Ξέρουμε ότι η συναίνεση πουθενά δεν είναι τόσο ισχυρή όσο στο σκάκι. Όταν το θέλουν και οι δύο, οι σκακιστές κάνουν εύκολα μια ισοπαλία. Ξέρουμε επίσης τι προβλήματα δημιουργεί αυτό: πονοκέφαλο στους διοργανωτές των τουρνουά και απογοήτευση στους διψασμένους για σκληρές παρτίδες θεατές.
Ωστόσο, από την άποψη του παίκτη η ισοπαλία όχι μόνο δεν είναι αρνητικό αποτέλεσμα, ούτε καν ουδέτερο, αλλά πολλές φορές λογίζεται και ως θετικό. Μια περίπτωση είναι αυτή της αναμέτρησης ανάμεσα σε δύο παίκτες διαφορετικής δυναμικότητας. Είναι προφανές ότι ο πιο αδύναμος παίκτης θα προσπαθήσει να «σκοτώσει» το παιχνίδι και να φύγει με τον μισό βαθμό. Δεν είναι όμως αυτή η μόνη περίπτωση της ισοπαλίας ως θετικού αποτελέσματος.
Στο πλαίσιο ενός τουρνουά η εξέλιξη της βαθμολογίας μπορεί να καθορίσει ως στόχο την επίτευξη νούλας σε συγκεκριμένα σημεία. Όταν παίζεις εναντίον αυτού που σε ακολουθεί στενά, η ισοπαλία είναι αποτέλεσμα που όχι μόνο συντηρεί τη βαθμολογική απόσταση αλλά και απογοητεύει τον διώκτη, κάνοντάς του σαφές ότι έχασε μια σημαντική ευκαιρία να αγγίξει την κορυφή. Και στο τέλος ενός τουρνουά, μια ισοπαλία στον έσχατο γύρο μπορεί να επικυρώνει την είσοδο στα βραβεία ή ακόμα καλύτερα την ίδια την πρωτιά.
Ένα τουρνουά που περιλαμβάνει και τις δύο αυτές μορφές ισοπαλίας υπήρξε αυτό του Κάρλσμπαντ (σημερινό Κάρλοβι Βάρι) του 1907, που κέρδισε πειστικά, εδραιώνοντας τη φήμη του στον σκακιστικό κόσμο, ο Ακίβα Ρουμπινστάιν.
Η περίπτωση του Πολωνοεβραίου Ακίβα Ρουμπινστάιν είναι από τις πλέον εντυπωσιακές και λυπηρές στη σκακιστική ιστορία. Οι Τζον Ντόναλντσον και Νικολάι Μίνεφ που υπογράφουν τη βιογραφία του έχουν τιτλοφορήσει τον πρώτο τόμο που καλύπτει τα παραγωγικότερα χρόνια της καριέρας του, από την αρχή της έως το 1920, ως Uncrowned King. Και πράγματι αυτή υπήρξε η πορεία του Ρουμπινστάιν, μια πορεία προς την κορυφή που δεν είχε την ευτυχή κατάληξη της κατάκτησης του τίτλου του παγκόσμιου πρωταθλητή.
Για το δωδέκατο από τα παιδιά μιας φτωχής εβραϊκής οικογένειας που ανατράφηκε αρχικά ώστε να γίνει ραβίνος (εκπαίδευση που βοήθησε το ακόνισμα της μνήμης, αλλά και τις αναλυτικές ικανότητες που χρειάζεται ένας σκακιστής), η ζωή υπήρξε ένας συνεχής αγώνας συνοδευμένος από ματαιώσεις. Μοιάζει σαν να εμφανίζεται διαρκώς μπροστά του ο «Μικρός Καμπούρης» των παιδικών παραμυθιών που αναθυμάται ο Βάλτερ Μπένγιαμιν στα Παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το Χίλια εννιακόσια (μτφρ. Ιωάννα Αβραμίδου, Άγρα 2005): «Σαν πηγαίνω στο κελάρι/ να βάλω ένα κρασί/ να σου ένας καμπουράκος/ μου αρπάζει το κανάτι».
