Την ώρα που θα διαβάζετε αυτές τις γραμμές κατά πάσα πιθανότητα θα απέχουμε λίγες ώρες από το να μάθουμε τον επόμενο διεκδικητή του παγκόσμιου τίτλου, αυτόν που θα αντιμετωπίσει τον Ντινγκ Λίρεν, τον Κινέζο παγκόσμιο πρωταθλητή που με τη συνολική παρουσία του αυτά τα χρόνια δεν έχει κερδίσει την απαραίτητη νομιμοποίηση. Αντίθετα, οι διεκδικητές έδειξαν υψηλό επίπεδο μαχητικότητας, με τους μισούς από αυτούς να διατηρούν την ώρα που γράφω ελπίδες για την πρωτιά. Ο Απρίλης στο Τορόντο ήταν πλούσιος σε δράση, παρτίδες μαχητικού επιπέδου, καινοτομίες και σασπένς.
Αυτό που έχει πάντα ενδιαφέρον σε παρόμοιας δυναμικότητας τουρνουά είναι οι επιλογές των παικτών στα ανοίγματα, η συγκεκριμένη προετοιμασία τους και οι βαριάντες-έκπληξη που τυχόν επιλέγουν για να αποσυντονίσουν τους αντιπάλους. Ο Καρουάνα για παράδειγμα προκάλεσε αρκετή ανασφάλεια στον Φιρούζια παίζοντας στη Νάιντορφ του αντιπάλου του την επονομαζόμενη Freak Attack, μια πρόωρη κίνηση του Πύργου στο η1 με σκοπό την προετοιμασία ενός γρήγορου η4. Ο Φιρούζια έχασε πολύτιμο χρόνο για να ανταποκριθεί στην περίεργη επιλογή του Καρουάνα, χρόνο που θα τον χρειαζόταν στην πίεση, οπότε και έκανε τις μοιραίες ανακρίβειες που τον οδήγησαν εντέλει στην ήττα, όταν καταλάγιασε το τοπίο.
Αυτή η ανορθόδοξη επιλογή σε ένα διάσημο άνοιγμα, που έχει μάλιστα αποκληθεί «η Ρολς Ρόις των ανοιγμάτων, έχει ως σκοπό την ταχεία έξοδο από τις πολύπλοκες θεωρητικές γραμμές που απαιτούν τεράστια ακρίβεια και τεράστια μνήμη, προϋποθέτοντας επίσης την τεράστια αυτοπεποίθηση του παίκτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Γκάρι Κασπάροβ στο τελευταίο του ματς για το παγκόσμιο πρωτάθλημα, εναντίον του Κράμνικ το 2000 στο Λονδίνο, εγκατέλειψε μετά την πρώτη δοκιμή το άνοιγμα που είχε προετοιμάσει ως κύριο για τα μαύρα, την Γκρίνφελντ, γιατί δεν αισθανόταν τη σιγουριά τού να πρέπει να θυμάται συνεχώς «μοναδικές» κινήσεις σε περίπλοκες βαριάντες -ένα ξεκάθαρο δείγμα ότι η εποχή του μεγάλου Γκάρι είχε παρέλθει. Αντ’ αυτής, κατέφυγε στο «ταπεινό» αποδεκτό Γκαμπί της Βασίλισσας, ένα άνοιγμα που καίτοι δεν θεωρείται κακό, ουδέποτε κυριάρχησε στο επίπεδο της ελίτ.
