Η πραγμάτευση του θέματος της αριστείας στην τραπ μουσική είναι σύνθετη. Θα σταχυολογήσουμε στίχους από λίγα πλην χαρακτηριστικά τραγούδια της τραπ, χωρίς δυνατότητα εξάντλησης του θέματος, προκειμένου να δούμε ορισμένες αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν την τραπ ως κατοπτρισμό της νεοελληνικής πραγματικότητας.
Μεταξύ αριστοκρατικής μεγαλοψυχίας και νεοφιλελεύθερου self–management
Αφενός, η τραπ επαναφέρει το ήθος των προνεωτερικών κοινωνιών ντροπής που είναι διαφορετικό από αυτό των νεωτερικών κοινωνιών ενοχής. Οι αξίες που κυριαρχούν στην τραπ είναι παραδοσιακές αξίες της τιμής, της υπεροχής, της αριστοκρατικής σπατάλης και δαπάνης, της μεγαλοψυχίας και όχι αυτές του υπολογισμού και της μακροπρόθεσμης ανέλιξης μέσω της εργασίας. Υπό αυτή την έννοια η αριστεία στην τραπ θυμίζει περισσότερο τις ετυμολογικές καταβολές της στον θεό Άρη του πολέμου, καθώς οι τράπερς είναι νέοι ομηρικοί μονομάχοι με αριστοκρατικά μπιφ μεταξύ τους, που αίρονται πάνω από την ανωνυμία του πλήθους. Αφετέρου, όμως, παρεισφρέουν στην τραπ στοιχεία από το νεοφιλελεύθερο πνεύμα της εποχής μας, που καταξιώνει την ατομική ανέλιξη, την επαγγελματική επιτυχία και τον ασύμμετρο πλούτο. Ωστόσο, και πάλι η απεύθυνση είναι σε χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, ώστε να επέλθει μια φαντασιακή ταύτιση με τον πλούσιο τράπερ.
Είναι χαρακτηριστικοί οι στίχοι του Mad Clip στο τραγούδι Mama? «από τον πάτο περάσαμε τη μεσαία τάξη» και όχι «στη μεσαία τάξη». Το ιδεώδες του τράπερ είναι να υπερπηδήσει τη μεσαία τάξη της μετριότητας και να μεταβεί με χαρισματικό τρόπο στα ανώτερα στρώματα. Στο τραγούδι Λάζαρατ απαξιώνονται οι «πρωινοδουλίτσες» («με κυνηγάν τα ΜΑΤ, γιατί φέρνω χόρτο απ’ το Λάζαρατ, συγνώμη κύριε δικαστή, μα δεν βρήκα πρωινή δουλειά»). Με τον τρόπο αυτό καταξιώνεται μια εν πολλοίς ψευδαισθητική νεοφιλελεύθερη αισιοδοξία ότι ο καθένας μπορεί να πλουτίσει, ακόμη και αν ξεκινήσει ως φτωχός, εφόσον εργασθεί σκληρά και έχει ταλέντο, σε ένα πλαίσιο όπου ο καθένας είναι μάνατζερ του εαυτού του και πουλάει τον εαυτό του ως προϊόν στην αγορά. Ταυτοχρόνως, αυτή η προβαλλόμενη γρήγορη ανέλιξη διατηρεί προνεωτερικά στοιχεία αριστοκρατικής τιμής του πολεμιστή, ο οποίος καλεί τους αντιπάλους ομότεχνους σε μπιφ, για να αποδείξει την αξία του. Η τραπ ακολουθεί τον αριστοτελικό ορισμό για τη «μεγαλοψυχία», καθώς για τον Αριστοτέλη δείγμα της μεγαλοψυχίας είναι η καταφρόνηση: «Το γνώρισμα της καταφρόνησης αποδίδεται στον μεγαλόψυχο, για τον λόγο ότι νοιάζεται πραγματικά για λίγα και αυτά μεγάλα, και αδιαφορεί για το τι κάνουν οι άλλοι· τον μεγαλόψυχο πιο πολύ τον ενδιαφέρει τι πιστεύει ένας άνδρας εξαίρετος, παρά οι πολλοί τυχόντες» (Ηθικά Ευδήμεια, 1232b 5-9).
