Το ζήτημα της στάσης προς τα ομόφυλα ζευγάρια έχει προκαλέσει διχασμό στις τάξεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, με τον Πάπα Ρώμης Φραγκίσκο να επιχειρεί έναν συνδυασμό φιλάνθρωπων νεωτερισμών και ανοχής του τοπικού πλουραλισμού στην ανά τον κόσμο Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Τον Δεκέμβριο του 2023 το «Dicasterο» της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας για τη Διδασκαλία της Πίστεως εξέδωσε τη Δήλωση με τίτλο «Fiducia Supplicans» («Εμπιστοσύνη Ικετευτική») με την οποία διανοίγεται η δυνατότητα για να ευλογούνται ζεύγη ομοφυλοφίλων. Η δήλωση έχει συνταχθεί από τον καρδινάλιο από την Αργεντινή Βίκτορ Μανουέλ Φερνάντες, ο οποίος είναι και ο υπεύθυνος του «Dicasterο» από τον Σεπτέμβριο, αλλά φέρει και την υπογραφή του Πάπα Φραγκίσκου Ρώμης. Με τη Δήλωση αυτή ανοίγει ο χώρος για να μπορούν να προσφέρουν οι κληρικοί ευλογία (benedictionem) σε ομόφυλα ζευγάρια, προσευχόμενοι για το έλεος του Θεού, χωρίς, όμως, να υπάρχει κάποια επίσημη λειτουργική μορφή στην ευχή αυτή, για την οποία η Δήλωση επαφίεται στον εκάστοτε λειτουργό.
Ποιμαντικός πλουραλισμός και ενότητα της πίστης
Το γεγονός ότι δεν υπάρχει μία προκαθορισμένη μορφή, η οποία να εντάσσεται στο Ευχολόγιο, συνάδει με την πλέον πρόσφατη τάση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία να πριμοδοτείται η δυνατότητα αυτοσχεδιασμού στους κληρικούς, ώστε να ανταποκρίνονται σε πτυχές της ζωής των πιστών, οι οποίες ενδεχομένως δεν καλύπτονται από τις παραδοσιακές ευχές και ευλογίες της Εκκλησίας. Αυτό σημαίνει μία μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στις συγκεκριμένες τοπικές Εκκλησίες να επιλύουν τα ανακύπτοντα ποιμαντικά ζητήματα με αυξημένη ανεξαρτησία και με έναν πλουραλισμό, ο οποίος δεν απειλεί, αλλά επιβεβαιώνει την ενότητα της πίστης.
Με τον τρόπο αυτό, αμβλύνεται ο κίνδυνος ενός σχίσματος, καθώς θεωρείται ότι κάθε τοπική Εκκλησία μπορεί να έχει τις δικές της ευαισθησίες σε επιμέρους θέματα, χωρίς να απαιτείται μια απόλυτη ομοιομορφία, η οποία θα αύξανε τον κίνδυνο διαιρέσεων καταλυτικών για το σώμα της ανά τον κόσμο Εκκλησίας. Σημειωτέον ότι οι ευλογίες μπορούν να δίδονται άνευ ηθικών προϋποθέσεων, καθώς δεν πρόκειται για κάποιο εκκλησιαστικό μυστήριο, που μπορεί να έχει προαπαιτούμενα, αλλά για μια προσευχή για το έλεος του Θεού που είναι άνευ όρων. Η δήλωση τονίζει ότι δεν σηματοδοτεί μια αλλαγή της διδασκαλίας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας περί του γάμου, ούτε μία ανάδειξη του γάμου μεταξύ ομόφυλων ζευγαριών σε εκκλησιαστικό μυστήριο, αλλά πρόκειται για απλή προσευχή για την αγάπη και τη βοήθεια του Θεού. Παρά τις διευκρινίσεις αυτές, οι αντιδράσεις ήταν μεγάλες από τους συντηρητικούς κύκλους της Εκκλησίας, οι οποίοι αντιπολιτεύονται τον Πάπα Φραγκίσκο Ρώμης, ο οποίος έχει εκφράσει τολμηρές προοδευτικές ανησυχίες σε πληθώρα θεμάτων.