Ας επιστρέψουμε όμως για λίγο στο Τορόντο. Αν η «Freak Attack» του Καρουάνα είναι ο ένας δρόμος για την απομάκρυνση από τα θεωρητικά τρεντ -μια απόλυτα μοντέρνα και εκκεντρική δηλαδή αντιμετώπιση του ανοίγματος-, η επιστροφή στο παρελθόν είναι ο άλλος δρόμος. Στον 3ο γύρο του τουρνουά ο Ινδός Πραγκνανάντα -κατά συντομογραφία Πραγκ- έπαιζε με τον συμπατριώτη του τον Βίντιτ. Έχοντας τα μαύρα, ο 18χρονος γκραν μετρ επέλεξε να αντιμετωπίσει την Ισπανική με τη σπάνια βαριάντα της Άμυνας Σλίμαν -έστω και σε καθυστέρηση, παίζοντας τη βασική κίνηση μια κίνηση μετά την κλασική συνέχεια.Toπρόωρο… ζ5 χαρακτηρίστηκε από τον Νακαμούρα «εντελώς τρελή ιδέα», την ώρα που ο Ανάντ από τη θέση του σχολιαστή μετέδιδε ότι το νόημα της επιλογής είναι να πει στον αντίπαλο πως «κοίτα, είμαι έτοιμος για μάχη». Ο ίδιος ο Πραγκ σημείωσε απλώς ότι μελέτησε τη βαριάντα το πρωί, είδε πως με ακριβείς κινήσεις ο λευκός θα έβγαινε καλύτερος, αλλά ο μαύρος θα επιτύγχανε ένα δυναμικό παιχνίδι. Η «μπλόφα» έπιασε, και πάλι ο χρόνος που χαράμισε ο Βίντιτ για να προσαρμοστεί στο ανοίκειο περιβάλλον υπήρξε κομβικός για το τελικό αποτέλεσμα.
Παρότι σπάνια, η Σλίμαν στην κανονική της βερσιόν είχε γνωρίσει στιγμές δόξας πρόσφατα από τον εικονοκλάστη Αζέρο Τιμούρ Ραντζάμποβ. Παίζοντας το άνοιγμα για σχεδόν 3 χρόνια στα κορυφαία τουρνουά της ελίτ, ο Αζέρος πέτυχε ένα φοβερό ποσοστό, με 10 ισοπαλίες και μία νίκη, χωρίς να χάσει καμία παρτίδα. Ο Ραντζάμποβ, που μεσουράνησε την πρώτη δεκαετία του αιώνα, αποτέλεσε ένα ιδανικό παράδειγμα τυφλοπόντικα που έσκαβε το παρελθόν, αντλώντας από εκεί ένα σωρό ιδέες, που με τη σημερινή, τεχνική βοήθεια των υπολογιστών, οδήγησαν σε σημαντικές αναβιώσεις ξεχασμένων ανοιγμάτων. Πολλές από τις ιδέες που συνάντησε μελετώντας τους κλασικούς τις μετέτρεψε επίσης σε εκκεντρικές επιλογές με μοντέρνο τρόπο.
Από τους νεότερους παίκτες, αυτήν την παράδοση του γεροτυφλοπόντικα συνεχίζει ο Ρώσος Ντανιίλ Ντούμποβ. Είναι ξακουστή η παρτίδα του εναντίον του Καριάκιν, από το Ρωσικό Πρωτάθλημα του 2020, όπου παίζει στην Ιταλική παρτίδα ένα καθυστερημένο Γκαμπί του Έβανς, οδηγώντας την αναμέτρηση σε περιπλοκές που θα καταλήξουν σε μια εντυπωσιακή θυσία βασίλισσας. Ξέρουμε επίσης ότι ο Ντούμποβ είναι συστηματικός μελετητής των κλασικών, όπου συχνά πυκνά θα «ξεσηκώσει» ιδέες, τις οποίες θα αναδιαμορφώσει με το απαράμιλλο επιθετικό του στυλ. Διόλου τυχαία ο Ρώσος θα συνεργαστεί ως δεύτερος με τον Μάγκνους Κάρλσεν, βοηθώντας τον Νορβηγό πρωταθλητή να ξεφύγει από τα πολυπερπατημένα μονοπάτια.
