάς δείχνει με σαφήνεια πόσο δύσκολο πράγμα είναι η σωστή εκτίμηση μιας θέσης, ώστε ο παίκτης και η παίκτρια να είναι ικανοί να συνάγουν τα σωστά συμπεράσματα. Πολλές φορές ο φόβος της αλλαγής κομματιών, που θεωρείται στις θέσεις ισότητας ότι φέρνει την ισοπαλία ένα βήμα εγγύτερα, είναι αδικαιολόγητος στο φως μιας σωστής εκτίμησης που δείχνει ότι με λιγότερα κομμάτια μπορούν να δημιουργηθούν ευνοϊκότερες συνθήκες για πίεση του αντιπάλου, η οποία στο τέλος μπορεί να τον εξουθενώσει σωματικά ώστε να κάνει το λάθος. Τέτοιοι παράγοντες στην εκτίμηση είναι λεπτής φύσεως, συνδέοντας αντικειμενικά σκακιστικά δεδομένα επί της σκακιέρας με την ανθρώπινη ψυχολογία. Το σκάκι δεν παύει να είναι παιχνίδι ανθρώπων, όπου η αντικειμενικότητα πάντα διαμεσολαβείται από το υποκειμενικό στοιχείο. Εδώ ταιριάζει ίσως να αναφερθεί η συμβουλή που είχε δώσει ο πολύς Μπόρις Σπάσκι στον νεαρό Γκάρι Κασπάροβ πριν από μια παρτίδα του ενάντια στονΤίγκρανΠετροσιάν το 1982. Μεγάλος αμυντικός παίκτης, ο Πετροσιάν είχε υπεραναπτυγμένη αίσθηση κινδύνου την οποία δύσκολα μπορούσες να υπερνικήσεις. Για να το κάνει σαφές στον Κασπάροβ, ο Σπάσκι χρησιμοποίησε μια πολύ παραστατική μεταφορά: «Πρέπει να του γραπώσεις τ’ αρχίδια, αλλά μόνο ένα ένα». Η πίεση θέλει τον τρόπο της για να είναι αποτελεσματική.
Διαβάζοντας τον Κοτρωνιά μπαίνεις στον πειρασμό να εφαρμόσεις τις συμβουλές του σε γεγονότα της καθημερινής ζωής, να αξιολογήσεις και να επαναξιολογήσεις αντιδράσεις σε καταστάσεις. Κυρίως όμως απολαμβάνεις έναν γκραν μετρ να σου αναλύει με σαφήνεια το πώς σκέφτεται όταν αξιολογεί μια θέση. Κι αυτό, καίτοι λιγότερο πρακτικά αποτελεσματικό, αναδύει μια αισθητική ικανοποίηση που μόνο τα παιχνίδια προσφέρουν, όταν σε αποσπούν από την πραγματικότητα αλλά όχι και από τη σοβαρότητα που απαιτεί μια δραστηριότητα χωρίς πρακτικό νόημα. Ο ορισμός μιας win-winκατάστασης δηλαδή.
