Η ομάδα των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική), ιδιαίτερα μετά τη σύνοδό της στο Γιοχάνεσμπουργκ τον Σεπτέμβριο του 2023, έχει θέσει ως προτεραιότητά της την οικονομική συνεργασία με αφρικανικές χώρες με όχημα μάλιστα την «Αφρικανική Ηπειρωτική Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών» (AfCFTA= African Continental Free Trade Area), η οποία αποσκοπεί σε τελωνειακή ένωση και νομισματική ολοκλήρωση. Η βραζιλιάνικη προεδρία των BRICS το 2024 έδωσε ανανεωμένη έμφαση στον παγκόσμιο Νότο και στο ζήτημα της απομείωσης του χρέους των αφρικανικών χωρών. Κομβικής σημασίας είναι η δημιουργία αφρικανικού συστήματος πληρωμών, με το οποίο θα συνεργάζονται οι αφρικανικές κεντρικές τράπεζες και εν συνεχεία και οι εμπορικές σε έναν ορίζοντα δύο ετών. Με αυτά τα νέα εργαλεία δημιουργούνται συνθήκες για μια γνησιότερη πολυπολικότητα στο διεθνές σκηνικό και υπέρβαση της νεο-αποικιοκρατικής στάσης προς την Αφρική. Κομβικής σημασίας είναι η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών στο ίδιο το αφρικανικό έδαφος, ώστε η αφρικανική ήπειρος να υπερβεί τον ρόλο του απλού προμηθευτή πόρων. Η αφρικανική ήπειρος διαθέτει πολύ μεγάλη αναπτυξιακή δυναμική, καθώς κατέχει περί το 1/3 των ορυκτών του πλανήτη και το 60% της μη χρησιμοποιημένης καλλιεργήσιμης γης. Ο πληθυσμός είναι εξαιρετικά νεανικός, με τον μέσο όρο να είναι λίγο πάνω από τα είκοσι έτη στην υποσαχάρια Αφρική. Είναι, όμως, ταυτόχρονα μια ήπειρος με χώρες παγιδευμένες από το εξωτερικό χρέος.
Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται μια ανανεωμένη ρωσική διείσδυση στην Αφρική με άξονα κυρίως τα σιτηρά και τη στρατιωτική συνεργασία. Ειδικά στη Δυτική Αφρική, η μέχρι πρότινος γαλλική σφαίρα επιρροής δίνει τη θέση της σε ρωσική. Ρωσικό πλοίο μετέφερε μέσα στις 6 Ιανουαρίου 25.000 τόνους σιτάρι στο Κόνακρι της Γουινέας με κατεύθυνση το Μαλί. Μέσα στο 2023 είχαν μεταφερθεί 50.000 τόνοι σιταριού και 22.000 τόνοι λιπασμάτων στο Μαλί. Με τον τρόπο αυτό υλοποιούνται οι εξαγγελίες κατά τη δεύτερη συνάντηση κορυφής Ρωσίας και Αφρικής τον Ιούλιο του 2023, σχετικά με την προμήθεια τροφίμων από τη Ρωσία στις αφρικανικές χώρες. Μέχρι τις 21 Φεβρουαρίου, η Ρωσία έχει παραδώσει 200.000 τόνου δωρεάν σιταριού σε έξι αφρικανικές χώρες, ήτοι από 50.000 στη Σομαλία και στη Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και από 25.000 ακόμη στην Ερυθραία, την Μπουρκίνα Φασό, τη Ζιμπάμπουε και το Μαλί. Κατά το 2023 η Ρωσία έστειλε στην Αφρική 66 εκατομμύρια τόνους σιταριού, αξίας 16,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ στο παρόν έτος αναμένεται να φτάσει τους 70 εκατομμύρια τόνους. Η επισιτιστική αυτή βοήθεια συνοδεύεται από μια μείωση των τιμών των σιτηρών, που είχαν εκτιναχθεί το 2023 λόγω της κρίσης ως προς την εξαγωγή των σιτηρών από την Ουκρανία.
Ειδικά στο Μαλί, που εξέρχεται από μία μείζονα πολιτική κρίση που συνοδεύτηκε από την απόσυρση των γαλλικών στρατευμάτων, έχει συμφωνηθεί η κατασκευή διυλιστηρίου χρυσού στη Μπαμακό, το οποίο αναμένεται, σύμφωνα με σχετικό 4ετές μνημόνιο, να αποδίδει 200 τόνους κατά έτος και να ελέγχει τη συνολική παραγωγή, όντας έτσι το σημαντικότερο διυλιστήριο χρυσού στη Δυτική Αφρική. Το 2023 η παραγωγή χρυσού είχε φτάσει στους 66,2 τόνους. Ταυτοχρόνως, από τον Οκτώβριο η ρωσική εταιρία πυρηνικής ενέργειας Rosatom έχει υπογράψει συμφωνία με το Μαλί για την εξερεύνηση ορυκτών μεταλλευμάτων και την παραγωγή πυρηνικής ενέργειας. Ρωσική εταιρεία θα κατασκευάσει επίσης ένα εργοστάσιο ηλιακής ενέργειας 200 έως 300 megawatt μέχρι τα μέσα του 2025.