Το θέμα που αναδεικνύεται εδώ είναι η αναγκαιότητα ή μη της σκακιστικής παιδείας, όπου «παιδεία» εδώ εννοούμε τη γνώση της γραμματείας. Στην εποχή πριν τους υπολογιστές κάτι τέτοιο θεωρούνταν μάλλον δεδομένο. Δύσκολα θα έβρισκες σκακιστή που να μην είχε διατρέξει τουλάχιστον τις παρτίδες των κλασικών. Σήμερα, όχι μόνο οι υπολογιστές μπορούν να βοηθήσουν τον παίκτη να τσεκάρει την ορθότητα μιας ιδέας, αλλά και η ίδια η δικτυωμένη κοινωνία προσφέρει τη δυνατότητα πολλών ον λάιν αναμετρήσεων, οξύνοντας με πρακτικό τρόπο τη σκακιστική αντίληψη. Είναι αληθές ότι, όπως η μουσική και τα μαθηματικά, το σκάκι είναι ένα κλειστό σύστημα, όπου η ορθότητα μιας κίνησης δεν είναι προϊόν ιστορικής πρόσληψης αλλά αντικειμενικής αξιολόγησης. Δεν χρειάζεται να ξέρεις όχι τον Μόρφι αλλά ούτε τον Κασπάροβ για να παίξεις μια κίνηση σε ένα δεδομένο άνοιγμα. Η πρακτική πείρα και η εκτίμηση αρκούν, όπως και ο συνδυασμός συγχορδιών μπορεί να παραγάγει «σωστούς» ήχους ανεξάρτητα από την ωριμότητα του εκτελεστή να αναγνωρίσει ιστορικά στυλ -εξού και η μεγαλοφυΐα ανθεί σε νεαρές ηλικίες, κάτι αδιανόητο π.χ. για τη φιλοσοφία, όπου οι έννοιες αναπτύσσονται ιστορικά και η γνώση του παλαιού είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη δημιουργία του καινούριου.
Υπό αυτή την έννοια πλέον δεν σοκάρουν δηλώσεις όπως αυτές του γκραν μετρ της ελίτ Χικάρου Νακαμούρα που σε συνέντευξή του όταν ήταν νεαρός δήλωνε πως σπάνια διαβάζει σκακιστικά βιβλία. Γενικά, έλεγε ο Νακαμούρα, δεν τον ενδιαφέρει η σκακιστική ιστορία, η μελέτη των μεγάλων του παρελθόντος. Πέρα από τις παρτίδες των Φίσερ και Κασπάροβ, λίγα πράγματα έχουν κινήσει το ενδιαφέρον του. Και στο ερώτημα αν αυτή η έλλειψη σκακιστικής λογιοσύνης τoν κάνει να αισθάνεται κάποιο κενό, θα απαντήσει με σιγουριά αρνητικά. Λίγοι σκακιστικές του παρελθόντος έχουν συμβάλει όντως στην εξέλιξη του αθλήματος, θα υποστηρίξει, ενώ πολλοί είναι απλώς αδιάφοροι. Στους τελευταίους θα συμπεριλάβει και τον Βασίλι Σμίσλοβ, τον οποίο θεωρεί βαρετό.
Δεν ξέρω αν αυτές οι δηλώσεις προκύπτουν και από το γεγονός ότι ο Νακαμούρα μεγάλωσε σε μια χώρα χωρίς στέρεη σκακιστική παράδοση, χωρίς κουλτούρα γενεακής συνέχειας, όπου η γνώση μεταλαμπαδεύεται μέσα και από ένα υλικό δίκτυο, όπως οι σκακιστικές σχολές. Σίγουρα πάντως τη σημερινή εποχή είναι πολύ εύκολο για έναν ταλαντούχο σκακιστή και μια ταλαντούχα σκακίστρια να προσπεράσει την ιστορία. Τα φινάλε έχουν τις βάσεις δεδομένων τους -πού οι εποχές που ο Άβερμπαχ κωδικοποιούσε το φινάλε βασίλισσα και πιόνι εναντίον βασίλισσας, βασισμένος στην πρακτική εμπειρία του Μποτβίνικ; Το μέσον με τα τακτικά και στρατηγικά μοτίβα μελετάται χωρίς αναγκαστική αναφορά στις παρτίδες του παρελθόντος, ενώ το άνοιγμα θεωρείται δουλειά υπολογιστή και -πρόσφατων- βάσεων δεδομένων.