Η σχέση με το χρήμα είναι επίσης αμφίσημη. Από τη μια εξαίρεται μια μπαταϊγική δαπάνη ως δείγμα αριστοτελικής μεγαλοψυχίας, ενώ από την άλλη τονίζεται μια εμμονή με την αστική αξία ότι ο χρόνος είναι χρήμα. Σε κάθε περίπτωση, ενώ οι ρομαντικοί στίχοι για ερωτικές σχέσεις υποχωρούν από το προσκήνιο, ερωτικοποιείται έντονα το ίδιο το χρήμα. Στο τραγούδι Αντζελίνα, ο Υποχθόνιος βρίσκεται στη φυλακή και, μιλώντας με την αγαπημένη του, το μόνο για το οποίο διαμαρτύρεται είναι ότι «χάνει χρήμα», όσο αναγκάζεται να παραμένει πίσω από τα κάγκελα, ενώ δεν εκφράζει κάποιο παράπονο ότι η ίδια η αγαπημένη του λείπει.
Υπάρχει «Ευαγγέλιο της Ευημερίας» στην τραπ μουσική;
Υπάρχει, όμως, και μια έντονη θρησκευτική διάσταση στο νεοφιλελεύθερο ήθος. Ο τράπερ Sin Boy διαφημίζει τη θρησκευτική του μεταστροφή, οπότε από «αγόρι της αμαρτίας» μετετράπη σε «μικρό Ιησού» (Lil Jesus), άλλωστε η αμαρτία και η μετάνοια είναι μέρος ενός δίπολου που ταιριάζει με ένα γενικότερο εκκρεμές της τραπ ανάμεσα στην ακραία φτώχεια, προσφυγιά και την επιδεικτική χλιδή, την ταπείνωση και την υπερηφάνεια κ.ο.κ.
Ο τρόπος, ωστόσο, με τον οποίο προβάλλει τη σχέση του με τον Θεό παραπέμπει στο λεγόμενο «Ευαγγέλιο της Ευημερίας» (Prosperity Gospel), το οποίο θάλλει στις κοινότητες των Ευαγγελικών, των Πεντηκοστιανών και άλλων χαρισματούχων Προτεσταντών, κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, όθεν έρχονται και πολλές επιδράσεις στην τραπ. Η «Θεολογία της Ευημερίας» πρεσβεύει ότι η ευλογία του Θεού έχει ως αποτέλεσμα τον πλούτο και την ευζωία, ειδικά αν ο άνθρωπος χρησιμοποιήσει την καλή οικονομική του κατάσταση για φιλανθρωπία. Βεβαίως, πολλοί θεολόγοι από τις ίδιες κοινότητες (Ευαγγελικοί, Πεντηκοστιανοί κ.ά.), αλλά και από όλες ομολογίες, έχουν τονίσει ότι αίρεται έτσι ο σταυρικός χαρακτήρας της ζωής του Χριστιανού. Η «Θεολογία της Ευημερίας» δίνει πολύ μεγάλη σημασία στην πίστη, την οποία εκδέχεται ως μια διαθήκη, με την πολύ συγκεκριμένη σημασία του συμβολαίου ανάμεσα στον Θεό και τον πιστό βάσει του οποίου ο Θεός προσφέρει προσωπική ενδυνάμωση στον ευλογημένο, ενώ η εξιλέωση σημαίνει απελευθέρωση του πιστού από τη φτώχεια. Η «Θεολογία της Ευημερίας» είναι συμβατή με την τραπ, καθώς επιτρέπει την οίηση, επειδή η επίδειξη πλούτου αποτελεί μια αντικειμενική απόδειξη της δυνάμεως του Θεού. Στο τραγούδι Σαντορίνη, ο Sin Boy αρχίζει με «αυχηματική ραπ» (braggadocio, όρος που ανάγεται στον 16ο αιώνα και στο έργο The Faerie Queene του Έντμουντ Σπένσερ· επιλέγουμε να αποδώσουμε την brag rap και το braggadocio με την ομηρική λέξη «αυχηματικός», ώστε να δείξουμε τους τράπερς ως νέους αριστοκρατικούς ομηρικούς ήρωες που μονομαχούν).
