Η πρόσφατη εκθετική ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) έχει θέσει πολλαπλά κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά διλήμματα. Καθώς η ΤΝ θέτει σταδιακά νέους όρους αλλά και όρια, έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η τέχνη βρίσκει μια θέση στο ορθολογικό και καινοφανές της σύμπαν.
Ένας Γερμανός φωτογράφος, ένας Καναδός illustrator και ένας Έλληνας επίκουρος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου συνθέτουν επιμέρους κομμάτια του πολυδιάστατου ζητήματος.
Η αρχική επαφή με την ΤΝ έγινε με το «Παιχνίδι της Μίμησης» του Alan Turing (1950). Το ερώτημα αν οι μηχανές θα μπορούσαν να μας ξεγελάσουν μιμούμενες τη φυσική γλώσσα (natural language processing-NLP) άνοιξε ένα πρώτο, δύσβατο μονοπάτι στην κατανόηση της σύζευξης μηχανής και ανθρώπου, πυροδοτώντας σωρεία αναπάντητων ερωτημάτων. Προσπερνάμε με ένα μεγάλο διασκελισμό τα πρώτα προγράμματα ΤΝ (1951), τον Τζον Μακάρθι (1956), τον Έντουαρτ Φάιγκενμπαου (1965) κ.ά. και φτάνουμε στο σήμερα: Η OpenAI δημιουργεί το chatGPT 3 (2022), ο David Holz το MidJourney (2022), συστήματα ΤΝ όπως το DALL-E, το Stable Diffusion κ.ά. και ερχόμαστε στην επίσης ιστορική καμπή της γνωριμίας της ΤΝ με την τέχνη. Μαζί της έρχονται και οι πολυάριθμες ενστάσεις που έχουν εκφραστεί σχετικά με τη θέση της ΤΝ και πως με την έλευσή της πρέπει να επαναδιαπραγματευτούμε τα έως τώρα δεδομένα.
Παραγόμενα έργα από συστήματα ΤΝ: Τέχνη ή απομίμηση;
Τα συστήματα ΤΝ επέτρεψαν (και) σε ερασιτέχνες να υπερβούν τα όριά τους, να παραγάγουν εικόνες μέσω προτροπών, δημιουργώντας σύνθετα, αφηρημένα ή υπερρεαλιστικά έργα. Χαρακτηριστική φράση για τη σχέση που μόλις θεμελιώνεται μεταξύ τέχνης και ΤΝ είναι αυτή του καλλιτέχνη και καθηγητή Drew Hemment πως «βιώνουμε μια επαναστατική στιγμή», στην οποία οι καλλιτέχνες «έχουν νέες υπερδυνάμεις». Την ίδια στιγμή, καλλιτέχνες σε όλο τον κόσμο αντιδρούν και μηνύουν εταιρείες που χρησιμοποιούν προγράμματα ΤΝ για παράνομη αναπαραγωγή των έργων τους χωρίς να έχουν εξασφαλίσει τα απαραίτητα πνευματικά δικαιώματα.