Η έριδα γύρω από τη θεολογία του καρδιναλίου Φερνάντες
Η αντιπολίτευση συχνά διεξάγεται με χτυπήματα κάτω από τη μέση. Όπως το γεγονός ότι έχει ανασυρθεί ένα νεανικό έργο του καρδιναλίου Βίκτορ Μανουέλ Φερνάντες, το οποίο είχε συγγράψει όταν ήταν μόλις 25 ετών και στο οποίο αναπτύσσει σκέψεις για την πνευματικότητα της σεξουαλικής ζωής, συμπεριλαμβανομένου και του νοήματος των οργασμών. Το βιβλίο που έχει ως τίτλο Μυστικό πάθος: Πνευματικότητα και αισθησιασμός (La pasión mística: espiritualidad y sensualidad, Ediciones Dabar, Πόλη του Μεξικού 1998) χαρακτηρίζεται από τη λεπτομερή περιγραφή τόσο της ανδρικής όσο και της γυναικείας εμπειρίας του οργασμού. Ένα από τα επίμαχα συμπεράσματα του βιβλίου είναι ότι αν οι μεγάλοι μυστικοί μπορούν να έχουν οιονεί αισθησιακές εμπειρίες της παρουσίας του Θεού, τότε ο Θεός μπορεί να κάνει τον Εαυτό του αισθητό και όταν δύο άνθρωποι αγαπούν ο ένας τον άλλο ακόμη και με τη σαρκική έννοια. Ο οργασμός, μάλιστα, θεωρείται από τον Φερνάντες στο εν λόγω βιβλίο ως δυνητικά μια μεταρσιωτική πράξη λατρείας του Θεού, εφόσον βιωθεί εν τη παρουσία του Θεού, χαρακτηριζόμενος ως «μυστικός οργασμός».
Το έργο έχει επικριθεί έντονα από τους συντηρητικούς κύκλους που αντιπολιτεύονται τον Πάπα Φραγκίσκο και, οπωσδήποτε, έχει μια θεολογία του φύλου που είναι αρκετά αποκλίνουσα για την Καθολική Εκκλησία. Ενδιαφέρον έχει, ωστόσο, ο ιδιότυπος φεμινισμός του. Ο Φερνάντες θεωρεί ότι οι γυναίκες είναι πιο ανοικτές στη θρησκευτική εμπειρία λόγω της μεγαλύτερης ευαισθησίας που σχετίζεται με τη σεξουαλικότητά τους, ενώ οι άνδρες θα πρέπει να αποβάλουν την κυριαρχικότητά τους, προκειμένου να έχουν μία πλήρη εμπειρία του πλούτου της αγάπης. Κατά τον Φερνάντες είναι χαρακτηριστικό ότι οι γυναίκες συνδέουν πολύ περισσότερο τη σεξουαλικότητα με την αγάπη, ενώ φαινόμενα με μεγαλύτερη κτητικότητα και αντικειμενοποίηση, όπως η διαβρωτική σύγχρονη πορνογραφία, συνδέονται περισσότερο με την ανδρική σεξουαλικότητα. Το έργο, πάντως, αποφεύγει τον πειρασμό μιας εύκολης ουσιοκρατίας του φύλου. Βασική διερώτησή του είναι αν οι διαφορές στη γυναικεία και την ανδρική σεξουαλικότητα επηρεάζουν και τις θρησκευτικές μυστικές εμπειρίες. Εντέλει, καταλήγει ο Φερνάντες, είτε είναι κανείς άνδρας, είτε είναι γυναίκα, η μυστική εμπειρία του Θεού είναι κάτι που μπορεί να απολαύσει μόνο αν βιώσει την πλήρη εξάρτησή του από τον αγαπώντα Θεό, μόνο αν αφήσει τον εαυτό του να αγαπηθεί με εμπιστοσύνη και αυτό είναι εντέλει το πνευματικό βάθος της ερωτικής φύσης του ανθρώπου, ανεξαρτήτως φύλων, ακόμη και αν υπάρχουν διαφορές στην αφετηρία. Κατά τη διάρκεια και μετά τη μυστική έκσταση, οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν την ίδια εμπειρία παρά τις διαφορετικές βιολογικές προϋποθέσεις τους κατά την έναρξη της πορείας. Ως προς τη σεξουαλικότητα εν γένει, ο Φερνάντες θεωρεί ότι το σημαντικό υπαρξιακώς στοιχείο της, η ευγένεια και τιμιότητά της, είναι το διαπροσωπικό μοίρασμα, το οποίο χάνεται με τραγικό τρόπο, όταν κάποιος τη βιώνει εγωιστικά και με μονομερή επιβολή.