Το σκάκι όμως δεν είναι μόνο αναμέτρηση -αν και ακόμα και έτσι δεν είμαι καθόλου σίγουρος για την παράκαμψη της ιστορίας. Ακόμα και αν ως επιστήμη το περιορίσουμε στην ανάλυση, δεν παύει να υπάρχει και η ιστορία. Κι η διάσωση μιας κίνησης, μιας βαριάντας, μιας εν γένει ξεχασμένης ιδέας ενέχει και κάτι τι που προσφέρει αν μη τι άλλο και αισθητική απόλαυση. Ως παράδειγμα, θα επικαλεστώ εδώ ένα άρθρο του σοβιετικού προπονητή Γιούρι Ραζούβαεβ, ο οποίος σημειωτέον υπήρξε τη δεκαετία του ’70 δεύτερος του Ανατόλι Κάρποβ. Συμμετέχοντας στο μεγάλο προπονητικό πρότζεκτ των Μαρκ Ντβορέτσκι και Αρτούρ Γιουσούποβ, ο Ραζούβαεβ θα συνεισφέρει στο έργο τους Secrets of Opening Preparation (Olms, 2007) με το άρθρο «You were right, Monsieur La Bourdonnais!».
Ο Λουί ντε λα Μπουρντονέ, που γεννήθηκε σε μια γαλλική αποικία στον Ινδικό Ωκεανό στα τέλη του 18ου αιώνα και πέθανε 45 χρόνια αργότερα, μετά από έναν περιπετειώδη βίο που κατέληξε στην απόλυτη ένδεια, θεωρείται ο καλύτερος παίκτης των αρχών του 19ου αιώνα. Θρυλικά έχουν μείνει στην ιστορία τα ματς του εναντίον του Ιρλανδού Αλεξάντερ Μακντόνελ, ο οποίος υπήρξε και ο κυριότερος αντίπαλός του. Η εύθραυστη υγεία του Μακντόνελ τον οδήγησε πρόωρα στον θάνατο, πέντε χρόνια πριν τον αντίπαλό του, ο οποίος αργότερα ετάφη δίπλα του γεγονός που απαθανάτισε αυτή τη διαρκή αντιπαλότητα.
Από τα ματς αυτά έχει μείνει στη σκακιστική ιστορία η τελική εικόνα της 16ης παρτίδας του 4ου ματς, απαράμιλλη σε ομορφιά. Ο Ραζούβαεβ ωστόσο θα το μελετήσει υπό άλλο πρίσμα: ο Λα Μπουρντονέ σε αρκετές παρτίδες αντιμετώπισε το Αποδεκτό Γκαμπί της Βασίλισσας του αντιπάλου με την όχι και τόσο δημοφιλή σήμερα κίνηση 3…ε3, καθώς επιτρέπει το γρήγορο ε5 του μαύρου και τη διάσπαση του λευκού κέντρου. Ο σοβιετικός προπονητής θα εξετάσει τις μοντέρνες ιδέες που βρίσκονται στον χειρισμό της θέσης από τον Γάλλο μετρ (ενδεικτικές παρτίδες που έχουν σωθεί από το ματς μπορεί να βρει κανείς εδώ) και θα αναζητήσει τη διάσωσή τους σε σύγχρονες παρτίδες. Έτσι θα δείξει πώς κορυφαίοι παίκτες της εποχής, όπως ο Τίμαν (ως λευκός) και ο Πετροσιάν (ως μαύρος) θα αξιοποιήσουν στις παρτίδες τους τα διδάγματα ενός απώτατου (για τα σκακιστικά δεδομένα) παρελθόντος. Το δίδαγμα -το επιμύθιο- του άρθρου του Ραζούβαεβ είναι πως η αξιολόγηση ενός ανοίγματος ή μιας βαριάντας δεν μπορεί ποτέ να γίνεται με την αυτόματη λογική της προκατάληψης απέναντι στο παλιό. Το μήνυμά του είναι ότι η ιστορική γνώση δεν είναι απλά νεκρή πληροφορία, αλλά κίνητρο για επαναξιολογήσεις. Κι ότι αυτές οι επαναξιολογήσεις πολλές φορές φέρουν και πρακτικά αποτελέσματα.