Η μηχανή, λέει ο A. Turing, μιμείται τον άνθρωπο και η τέχνη (λένε) μιμείται τη φύση. Όταν η ΤΝ παράγει τέχνη άραγε απλώς μιμείται σύνολο δικών μας απομιμήσεων; Υπάρχει κάτι σαν «αποκλειστικό ανθρώπινο προνόμιο στη δημιουργία» το οποίο οι αλγόριθμοι απειλούν να κλέψουν;
Η «Μπανάνα κολλημένη στον τοίχο» του ψηφιακού κόσμου
Τον Αύγουστο του 2022, όταν ο Jason M. Allen χρησιμοποιώντας το Midjourneyκέρδισε την πρώτη θέση στον διαγωνισμό Καλών Τεχνών της Πολιτείας του Κολοράντο με το έργο του Space Opera Theatre, πυροδότησε μια σειρά ερωτημάτων σχετικά με το αν η ΤΝ μπορεί/είναι ηθικό να χρησιμοποιείται για την παραγωγή τέχνης. Για τους περισσότερους συμμετέχοντες στον διαγωνισμό του Κολοράντο σίγουρα δεν ήταν. «Φαντάσου να περνάς ώρες ατέλειωτες δουλεύοντας πάνω σε ένα κομμάτι που περήφανα θα παρουσίαζες σε διαγωνισμό και τελικά να σε κερδίζει κάποιος που πάτησε το κουμπί “παραγωγή” σε μια οθόνη» ήταν κάποια από τις απόψεις που ακούστηκαν. Ή, όπως άλλοι κατήγγειλαν, είναι «η “μπανάνα κολλημένη στον τοίχο” του ψηφιακού κόσμου τώρα». Ο Allen πάντως εμμένει στη θέση πως δεν έκανε τίποτε λάθος, πως κέρδισε και δεν παραβίασε κανέναν κανόνα. Οι δε κριτές του διαγωνισμού ισχυρίστηκαν ότι δεν γνώριζαν τι είναι το Midjourney αλλά και πως ακόμη κι αν το γνώριζαν, θα είχαν απονείμει ούτως ή άλλως στον Allen το κορυφαίο βραβείο.
Η δοκιμασία του Boris Eldgasen
Τoν Απρίλη του 2023 η Pseudomnesia: The Electrician έγινε η πρώτη εικόνα ΤΝ που κερδίζει στον μεγάλο διεθνή φωτογραφικό διαγωνισμό Sony World Photography Awards(SWPA). Ο Γερμανός καλλιτέχνης Boris Eldgasen αρνείται το βραβείο και δηλώνει δημόσια πως «ήθελε να κάνει ένα τεστ». Το τεστ λειτούργησε σαν μικρογραφία της δοκιμασίας που είχε θέσει ο Turing – Ο Eldagsen ήθελε να δει κατά πόσο μπορεί ένα προϊόν ΤΝ να ξεγελάσει το ανθρώπινο μάτι και το κατάφερε, παρόλο που παρατηρώντας και μόνο τα χέρια των δύο γυναικών στην εικόνα εύκολα καταλαβαίνει κανείς πως… κάτι πάει στραβά.
Ρώτησα τον Eldgasen γιατί αρνήθηκε να παραλάβει το βραβείο του. «ΗΤΝ δεν είναι φωτογραφία» μου εξηγεί, οπότε σκόπιμα είχε αιτηθεί να συμμετάσχει σε διαγωνισμούς που έως και το τέλος του 2022 δεν είχαν οδηγίες ή κάποιες κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με την υποβολή εικόνων που δημιουργούνται από ΤΝ. «Αφού επιλέχθηκα ως νικητής κινήθηκα με διαφάνεια διεκδικώντας να μάθω ποια ήταν η θέση των SWPA αναφορικά με τη σχέση φωτογραφίας και προτροπής. Δυστυχώς, δεν υπήρξε κάποια ανταπόκριση. Αντίθετα, τα SWPA κράτησαν μυστικό ότι η εικόνα μου είχε δημιουργηθεί από ΤΝ, ενώ απαντούσαν πολύ αόριστα σε ερωτήσεις του Τύπου. Ως εκ τούτου, αρνήθηκα το βραβείο» σχολιάζει. Για τον Γερμανό φωτογράφο χρειάζεται να βρούμε έναν (νέο) ειδικό όρο που θα περιγράφει τη σχέση ΤΝ και φωτογραφίας. Προτείνει τον όρο «promptography».