Τα βασικά στοιχεία για τα οποία καυχιέται ο τράπερ είναι ότι: (α) ξεπέρασε την ταπεινή κοινωνική του καταγωγή, όντας αυτοδημιούργητος, για αυτό και εξαίρει πόσο φτωχός ήταν στην αρχή της ζωής του, ιδίως αν πρόκειται για μετανάστη στην Ελλάδα, (β) ενώ οι ομότεχνοί του είχαν αδιαφορήσει για αυτόν και τον είχαν περιθωριοποιήσει, όμως αυτός κατόρθωσε να τους ξεπεράσει κατά πολύ, (γ) τονίζεται, όμως, η έλλειψη εκδικητικής μνησικακίας εκ μέρους του τράπερ, ο οποίος στη συνέχεια φροντίζει τους ομοτέχνους του, ειδικά αν ανήκουν στην ίδια εθνοτική ομάδα, αλλά και τα μέλη της οικογένειάς του, που μπορεί παλαιότερα να ήταν δύσπιστα για την καλλιτεχνική του εξέλιξη. Το μοτίβο αυτό παραπέμπει στην ιστορία του Ιωσήφ από τη Βίβλο, ο οποίος είχε αδικηθεί από τους αδελφούς του, στη συνέχεια, όμως, χωρίς καμία μνησικακία, τους ευεργέτησε, όταν έγινε πλούσιος στην Αίγυπτο. Ο τράπερ, επίσης, είναι επιτυχημένος, εφόσον ανεβάζει τη συνολική αξία της τραπ μουσικής, οπότε καθιστά καλύτερες τις συνθήκες διαβίωσης όλων των τράπερς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η τραπ μάλλον καταξιώνει την οικονομική θεωρία trickle-up ή bubble-up, η οποία πρεσβεύει ότι η τελική ζήτηση εντός ενός πληθυσμού μπορεί να αυξήσει το εθνικό εισόδημα σε μια οικονομία, εφόσον έχουν αγοραστική δύναμη και τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα (το αντίθετο λέγεται trickle down). Βλ. τους στίχους: «Όταν μπήκα στο ραπ, ζούσανε με πεντακόσια ευρώ, λέγανε δεν έχει φαγητό, το πήγα στο δεκαχίλιαρο».
Ωστόσο, το βιντεοκλίπ του τραγουδιού Σαντορίνη χωρίζεται σε δύο μέρη διαφορετικής αισθητικής, θυμίζοντας αντίστοιχες κινηματογραφικές τεχνικές του Βιμ Βέντερς ή του Αντρέι Ταρκόφσκι να διαιρούν τις ταινίες τους σε ασπρόμαυρα και έγχρωμα μέρη. Το πρώτο είναι αυτό της αυχηματικής ραπ (brag rap), όπου ο Sin Boy περηφανεύεται για το ότι έχει ανεβάσει το επίπεδο ζωής των ομοτέχνων του, οι οποίοι στην αρχή είχαν υποτιμήσει την αξία του, αλλά και για το ότι μπορεί να κλείσει την καλύτερη σουίτα για την αγαπημένη του στη Σαντορίνη, η οποία «αξίζει όσο τριάντα», ενώ υπάρχουν και προκλήσεις για μονομαχία (βλ. στίχους: «άμα θέλουν, ας έρθουν, θα τους […], σόρι, μα δεν θα το λήξουμε, call me, ό,τι θέλεις βρίσκουμε, ψευδαισθήσεις έχεις, τώρα βγες, μαύρα τζάμια μες στη Μερσεντές, βλέπουν όπλα, τρέχουν σαν αδερφές, παίρνουν μπούκερ που κλείνει σουίτα για τη δικιά μου να μείνει, στη Σαντορίνη»).