Σημειωτέον ότι το έργο αυτό παρουσιάζει μια ελαφρά ετεροκανονικότητα, καθώς αναφέρει την ομοφυλοφιλία ως ένα παράδειγμα «ψυχολογικής αδυναμίας», η οποία μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει στον άνθρωπο παρά την οικειότητα με τον Θεό· η έμφαση, όμως, είναι στο ότι η θρησκευτική εμπειρία δεν αλλάζει οπωσδήποτε τη ψυχολογική και βιολογική δομή του ανθρώπου, αλλά τη μεταρσιώνει, οπότε η παρατήρηση γίνεται περισσότερο σε ένα πλαίσιο επιεικούς αντιμετώπισης του πλουραλισμού της ανθρώπινης εμπειρίας και όχι σε αυτό μιας καταδίκης. Ο νυν καρδινάλιος Φερνάντες έχει αποκηρύξει το νεανικό του βιβλίο, διευκρινίζοντας ότι στόχος του ήταν να κάνει τα νεαρά ζευγάρια να κατανοήσουν το πνευματικό νόημα των σχέσεών τους, το απέσυρε, ωστόσο, λίγο μετά την έκδοσή του και έδωσε εντολή να μην ξανατυπωθεί, από φόβο παρεξηγήσεων. Αν και ο καρδινάλιος Φερνάντες έχει δηλώσει ότι δεν θα συνέτασσε σήμερα ένα παρόμοιο βιβλίο, ωστόσο έχει γράψει άλλο ένα μη αποκηρυγμένο βιβλίο το 1995 με τίτλο Θεράπευσέ με με το στόμα σου: Η Τέχνη του Φιλιού (Heal me with your mouth: The Art of Kissing, 1995), στο οποίο επικεντρώνουν τώρα οι επικριτές του Πάπα Φραγκίσκου, ενώ ως πιο ώριμα έργα του θεωρούνται τα Η θεραπευτική δύναμη του μυστικισμού (The Healing Force of Mysticism) και Η μεταμορφωτική δύναμη του μυστικισμού (The Transforming Force of Mysticism), τα οποία αποτελούν τη σύνοψη της θεολογίας του. Στη σύνολη σχετική σκέψη του ο καρδινάλιος Φερνάντες επικεντρώνει στη βιβλική εικόνα του Θεού ως Νυμφίου κατά τον προφήτη Ιερεμία και κατά το Άσμα Ασμάτων και ενίοτε καταφεύγει σε ποιητικές λυρικές περιγραφές οιονεί αισθησιακής οικειότητας με τον Θεό, οι οποίες δεν έχουν διαφύγει των επικριτών του.
Το σημαντικό εν προκειμένω είναι ότι ο καρδινάλιος Φερνάντες είναι επικεφαλής στο Dicasterο για τη Διδασκαλία της Πίστεως, έναν πάρα πολύ σημαντικό θεσμό, που κατά μία έννοια αποτελεί διάδοχο της Ιεράς Εξέτασης. Το ότι ένας κληρικός προερχόμενος από τον παγκόσμιο Νότο (Αργεντινή), με τόσο προοδευτικές απόψεις, ηγείται ενός θεσμού με παρόμοιο παρελθόν, δείχνει τα άλματα που έχει κάνει ο Πάπας Φραγκίσκος. Σε συνδυασμό με τις πολύ τολμηρές γεωπολιτικές παρεμβάσεις του με ευαισθησία για τον παγκόσμιο Νότο και τη νέα πολυπολικότητα του παγκόσμιου σκηνικού, είναι αναμενόμενο γιατί η αντιπολίτευση που δέχεται είναι εντονότατη και αναπόφευκτα επικεντρώνει σε πιο εύκολους στόχους, όπως ο καρδινάλιος Φερνάντες και οι θέσεις του για τα έμφυλα ζητήματα. Για αυτό και η στάση του Πάπα είναι η διάνοιξη χώρου που θα επιτρέπει τον ποιμαντικό αυτοσχεδιασμό των επιμέρους Εκκλησιών (είναι πολύ διαφορετικές οι ευαισθησίες λ.χ. στις ΗΠΑ, στη Δυτική Ευρώπη, στην Αφρική, την Ασία ή τη Λατινική Αμερική), χωρίς να επαπειλείται σχίσμα.
