Την ιστορία διηγείται ο Ουκρανός γκραν μετρ Άντριαν Μιχαλτσίσιν, και την αναδιηγείται στο εξαιρετικό του μπλογκ ο Ντάγκλας Γκρίφιν. Βρισκόμαστε στην Τιφλίδα το 1976. Ένα πρωινό ο Ράτμιρ Χόλμοβ, παλαίμαχος ήδη γκραν μετρ, θα πλησιάσει τον Μιχαλτσίσιν, για να του ευχηθεί για τα γενέθλιά του και να του ανακοινώσει ότι θα περάσει μετά την παρτίδα από το δωμάτιό του στο ξενοδοχείο για τους εορτασμούς. Έτσι και συμβαίνει. Μαζί τους θα είναι ο νεαρός Γιούρι Ανικάεβ, ο παλαίμαχος Λιουτίκοβ και ο γκραν μετρ Γκενάδι Κουζμίν. Ανάμεσα σε ιστορίες από τα παλιά, το ποτό ρέει άφθονο -βότκα και τοπικό γεωργιανό κρασί. Κάποτε, φυσικά, τελειώνουν. Ο Χόλμοβ όμως δεν σταματά. Πείθει με κάποιο τρόπο τους αστυνομικούς που κάνουν τη βάρδιά τους στο ξενοδοχείο να τον πετάξουν μέχρι τον σιδηροδρομικό σταθμό, όπου τα μαγαζιά δεν κλείνουν ποτέ, και ανανεώνει τα αποθέματα του αλκοόλ.Το γλέντι συνεχίζεται ως το ξημέρωμα. Η επομένη είναι ημέρα αγώνων ωστόσο. Ο Κούζμιν δεν ξύπνησε ποτέ και έχασε άνευ αγώνος -τουλάχιστον δεν έχασε και τον ύπνο του. Το συκώτι του Λιουτίκοβ διαμαρτυρήθηκε και τον ανάγκασε να μεταβεί στο νοσοκομείο. Ο Χόλμοβ με μισόκλειστα μάτια κάθισε μπροστά στη σκακιέρα για να αντιμετωπίσει έναν τοπικό μετρ. Έπαιξε άθλια το άνοιγμα και βρέθηκε με χαμένη θέση. Ωστόσο δεν τα παράτησε και θέτοντας πρακτικά προβλήματα στον αντίπαλό του, κατάφερε να τον αποσυντονίσει και τελικά, παρά τη σούρα του, να κερδίσει. Η ιστορία δεν μας λέει τι απέγιναν οι υπόλοιποι της παρέας.
Υπάρχουν και άλλες αλκοολικές ιστορίες στο βιογραφικό του Χόλμοβ, που δεν είχαν την ίδια ευτυχή κατάληξη. Σε μια συνέντευξη ποταμό στον Γκένα Σόσονκο (Genna Sosonko, TheEssential Sosonko, New in Chess, 2023), έναν από τους σημαντικότερους καταγραφείς προσωπικών αναμνήσεων από τη σοβιετική περίοδο, ο Χόλμοβ εξηγεί πώς το 1950, εποχή όπου -κατά τον ίδιο- έπαιζε εξαιρετικά ανταγωνιστικά σε υψηλό επίπεδο, βρέθηκε έναν χρόνο αποκλεισμένος από τις διοργανώσεις. Ήταν πάλι σε κάποιο ξενοδοχείο, στο περιθώριο ακόμη ενός τουρνουά. Η παρέα ήταν βαρέων αλκοολικών βαρών. Ο Βιτάλι Ταρασόβ και ο μυθικός Ρασίντ Νεζμεντίνοβ έπιναν με τον Χόλμοβ και ήταν ήδη σε προχωρημένη μέθη όταν στην παρέα έσκασαν και δύο γυναίκες. Ο Χόλμοβ σημειώνει ότι ο Νεζμεντίνοβ έβγαζε όλες τις ψυχώσεις του στο ποτό, και η παρέα των γυναικών τον έφερε στα όρια: βγήκε στο μπαλκόνι και άρχισε να πετά πράγματα στον δρόμο. Περίεργος για το τι συμβαίνει ο γκραν μετρ Κότοβ, σοβαρός και θεσμικός, άρχισε τις ερωτήσεις με αποτέλεσμα να έρθει η αστυνομία. Η υπόθεση παραπέμφθηκε στην Επιτροπή Αθλητισμού, καθώς ο ηθικός βίος του σκακιστή ήτο πολύτιμος για τις αρχές και το καθεστώς. Ο τυχερός Νεζμεντίνοβ, ως κομματικό μέλος, τη γλίτωσε με συστάσεις. Οι άλλοι δύο αποκλείστηκαν από την αγωνιστική δράση για έναν χρόνο.