Την αρπαγή του πρώτου κανατιού τη βίωσε ο Ρουμπινστάιν όταν πρωτοεμφανίστηκε στο σκακιστικό καφενείο του Λοτζ για να δοκιμάσει τις δυνάμεις του. Το αποτέλεσμα ήταν απογοητευτικό, καθώς έχασε σχεδόν από όλους έχοντας μάλιστα και υλικό πλεονέκτημα (πιονιού ή ίππου ή πύργου από την αρχική θέση, ανάλογα με τη διαφορά δυναμικότητας του αντιπάλου). Ο θρύλος λέει ότι μετά από αυτή την αποτυχία ο Ρουμπινστάιν εξαφανίστηκε για ένα μεγάλο διάστημα. Όταν επέστρεψε πήγε κατευθείαν στο τραπέζι που καθόταν ο Γκερτς Σάλβε, ο ισχυρότερος σκακιστής της πόλης, και τον κέρδισε. Η αλήθεια που μας διδάσκει ο μύθος είναι ότι η σκληρή δουλειά υπήρξε πάντα το προαπαιτούμενο για τον Ρουμπινστάιν. Καμία ευκολία, κανένα φυσικό ταλέντο δεν κάνουν εδώ τη διαφορά. Μόνο η ίδια η καταβύθιση στο παιχνίδι.
Ο Ριχάρδος Ρέτι έχει περιγράψει τη στάση του Ρουμπινστάιν με πραγματικά υποδειγματικό τρόπο στις Μοντέρνες ιδέες στο σκάκι (μτφρ. Στράτος Κακαδέλλης, Κέδρος 1999): «Στον Ρουμπινστάιν δεν βλέπουμε ένα έμφυτο ταλέντο που αποκαλύπτεται χωρίς προσπάθεια από τη μεριά του κατόχου του, αλλά έναν πνευματικό αγωνιστή, που με μοναδική και βαθιά αφοσίωση στο έργο του, δαμάζει τις δυσκολίες που του παρουσιάζονται. Ο Ρουμπινστάιν είναι ο τύπος του άντρα που ζει μόνο για το έργο που ο ίδιος έχει επιβάλει στον εαυτό του, ένας πραγματικός ασκητής που αρνείται την παραμικρή απόλαυση που μπορεί να βλάψει τη σκακιστική του ικανότητα. Δεν μένει ποτέ ευχαριστημένος από την ανακάλυψη της κατάλληλης ή μιας ικανοποιητικής κίνησης. Συνεχίζει σπάζοντας το κεφάλι του μέχρι να βρει τη μία και μοναδική κίνηση που θα τον ικανοποιήσει ή θα συμφωνεί με την εκτίμησή του για τη θέση».
«Τα πάντα είναι εκλεπτυσμένη ηρεμία» με τον Ρουμπινστάιν, θα γράψει αργότερα ο Ρέτι, περιγράφοντας κάθε πτυχή του παιχνιδιού του: στο άνοιγμα θα επινοήσει μερικές από τις πιο σταθερές συνέχειες ως σήμερα (πόσες βαριάντες δεν φέρουν το όνομά του), στο μέσον θα μας δείξει πώς παίζονται οι κλειστές, στρατηγικές θέσεις, ενώ η τεχνική του στο φινάλε έχει δώσει αριστουργήματα.
Αν και ενεργός έως τις αρχές τις δεκαετίας του 1930, οπότε και θα αποσυρθεί λόγω προβλημάτων ψυχικής υγείας, ο Ρουμπινστάιν θα φτάσει στο πικ της καριέρας του το διάστημα ανάμεσα στο 1912 και το 1914, οπότε και θεωρείται βάσει των μετρήσεων ο ισχυρότερος παίκτης στον κόσμο. Φευ! Ο πόλεμος του στέρησε την δυνατότητα να αγωνιστεί εναντίον του Λάσκερ για τον τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή. Κι όταν δέκα χρόνια μετά θα είχε πρόσκληση από τον επόμενο παγκόσμιο πρωταθλητή, τον Χοσέ Ραούλ Καπαμπλάνκα, θα είναι τα απαιτούμενα χρήματα που θα του στερήσουν και πάλι την ευκαιρία να συναγωνιστεί στο υψηλότερο των επιπέδων. Ο μικρός καμπούρης ξαναχτυπά.