Στο δεύτερο μέρος, ο Sin Boy, (ή μήπως πλέον Lil Jesus;), βρίσκεται ενώπιον ενός αιγαιοπελαγίτικου παρεκκλησίου στη Σαντορίνη και αποφασίζει να εισέλθει για να μετανοήσει. Ενώ βλέπουμε μια σειρά από εικόνες του Χριστού, της Παναγίας και αγίων, ο Sin Boy μετανοεί ενώπιον του Θεού με τους στίχους: «Θεέ μου σε ευχαριστώ, για όλες τις ευλογίες, σε ευχαριστώ, ναι ναι ναι, σε ευχαριστώ, σόρι για αμαρτίες, θα εξομολογηθώ, θα εξομολογηθώ, yeah». Αν και λόγω αλβανικής καταγωγής και διαμονής στον Περισσό, ο Sin Boy έχει αναφορές προς την ορθοδοξία, το βασικό πνεύμα των στίχων είναι προτεσταντικό: Η δικαίωση του ανθρώπου έρχεται «εκ μόνης της πίστεως» (sola fide κατά τον Μαρτίνο Λούθηρο) και όχι «εκ των καλών έργων». Το σημαντικό είναι ο άνθρωπος από άπιστος Θωμάς να γίνει πιστός, ακόμη κι αν τα τεκμαρτά οφέλη της πίστεως δεν θα αργήσουν να έρθουν. Ως προς αυτό, ο Sin Boy ακολουθεί τους προτεσταντικούς εθισμούς που κατά τον Μαξ Βέμπερ βρίσκονται στην αρχή του πνεύματος του καπιταλισμού.
Ωστόσο, δεν υπάρχει ένα μονότροπο προτεσταντικό happy ending του μετανοούντος. Βγαίνοντας από τον ναό, ο Sin Boy επανέρχεται στο ήθος της αυχηματικής ραπ (brag rap) με παρέμβλητους στίχους από το τραγούδι Πιπίλα, όπου και πάλι περιγράφεται η ανέλιξη: «Οδηγούσα σαράβαλο, συνεργείο κάθε μήνα, τώρα έχω σοφέρ μέσα στη λιμουζίνα, πήρα νέο αμάξι, στην πένα είναι πιπίλα, το τουτού μου είναι πιπίλα, μπέμπα είναι πιπίλα. Ασ’ τους, μάνα, να μιλάνε, χωριάτες σαν Κατίνα, απ’ το παζάρι ρούχα τώρα αγοράζω βιτρίνα». Ο πιστός από τη μετάνοια επιστρέφει στην καύχηση, όπως άλλωστε και ο σωκρατικός σοφός επιστρέφει από τον ήλιο της δικαιοσύνης στο σπήλαιο της ψευδαίσθησης, έχει όμως την εσωτερική βεβαιότητα της ευλογίας του Θεού στη ζωή του.
Το Ευαγγέλιο της Ευημερίας εκφράζεται ακόμη πιο χαρακτηριστικά στο τραγούδι Πιπίλα στο τέλος: «όσο εγώ τα ‘κονομάω, σε αυτούς πέφτει πείνα, το σχολείο δεν με έχει μάθει, αλλά μόνο η πείρα, είμαι ευλογημένος σαν εκκλησία, ο Θεός μου το έχει δώσει, όχι με τη βία, δεν έπαιζε ούτε φράγκο στην Αλβανία, όσα ξοδεύω τώρα, τα είδες σε ταινία. Ευλογημένοι. Ευχαριστώ Θεέ μου. Αμήν». Παραμένει, πάντως, χαρακτηριστικό της αυτο-υπονόμευσης του Sin Boy ότι σε ένα τραγούδι που εξαίρει την ευλογία της σκληρής εργασίας και της επαγγελματικής επιτυχίας από τον Θεό, ο τίτλος είναι «πιπίλα», που παραπέμπει στον πρωτογενή ναρκισσισμό της ελλείψει ορίων σύγχυσης του βρέφους με το μητρικό σώμα, με υπαινιγμό ότι τα Λαμποργκίνι, Φεράρι και άλλα ακριβά αυτοκίνητα δεν είναι παρά comfort objects ενός νηπιακού ψυχισμού που αντιστέκεται στην ωριμότητα.