Ταλέντο από τα λίγα, σύμφωνα με τον Βίκτορ Κορτσνόι, ο Ράτμιρ Χόλμοβ θα παραμείνει σχετικά άγνωστος στη Δύση. Ο Σόσονκο θα τον αντιπαραβάλει με τις ελάσσονες φιγούρες στη μουσική, τα εικαστικά και τη λογοτεχνία, συγκαταλέγοντάς τον στην κατηγορία εκείνων των μαστόρων που μένουν στη σκιά της μαζικής δημοσιότητας και αντλούν την αναγνώρισή τους από τον στενό κύκλο των επαϊόντων.
Ναι, ο Χόλμοβ είναι ένας ελάσσων σκακιστής, αλλά θα πρέπει να προσδιορίσουμε λίγο παραπάνω το τι εννοούμε με αυτό. «Μια ελάσσων λογοτεχνία δεν ανήκει σε μια ελάσσονα γλώσσα αλλά μάλλον είναι εκείνη που πλάθεται από μια μειονότητα στους κόλπους μιας μείζονας γλώσσας», θα γράψουν οι Ντελέζ και Γκουαταρί στη μελέτη τους για τον Κάφκα (Κάφκα, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Καστανιώτης, 1998). Η γλώσσα στην ελάσσονα λογοτεχνία φορτίζεται από έναν ισχυρό χαρακτήρα εκτοπισμού. Τα γερμανικά των Εβραίων της Πράγας, στην περίπτωση του Κάφκα, γίνονται η γλώσσα ενός εκτοπισμού, από μια ταυτότητα αφενός, από μια κοινότητα αφετέρου. Δεν είναι η γλώσσα τους, αλλά ο τρόπος που αυτοί οι ελάσσονες τη χρησιμοποιούν αναδεικνύει την κενότητα της επίσημης λειτουργίας της. Στην ελάσσονα λογοτεχνία επίσης τα πάντα είναι πολιτικά. Στην ατομική υπόθεση κάθε έργου τίθεται βαθιά μέσα κάτι απείρως σημαντικότερο, μια ιστορία που την ξεπερνά, αλλά που ταυτόχρονα την απαιτεί ως σημείο διόγκωσής της. Τέλος, η σπανιότητα των ταλέντων στην ελάσσονα λογοτεχνία δημιουργεί κάτι σαν συλλογική έκφραση, όπως επισημαίνουν οι Ντελέζ και Γκουαταρί: «αυτό που λέγει ο συγγραφέας από μόνος του συνιστά ήδη μια κοινή δράση, και εκείνο που λέγει ή πράττει είναι αναγκαστικά πολιτικό».