Steve McDonald: Ένας θερμός υποστηρικτής της ΤΝ-«Τα νέα εργαλεία θα γίνουν υπόθεση όλων»
«Είμαι θερμός υποστηρικτής των νέων εργαλείων, παράλληλα όμως θεωρώ πως η αυθεντική, παραδοσιακή τέχνη θα συνεχίσει να υπάρχει. Όπως συνέβαινε πάντα με την ανακάλυψη προηγμένων εργαλείων, θα υπάρξουν προσαρμογή και εξέλιξη. Κάποιοι καλλιτέχνες δεν θα θέλουν να μετέχουν σε αυτό – και δεν πειράζει» ήταν η απάντηση του Καναδού illustrator SteveMcDonald στην ερώτηση τι πιστεύει ότι θα απογίνουν οι πιο παραδοσιακές μορφές τέχνης. Ο καλλιτέχνης από το Οντάριο δηλώνει φανατικός της χρήσης ΤΝ στις δημιουργίες του και βλέπει τον εαυτό του ως «imagecrafter» και το έργο του κάτι σαν ψηφιακή οπτικοποιημένη αφήγηση («a type of visual storytelling»).
«Θα αλλάξει πάρα πολλά πράγματα. Διαδικασία. Ταχύτητα. Αισθητική, αλλά και τον τρόπο που ο καλλιτέχνης προσεγγίζει μια αισθητική» λέει, εξηγώντας πως η ΤΝ δεν θα αλλάξει μόνο τον χώρο της τέχνης (φυσικά) αλλά τα πάντα: «Ο λόγος που μέχρι τώρα η κουβέντα έχει στραφεί τόσο πολύ στο πεδίο των τεχνών είναι ότι ήμασταν από τους πρώτους που “βούτηξαν” στην ΤΝ. Πολύ σύντομα οι καλλιτέχνες και οι illustrators δεν θα έχουν πια και πολλά να πουν. Τα νέα εργαλεία θα γίνουν υπόθεση όλων».
Cyber anxiety, ηθικά διλήμματα και άλλα
Το 2023 αναντίρρητα ήταν έτος που επέφερε στον χώρο της τέχνης μια υπαρξιακή κρίση. Καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο που βιοπορίζονται στις βιομηχανίες ταινιών, κόμικς και βιντεοπαιχνιδιών διαμαρτύρονται πως τα προγράμματα ΤΝ δημιουργήθηκαν για να τους αντικαταστήσουν. Βασικό τους επιχείρημα υπήρξε πως, προκειμένου τα προγράμματα ΤΝ να εκπαιδευτούν με εικόνες, οι εταιρείες τους τις «τάισαν» όχι μόνο με φωτογραφίες και έργα τέχνης που αποτελούν δημόσιο κοινό κτήμα αλλά και με έργα εν ζωή καλλιτεχνών από το διαδίκτυο που ουδέποτε τους ζητήθηκε η άδεια για παραχώρηση. Η πιο ισχυρή κίνηση αντίδρασης μέχρι στιγμής εκδηλώθηκε όταν οι καλλιτέχνιδες Kelly McKernan, KarlaOrtiz και Sarah Andersen υπέβαλαν μήνυση κατά τριών εταιρειών προγραμματισμού ΤΝ για τη χρήση έργων εν ζωή καλλιτεχνών χωρίς τη συγκατάθεσή τους. Η μηνύτρια Sarah Andersen, μάλιστα, είναι γνωστή για τη δημοφιλή σειρά διαδικτυακών κόμικς «Sarah’s Scribbles».
«Οι προκλήσεις είναι τεράστιες. Υπάρχει η θέση που υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη εργασία θα εκλείψει και μια άλλη που υποστηρίζει ότι ναι μεν χάνονται εργασίες, αλλά έρχονται στο προσκήνιο άλλες. Δεν με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο καμία από τις δύο. Ειδικά στον καλλιτεχνικό τομέα η πρόσφατη πολύμηνη απεργία των σεναριογράφων και των ηθοποιών του Χόλιγουντ που κέρδισε δεσμεύσεις όπως να μη χρησιμοποιούνται γραπτά των πρώτων για την εκπαίδευση της ΤΝ ή να μη χρησιμοποιούνται ρέπλικες φωνής και σώματος/προσώπου των δεύτερων χωρίς αμοιβή και συναίνεση είναι μια πρώτη νίκη, αλλά ο δρόμος είναι ακόμη μακρύς» σχολιάζει ο Πέτρος Πετρίδης, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
Με μια πιο θετική ματιά πάνω στη σχέση της ΤΝ με την τέχνη, ο κ. Πετρίδης εκτιμά ότι συμβάλλει μεταξύ άλλων στη συνεργατική δημιουργία έργων μεταξύ ανθρώπων και μηχανών, στη συντήρηση ψηφιακών έργων τέχνης, στην ανάπτυξη νέων τεχνικών, τεχνοτροπιών, αλλά και μέσων έκφρασης, δημοσιοποίησης και διάδοσης ενός έργου, καθώς και στην προσβασιμότητα ΑμεΑ σε δημιουργικές πρακτικές. «Βεβαίως όλα τα παραπάνω θέτουν και νέες προκλήσεις, όπως η προστασία των προσωπικών δεδομένων, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας κ.ά.».