Σημαντικό εν προκειμένω είναι το πλαίσιο κατευνασμού που παρέχει η Οικονομική Κοινότητα των Δυτικοαφρικανικών Κρατών (ECOWAS= Economic Community of West African States), η οποία ανέστειλε τις κυρώσεις εναντίον του Νίγηρα, κατά την πρόσφατη συνεδρίαση στην Αμπούτζα της Νιγηρίας. Γίνεται πλέον σαφές ότι οι κυρώσεις δεν είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος για την προώθηση της δημοκρατίας, ενώ μάλλον οδηγούν στη σκλήρυνση των καθεστώτων και απλώς μεγεθύνουν την οδύνη του απλού λαού, εν μέσω μάλιστα επιθέσεων από τζιχαντιστικές ισλαμιστικές οργανώσεις. Η απόφαση αυτή της ECOWAS έχει ως σκοπό τη γεφύρωση των χασμάτων όχι μόνο με τον Νίγηρα, αλλά και με την Μπουρκίνα Φασό και το Μαλί, δηλαδή τις χώρες με τις οποίες είχε προκληθεί ρήγμα στη Δυτική Αφρική και οι οποίες είχαν εντείνει τη δική τους συνεργασία στο πλαίσιο της Συμμαχίας των Κρατών του Σαχέλ (AES = Alliance des États du Sahel) που είχε φτάσει να λάβει τη μορφή μιας οιονεί συνομοσπονδίας. Το μήνυμα που δίνεται πλέον είναι ότι η περιφερειακή ολοκλήρωση συνιστά απόλυτη προτεραιότητα.
Ταυτοχρόνως, στην Μπουρκίνα Φασό η προσφορά σιταριού από τη Ρωσία συνοδεύεται επίσης με συμφωνία για την κατασκευή εργοστασίου πυρηνικής ενέργειας, ενώ Ρώσοι στρατιώτες του Africa Corps έχουν αναλάβει την ασφάλεια του ηγέτη της χώρας Ιμπραήμ Τραορέ έναντι τρομοκρατικών επιθέσεων. Και εδώ η ανανεωμένη ρωσική παρουσία που έχει περισσότερο επίσημο κρατικό χαρακτήρα σε σχέση με το παρελθόν συνοδεύεται από μία αντίστοιχη απόσυρση της γαλλικής στρατιωτικής παρουσίας, η οποία έχει συνδεθεί με την αποικιοκρατική περίοδο, αλλά και με την αποτυχία αντιμετώπισης του ισλαμικού τζιχαντισμού.
Η ρωσική παρουσία είναι αισθητή και στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, η οποία θα φιλοξενήσει ρωσική στρατιωτική βάση στην τοποθεσία Berengo, μόλις 80 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα της χώρας Μπανγκί. Οι εγκαταστάσεις, οι οποίες θα μπορούν να στεγάζουν μέχρι και 10.000 στρατιώτες, θα αποσκοπούν στην εκπαίδευση των στρατιωτών της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας.
Στη Σομαλία επίσης η επισιτιστική βοήθεια συνοδεύεται από δέσμευση της Ρωσίας να βοηθήσει την κυβέρνηση της χώρας στον αγώνα της ενάντια σε τρομοκρατικές ομάδες, όπως η al-Shabaab και η al-Qaeda, που έχουν βρει ερείσματα στη χώρα. Με τη ρωσική αυτή παρουσία αντιστρέφεται η ένταση που υπήρχε ανάμεσα στη Σομαλία και τη Σοβιετική Ένωση, η οποία είχε υποστηρίξει την Αιθιοπία κατά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
Το νέο πνεύμα συνεργασίας των BRICS με την Αφρική διαφαίνεται εξάλλου από την εξωτερική πολιτική της Κίνας, η οποία βασίζεται σε πέντε «όχι»: Μη παρέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις τους, μη επιβολή της θέλησής της σε αυτές, μη παρέμβαση στις αναπτυξιακές επιλογές τους, μη σύνδεση της βοήθειας με πολιτικές προϋποθέσεις, μη επιδίωξη ιδιοτελών πολιτικών οφελών μέσα από τις επενδύσεις. Με βάση τις αρχές αυτές η Κίνα αξιοποιεί την κατάσταση αφρικανικών χωρών που βρίσκονται μεταξύ ειρήνης και πολέμου. Η Κίνα έχει επιτύχει διείσδυση σε κομβικές χώρες για τη γεωγραφική τους θέση, όπως είναι το Τζιμπουτί στο ανατολικό Κέρας της Αφρικής και το νησί Άγιος Θωμάς και Πρίγκηπας στη Δυτική Αφρική στον Ατλαντικό Ωκεανό. Η διπλή αυτή διείσδυση Ρωσίας και Κίνας μαζί με την προεδρία της Βραζιλίας και τον δυναμισμό της Νότιας Αφρικής δημιούργησαν ένα καινούργιο πλαίσιο πολυπολικότητας με την πιο νεαρή ήπειρο του πλανήτη στο επίκεντρο.