Ο Χόλμοβ δεν θα μπορούσε να είναι ελάσσων αν δεν περιβαλλόταν από τους μεγάλους δημιουργούς της σοβιετικής σκακιστικής σχολής της οποίας και υπήρξε εξέχων μέλος. Γεννημένος το 1925 στο Αρχανγκέλσκ της Ρωσίας, ο Χόλμοβ είχε ασταθή παιδικά χρόνια, με τον πατέρα του να πέφτει σε κομματική δυσμένεια. Παράτησε νωρίς το σχολείο για να δουλέψει, ενώ στα 12 ανακάλυψε τυχαία το σκάκι, ανάμεσα σε μπύρες, τσιγάρα και αυτοσχέδιους τρόπους μέτρησης του χρόνου ανά κίνηση. Θα βρεθεί στο Ναυτικό κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ενώ αργότερα θα εκπαιδευτεί ως χειριστής μηχανής. Θα ταξιδέψει πολύ και θα ξεχάσει το σκάκι. Στη διάρκεια μιας τρικυμίας ωστόσο το πλοίο στο οποίο δούλευε θα σωθεί από τους Ιάπωνες, σε ένα συμβάν που προξένησε την ανησυχία των αρχών, οι οποίες απάντησαν με άρση των ταξιδιωτικών εγγράφων των μελών του πληρώματος. Ο Χόλμοβ θα κάνει αρκετές δουλειές, πριν γυρίσει στο Αρχανγκέλσκ, όπου συνειδητοποιεί ότι μπορεί να ζει από το σκάκι ως επαγγελματίας.
Το γεγονός ωστόσο ότι δεν μπορούσε να ταξιδέψει στο εξωτερικό έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην αργή, σχετικά, εξέλιξη του Χόλμοβ. Μέλος αυτής της ιδιότυπης ομάδας των δυνητικά επικίνδυνων προς αυτομόληση, ο Χόλμοβ ανέπτυξε τη σκακιστική του γλώσσα στο πλαίσιο της σοβιετικής σκακιστικής σχολής, αλλά παρέμεινε στο περιθώριό της. Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της γλώσσας είναι η σκληρή άμυνα και η ιλιγγιώδης έμπνευση στην αναζήτηση τακτικών ευκαιριών που πέφτουν σαν κεραυνοί εν αιθρία. Το στυλ ακολουθεί ως γνωστόν τις έξεις: ο Χόλμοβ αντιπαθούσε την προετοιμασία. Για το επίπεδό του το διάβασμα του ανοίγματος υπήρξε ελλιπές. Και έχοντας ελλιπή προετοιμασία ήταν λογικό να βρίσκεται μπροστά στο χρέος να υπερασπιστεί κατώτερες αντικειμενικά θέσεις. Το σκάκι είναι ωστόσο αγωνιστική διαδικασία και πολλές φορές τα πρακτικά προβλήματα που ανακύπτουν υπερκεράζουν τη θεωρητική προετοιμασία. Ο Χόλμοβ υπήρξε πανίσχυρος πρακτικός παίκτης και η Κάισσα τον αξίωσε να δημιουργήσει μερικά αριστουργήματα επί της σκακιέρας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η παρτίδα του εναντίον του Κέρες στο Πρωτάθλημα ΕΣΣΔ του 1959. Παίζοντας με τα λευκά κομμάτια ο Χόλμοβ μπαίνει σε μια βαριάντα Ροσόλιμο της Σικελικής, όπου ηθελημένα εγκλωβίζει και θυσιάζει τον ίππο του, παράγοντας μια εξαιρετική επιθετική παρτίδα. Ο ίδιος αναθυμάται και γελάει με την ερώτηση που του έκαναν μετά την παρτίδα, αν όλα αυτά αποτελούσαν προϊόν προετοιμασίας. «Σκέφτηκα τη 12η κίνηση πάνω από 50 λεπτά. Ποια προετοιμασία;», λέει ο Χόλμοβ καταδεικνύοντας ότι ο υπολογισμός των βαριαντών πάνω στην κάψα της μάχης είναι πολλές φορές πιο αποτελεσματικό όπλο έναντι της προετοιμασίας.
Ο Χόλμοβ θα γίνει γκραν μετρ αργά, μόλις το 1960, μετά την ισοβαθμία του με τον Σμίσλοβ στην πρώτη θέση στο διεθνές τουρνουά της Μόσχας. Στη συνέντευξή του με τον Σόσονκο θυμάται πως ο Μποτβίνικ ήταν επιφυλακτικός με την απονομή του τίτλου, πιστεύοντας ότι αν έπαιζε ένα δυο χρόνια ακόμα θα μπορούσε να τον διεκδικήσει με μεγαλύτερες αξιώσεις. Ο Χόλμοβ δεν αισθάνεται να τον υποτιμά αυτή η δήλωση, αλλά αντίθετα δείχνει πόσο πιο ώριμος θα πρέπει να είσαι για να γίνεις γκραν μετρ, σε αντίθεση με την ευκολία του σήμερα. Σκακιστής και μαχητής του δρόμου, ο Χόλμοβ θα παραμείνει ως το τέλος της ζωής του ιδιαίτερα επιφυλακτικός απέναντι στη διόγκωση της σκακιστικής εκπαίδευσης -άλλη μια ένδειξη της ιδιότητας του ελάσσονος που αμφισβητεί την από τα πάνω οργάνωση της δημιουργίας.