Τα ηθικά, νομικά και πρακτικά ζητήματα πάντως (ακεραιότητας, ασφάλειας και αυτονομίας) που εγείρονται από την αυξανόμενη χρήση συστημάτων ΤΝ, ακόμη κι αν δεν είναι καινοφανή, είναι πολλά και πολύπλοκα: ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας, προστασίας προσωπικών δεδομένων, μεροληψίας, παραπληροφόρησης, φόβοι για ραγδαία αύξηση της ανεργίας, αλλά και ηθικού χαρακτήρα. Δεν έχει άλλωστε ξεκαθαρίσει ούτε κατά πόσο τα έργα ΤΝ παραμένουν έρμαια της περίστασης, του ιστορικού χρόνου και των επιμέρους παραδόσεων σκέψης. «Όλα τα παραπάνω αποτελούν προκλήσεις και κινδύνους που πρέπει να προβλεφθούν και να ρυθμιστούν μέσω κανονιστικών πλαισίων. Γνωρίζουμε ήδη τα αποτελέσματα της παραπληροφόρησης και της παραγωγής και διάδοσης ψευδών ειδήσεων μέσω μικροστοχοποίησης-δυνατότητα που έχει εντατικοποιηθεί σε άνευ προηγουμένου βαθμό μέσω της ΤΝ– από τις περιπτώσεις της Cambridge Analytica και του δημοψηφίσματος για το Brexit», εξηγεί ο επίκουρος καθηγητής.
Και προσθέτει: «Γνωρίζουμε ότι τα συστήματα TN δεν είναι αμερόληπτα εφόσον ενσωματώνουν προκαταλήψεις τόσο των αρχικών σχεδιαστών όσο και των χρηστών μέσω των οποίων συνεχίζουν να μαθαίνουν και να εκπαιδεύονται (βλ. την περίπτωση του chatbotTay στο Twitter)», καταλήγει.
Το γενικό συμπέρασμα είναι πως η τεχνητή νοημοσύνη αναμένεται να αλλάξει όχι μόνο τη δημιουργική βιομηχανία, αλλά και την ανθρωπότητα εν γένει. Αλλάζει το μέλλον του κόσμου – όχι κάποιου μακρινού, του δικούς μας. Αυτό το πνεύμα διέκρινε και την απάντηση του SteveMcDonald, γι’ αυτό την άφησα για το τέλος. Ρώτησα τον Καναδό εικονογράφο τη γνώμη του για τις ποικίλες ενστάσεις που εκφράζονται κατά καιρούς με την έλευση της ΤΝ στη ζωή, την εργασία, τη δημιουργικότητα. Η απάντησή του ήταν πως όλα αυτά απλώς μας ρίχνουν σε μια αιώνια αλληλουχία ερωτοαπαντήσεων και πως το μόνο βέβαιο -καλώς ή κακώς- είναι πως «το τζίνι απέδρασε από το μαγικό λυχνάρι» και δεν ξαναμπαίνει μέσα.
Και προσθέτει: «Είναι σχεδόν σαν ένα τσουνάμι που πλησιάζει – σίγουρα θα σπείρει καταστροφή αλλά είναι μη αναστρέψιμο, οπότε θα αρπάξω μια σανίδα του σερφ και θα προσπαθήσω να το δαμάσω».