Ωστόσο, πριν φτάσει ο μικρός καμπούρης η πορεία προς την κορυφή πρόσφερε αρκετές χαρές στον Ακίβα. Το 1907 ήταν μια δυναμική χρονιά για τον Ρουμπινστάιν. Ξεκίνησε κερδίζοντας το κλασικό τουρνουά στην πόλη βάσης του, το Λοτζ. Θα πρέπει κάποτε να ασχοληθούμε αναλυτικά με τη σημασία της πόλης και του σκακιστικού της συλλόγου για την εξέλιξη του Ρουμπινστάιν. Το Λοτζ των αρχών του προηγούμενου αιώνα υπήρξε ένα μεγάλο σκακιστικό κέντρο, που με συνεχή τουρνουά και διαρκείς ζυμώσεις ανάμεσα στους ενεργούς του σκακιστές δημιούργησε τις προϋποθέσεις ώστε οι πιο ικανοί από αυτούς να ανέλθουν στην κορυφή.
Ακολούθως η Οστάνδη. Στο τουρνουά του 1907 συμμετείχαν 29 σκακιστές, και ο Ρουμπινστάιν ισοβάθμησε στην πρώτη θέση με τον Όσιπ Μπερνστάιν, επιτυγχάνοντας 19,5 πόντους. Ο Μίζες, ο Νίμτσοβιτς, ο Ζνόσκο-Μπορόβσκι, ο Σάλβε και ο Σλέχτερ ήταν μερικοί μόνο από τους μεγάλους παίκτες που βρέθηκαν από κάτω του.
Θα τους ξανάβρισκε στο Κάρλσμπαντ. Μεταξύ 20 Αυγούστου και 17 Σεπτεμβρίου, 21 από τους ισχυρότερους σκακιστές της εποχής βρέθηκαν στη λουτρόπολη της ΔυτικήςΤσεχίας, στην κοιλάδα του ποταμού Τέπλα κοντά στα σύνορα με τη Γερμανία. Ο Μαρότσι, ο Βίντμαρ, ο Νίμτσοβιτς, ο Σλέχτερ, ο Μάρσαλ και ο Σπίλμαν είναι μερικοί από αυτούς που έχουν αφήσει βαρύ το ίχνος τους στη σκακιστική ιστορία.
Το τουρνουά κύλησε ευνοϊκά για τον Μαρότσι και τον Ρουμπινστάιν. Ο Ούγγρος βρισκόταν μισό βαθμό πίσωπριν από τη μεταξύ τους αναμέτρηση. Ωστόσο ο Πολωνός είχε ευνοϊκότερο πρόγραμμα στους εναπομείναντες τέσσερις γύρους. Ο Μαρότσι επιπλέον είχε τα λευκά. Πώς θα έπρεπε να συμπεριφερθεί ο Ρουμπινστάιν μπροστά σε μια τέτοια κατάσταση; Κάποιος σκακιστής άλλης ιδιοσυγκρασίας θα έπαιζε πιθανώς για να κερδίσει και να αποκτήσει ένα σαφές προβάδισμα. Με τα μαύρα ωστόσο μια τέτοια στρατηγική ίσως ήταν παρακινδυνευμένη. Ο Ακίβα δεν ήταν παίκτης που θα έπαιρνε παράλογα ρίσκα αν δεν χρειαζόταν. Στο ε4 του Μαρότσι απάντησε με τη βαριάντα της Γαλλικής που φέρει το όνομά του και βρέθηκε σε μια στέρεη θέση, που αν και επικίνδυνη ήταν πολύ κοντά στη νούλα, την οποία και με αποτελεσματικότητα κατέκτησε. Η λογική του Ρουμπινστάιν έλεγε ότι παίζουμε για να κερδίσουμε τουρνουά και όχι μεμονωμένες παρτίδες, πολέμους και όχι μάχες. Το θέμα δεν ήταν η προσπέραση του Μαρότσι επιτόπου αλλά η διατήρηση της απόστασης σταθερής ώστε να χτυπήσει αποτελεσματικά στη συνέχεια. Το πόσο δίκιο είχε ο Ρουμπινστάιν στην απόφασή του τεκμαίρεται από την περιγραφή της κατάστασης των παικτών μετά την παρτίδα, όπως διασώζεται από μαρτυρίες: ο Ρουμπινστάιν ήταν περιχαρής, ενώ ο Μαρότσι έδειχνε απλά δυστυχής.