Φίλος του Νταβίντ Μπρονστάιν, με τον οποίο θα παίξει και ματς προετοιμασίας, βοηθώντας τον ενόψει του αγώνα του για το παγκόσμιο πρωτάθλημα ενάντια στον Μποτβίνικ, συμπότης του ακραίου τακτικιστή Νεζμεντίνοβ, ταλέντο για τον αυτομολήσαντα Βίκτορ Κορτσνόι: Εβραίοι, αλκοολικοί, αντιφρονούντες, ιδού μια σειρά ελασσόνων που αναδεικνύουν με τις ζωές τους το ζήτημα της διάκρισης μέσα στη μεγάλη σοβιετική ζωή. Ωστόσο, θα αναμετρηθούν με την πρόκληση και θα παραγάγουν το έργο τους. Ως το τέλος της ζωής του ο Χόλμοβ θα θεωρεί το σκάκι ένα θαύμα που του επέτρεψε να ζήσει και να δημιουργήσει με αξιοπρέπεια. Λουδίτης με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, θα συνεχίσει να μελετά και να αναλύει μόνος στο δωμάτιό του, πίνοντας όσο του το επέτρεπαν οι γιατροί καφέ με πολλή ζάχαρη («αλλιώς γιατί να πιει κανείς καφέ;») για να πεθάνει στα 80 του στη Μόσχα, προδομένος από την καρδιά του.
Θα κλείσω με ένα ακόμα στιγμιότυπο από τη ζωή του Ρώσου γκραν μετρ που συμπλέκει μια μεγάλη επιτυχία και το αλκοόλ. Αβάνα 1965. Ένα μεγάλο τουρνουά διεξάγεται, το τέταρτο στη μνήμη του Καπαμπλάνκα. Οι Σοβιετικοί έχουν κατέβει με βαρύ πυροβολικό, με αιχμή του δόρατος τον Σμίσλοβ και τον Γκέλερ. Ο Χόλμοβ είναι τυχερός γιατί η Κούβα είναι κομμουνιστικό έδαφος, επομένως μπορεί κι αυτός να συμμετάσχει. Μέσω τηλεγράφου, λόγω άρνησης των ΗΠΑ να του δώσουν βίζα, συμμετέχει και ο Ρόμπερτ Φίσερ. Στον 18ο γύρο ο Χόλμοβ πρέπει να αντιμετωπίσει τον Φίσερ, σε μια παρτίδα με μεγάλη πίεση, καθώς Σμίσλοβ, Γκέλερ και Φίσερ μάχονται για την πρώτη θέση. Ο Χόλμοβ πίνει μπακάρντι στο ξενοδοχείο («και ξέρεις, στην Αβάνα το μπακάρντι είναι υπέροχο»). Ο Σμίσλοβ τον παίρνει στο δωμάτιό του να του δείξει μια βαριάντα της Ισπανικής που μπορεί να του χρησιμεύσει. Ο Χόλμοβ είναι ήδη τύφλα και ο Σμίσλοβ το ξέρει. Την επόμενη μέρα ο Χόλμοβ βρίζει τον εαυτό του που έχει έρθει λιώμα για μια τόσο σημαντική παρτίδα. Ως εκ θαύματος η θέση της ανάλυσης προκύπτει στη σκακιέρα. Ο Χόλμοβ κερδίζει, ίσως για πρώτη φορά με την προετοιμασία να έχει παίξει τέτοιο ρόλο. Ένα ακόμα θαύμα…