Η ελλαδική εκδοχή εκκλησιαστικής συναίνεσης και πλουραλισμού
Ως προς την Εκκλησία της Ελλάδος, σε μια περίοδο όπου έχει ανοίξει η διαβούλευση για νομοσχέδιο της κυβέρνησης σχετικό με τα ομόφυλα ζευγάρια, η κύρια στρατηγική είναι το να τονιστεί ότι ο πολιτικός γάμος ούτως ή άλλως δεν αναγνωρίζεται από την Εκκλησία, ούτε και για τα ετερόφυλα ζεύγη, οπότε η επέκτασή του και στα ομόφυλα, δεν προκαλεί κάποια μείζονα αλλαγή. Η διαφωνία επικεντρώνεται έτσι στο ζήτημα της τεκνοθεσίας και στην προβολή ενός εναλλακτικού μοντέλου οικογένειας. Η Εκκλησία της Ελλάδος θα πρέπει να ισορροπήσει μεταξύ αφενός του συσχηματισμού της με την Πολιτεία, ο οποίος δεν της επιτρέπει μείζονες εναντιώσεις, και αφετέρου των ιδιαίτερων ευαισθησιών της σε θέματα που σχετίζονται κυρίως με τη συγκρότηση της οικογένειας. Σε αυτό το πλαίσιο η Εκκλησία της Ελλάδος διαθέτει τον δικό της πλουραλισμό, ο οποίος εκτείνεται από φωνές έντονης συντηρητικής αντίδρασης έως μία σιωπηρώς συναινετική μετριοπάθεια ως προς τις κυβερνητικές πρωτοβουλίες. Το ζητούμενο για την κυβέρνηση είναι να μην υπάρξει ένταση, αλλά και να μην επηρεαστούν δραστικά οι δεξαμενές ψήφων από χώρους φιλικά διακείμενους προς την Εκκλησία. Η διοικούσα Εκκλησία προς το παρόν δηλώνει ότι αναμένει τις ακριβείς διατάξεις του νομοσχεδίου, προκειμένου να τοποθετηθεί.
Στο μεταξύ ένα ζήτημα περισσότερο συμβολικό, το οποίο αναμένεται, όμως, να βρεθεί στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης είναι το τι θα γίνεται με τις βαπτίσεις παιδιών τεκνοθετημένων από ομόφυλα ζευγάρια. Από θεολογικής άποψης, είναι ασφαλώς σαφές ότι η Εκκλησία δεν αρνείται το βάπτισμα, αλλά το θεωρεί ποιμαντική της υποχρέωση για τη σωτηρία όλων, ιδίως μάλιστα αν πρόκειται περί νηπιοβαπτισμού (καθώς για τους ενήλικες υπάρχει μια διαδικασία κατήχησης, που θα μπορούσε να προβάλει και απαιτήσεις). Ωστόσο, καθώς μία σχετική βάπτιση θα αποτελεί μια ντε φάκτο δημόσια καταξίωση των ομόφυλων ζευγαριών είναι πιθανό να υπάρχουν αντιδράσεις περισσότερο στο συμβολικό επίπεδο του πώς θα πλαισιώνεται το μυστήριο. Και, ασφαλώς, το συμβολικό επίπεδο, στη διατομή τόσο της εικόνας που θέλει να προβάλλει η Εκκλησία, όσο και του κόσμου των σύγχρονων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, είναι πιθανό ότι θα βρεθεί στο επίκεντρο, ενώ μια βαθύτερη και περισσότερο οντολογική θεολογία του φύλου απαιτεί πιο μακροπρόθεσμες ζυμώσεις.