Η στρατηγική του Ρουμπινστάιν ήταν απόλυτα επιτυχής. Έναν γύρο πριν το τέλος είχε προσπεράσει τον Μαρότσι κατά έναν βαθμό. Αυτό σήμαινε ότι του αρκούσε μία ισοπαλία στον τελευταίο γύρο για να εξασφαλίσει την πρώτη θέση, ενώ ακόμα και σε περίπτωση ήττας απλώς θα ισοβαθμούσε με κάποιον στην κορυφή. Ωστόσο για τους Τσέχους ήταν ζήτημα τιμής να κατακτήσει ο Μαρότσι, έστω και σε ισοβαθμία, την πρωτιά. Αντίπαλος του Ρουμπινστάιν στον τελευταίο γύρο ήταν ο Χάινριχ Βολφ, σκακιστής σαφώς χαμηλότερου επιπέδου από αυτόν, που συν τοις άλλοις και παρά το όνομά του (Βολφ: λύκος) δεν ήταν ιδιαίτερα μαχητικός.
Το βράδυ πριν τον αγώνα ο Βολφ έκανε μια μεγάλη βόλτα με τον Μαρότσι, ο οποίος τον εμψύχωσε τόσο που ο Χάινριχ ορκίστηκε να κερδίσει. Ο Μαρότσι τον συμβούλεψε να κοιμηθεί καλά και να μην καταναλώσει αλκοόλ εκείνο το βράδυ. Ο Βολφ ακολούθησε τις συμβουλές και ξύπνησε ανανεωμένος. Η παρτίδα ξεκίνησε, ακόμα μια Γαλλική Ρουμπινστάιν, αλλά μετά από 10 κινήσεις ο Βολφ ξαναβρήκε τον κανονικό εαυτό του και πρότεινε ισοπαλία. Μια απλή χειραψία χώριζε τον Ρουμπινστάιν από την κατάκτηση της πρώτης θέσης. Αυτός ωστόσο κοίταξε τον αντίπαλό του και έπαιξε την επόμενη κίνησή του, αρνούμενος τη νούλα. Το κοινό ξέσπασε σε χειροκροτήματα.
Η παρτίδα όμως επιφύλασσε κι άλλες συγκινήσεις. Ο Ρουμπινστάιν βρέθηκε να έχει νικηφόρα θέση, χωρίς να είναι δύσκολο να δει την ακριβή συνέχεια. Αντ’ αυτού, ωστόσο, διάλεξε μια υποδεέστερη βαριάντα, που οδήγησε σε αλλαγές κομματιών και… στην ισοπαλία. Το πλήθος είχε μείνει με ανοιχτό το στόμα. Πολλοί έσπευσαν να ρωτήσουν τον Ρουμπινστάιν τι έγινε, πώς είναι δυνατό να μην είδε τη νικηφόρα συνέχεια. «Την είδα», απάντησε αυτός ψύχραιμα, «αλλά χρειαζόμουν απλώς μια ισοπαλία». Για να ολοκληρωθεί ο θρίαμβος, ο Πολωνός απάντησε γελώντας στην τελευταία ερώτηση, που φυσικά ήταν γιατί αφού χρειαζόταν απλώς μια ισοπαλία δεν την πήρε όταν την πρότεινε ο Βολφ: «Με τον Βολφ κάνω ισοπαλία όταν το θέλω εγώ, όχι όταν το θέλει αυτός».
Έχουν και κάτι σαδιστικό οι ισοπαλίες τελικά. Το να αναγκάζεις τον αντίπαλο να δεχθεί κάτι που είχες απορρίψει είναι ταπεινωτικό, πόσο μάλλον ενώ θα μπορούσε να σε κερδίσει. Ποιος είπε ότι το σκάκι δεν είναι βίαιο;
