«Οι παρανοϊκοί δεν είναι παρανοϊκοί γιατί είναι παρανοϊκοί, αλλά γιατί συνεχώς βάζουν τους εαυτούς τους, οι μαλάκες, σκόπιμα σε παρανοϊκές καταστάσεις»: η 5η παροιμία για παρανοϊκούς από το Ουράνιο τόξο της βαρύτητας του Τόμας Πίντσον (μτφρ. Γ. Κυριαζής, εκδόσεις Χατζηνικολή, 1998, σ. 390) μοιάζει σαν να γράφτηκε με πρότυπο τον Μπόμπι Φίσερ.
Και πράγματι, ο ενδέκατος παγκόσμιος πρωταθλητής ήδη από τα πρώτα του βήματα στο σκάκι δημιουργούσε τις συνθήκες που καθιστούσαν την παρεξήγηση, τη σύγκρουση και την απόσυρση αναπόφευκτες. Θα τα έβαζε με τους Σοβιετικούς γιατί έκαναν προσυμφωνημένες ισοπαλίες μεταξύ τους. Θα έχανε παρτίδες γιατί οι «εγκάθετοι» διοργανωτές τον έβαζαν να παίζει Σάββατο, αυτόν, έναν Eβραίο (όταν δήλωνε Eβραίος, γιατί μετά την κατάκτηση του τίτλου θα αποποιούταν την καταγωγή του και θα διεκδικούσε -τι παράνοια!- την αποφυγή κάθε αναφοράς που θα τον συσχέτιζε με «αυτούς»). Θα τα έβαζε με την κυβέρνηση των ΗΠΑ, σπάζοντας το εμπάργκο στη Γιουγκοσλαβία και παίζοντας σκάκι εκεί. Θα πανηγύριζε την πτώση των δίδυμων πύργων -αφού μια δεκαετία πριν υποστήριζε τον Σαντάμ Χουσεΐν. Και φυσικά θα παραληρούσε συχνά, σεξιστικά, αντισημιτικά, συνωμοσιολογικά.
Θα περίμενε κανείς ότι η κατάκτηση του παγκοσμίου πρωταθλήματος θα έβαζε ένα τέλος στην εκκεντρική συμπεριφορά του Μπόμπι. Αντίθετα, όμως, την άφησε να εκδηλωθεί ανεξέλεγκτα. Ξέρουμε ότι ο Φίσερ δεν υπερασπίστηκε τον τίτλο του απέναντι στον Κάρποβ το 1975, θέτοντας εξωφρενικούς όρους για να παίξει. Ξέρουμε επίσης ότι η απόσυρση δεν ήταν απλώς απόσυρση, αλλά κανονική εξαφάνιση. Το καλό του να μένεις σε μια αχανή χώρα όπως οι ΗΠΑ είναι ότι σου επιτρέπει να χαθείς. Την ώρα που το σκάκι διαχέεται παντού, γίνεται μιούζικαλ, ταινίες, άρθρα επί άρθρων, την ώρα που ο Φίσερ δέχεται προτάσεις για διαφημίσεις, επιδείξεις, εκθέσεις -οτιδήποτε τέλος πάντων που φέρνει λεφτά αλλά δεν είναι σκάκι-, αυτός αισθάνεται το πνεύμα του Μέρφι να τον κυριεύει: το 1858, γυρνώντας από ένα πετυχημένο τουρ στην Ευρώπη, όπου έχει κερδίσει τους πάντες, ο πρώτος μεγάλος Αμερικανός σκακιστής, εγκαταλείπει το σκάκι και επιστρέφει στη Νέα Ορλεάνη για να συνεχίσει τη βαρετή ζωή του δικηγόρου.
Με τη διαφορά ότι ο Φίσερ δεν θα επέστρεφε σε καμία κανονικότητα. Για να αποφύγει τους δημοσιογράφους και τα φλας των φωτογράφων θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει το Μπρούκλιν όπου ζούσε από την αρχή της ζωής του. Έχοντας μπλέξει με μια ευαγγελική εκκλησία -ακόμα μια σπουδή στον ανορθολογισμό- ο Μπόμπι θα εξαγοράσει με μια γενναία δωρεά ένα κύκλωμα «αδελφών» που μπορούν να καλύψουν τα ίχνη του. Κι εκεί ωστόσο δεν θα βρει για πολύ ασφάλεια. Θα μπλέξει στις έριδες που αναπτύσσονται σ’ αυτές τις κλειστές ομάδες, όπου ανά πάσα στιγμή καθένας μπορεί να κατηγορηθεί είτε για σχισματικός είτε, ακόμα χειρότερα, για πράκτορας του εχθρού. Ο Φίσερ θα τσακωθεί και θα απομακρυνθεί και από αυτούς.
Το 1981 βρίσκεται να ζει στην Πασαντίνα της Καλιφόρνια. Ο Τζακοπίνι περιγράφει γλαφυρά την κατάστασή του:
Τις σπάνιες φορές που έβγαινε να αγοράσει εφημερίδα ή να πάρει αέρα, έκανε πάντα δύο φορές τον γύρο του τετραγώνου πριν απομακρυνθεί από το σπίτι. Εξακρίβωνε ότι δεν τον παρακολουθούσε κανείς, ήλεγχε. Στο βάθος δεν φοβόταν τίποτα ιδιαίτερα και κανέναν. Αν θέλουν να σε ξετρυπώσουν, έλεγε μέσα του, μπορούν να το κάνουν κι από πολύ μακριά, χωρίς να κουνηθούν. Η CIA, οι κομμουνιστές, το FBI, τα τσιράκια της παγκόσμιας κυβέρνησης διαθέτουν εξελιγμένα συστήματα ελέγχου. Μεθόδους τηλαισθησίας, υπερφυσικές τεχνικές, περίτεχνες μορφές ψυχικής κατασκοπείας, εξωαισθησιακές δυνάμεις και αντιλήψεις καθημερινά στην υπηρεσία της εξουσίας (Βασιλιάς σε καταδίωξη, μτφρ. Π. Σκόνδρας, Κέδρος, 2011, σ. 229).
Μπορούν ωστόσο να το κάνουν και από κοντά, τυχαία ή όχι αδιάφορο. Μια ωραία μεσημβρία της 26ης Μαΐου ο Φίσερ βόλταρε αμέριμνος προς τη Λέικ Στριτ. Ξαφνικά ένας αστυνομικός κατεβαίνει από το περιπολικό και του ζητά να μιλήσουν. Θα είναι η αρχή ενός εφιάλτη, που ακόμα και σήμερα δεν ξέρουμε κατά πόσο είναι αληθής ή αποτελεί μια μείξη πραγματικότητας και δημιουργικής φαντασίας. Σε κάθε περίπτωση έχουμε ένα γραπτό τεκμήριο, την αφήγηση και το κατηγορώ του ίδιου του Μπόμπι Φίσερ. Πρόκειται για την μπροσούρα I Was Tortured in the Pasadena Jailhouse!, ένα δεκατετρασέλιδο κείμενο-καταγγελία για τη σύλληψή του και όσα ακολούθησαν.
Το κείμενο είναι μάλλον μοναδικό στα σκακιστικά χρονικά. Προφανώς υπάρχουν σκακιστές που έχουν γράψει και για άλλα πράγματα, όπως ο Λάσκερ παλαιότερα, ο Όιβε και ο Κασπάροβ, πιο πρόσφατα. Αλλά η συνύπαρξη σκακιστικών βιβλίων και μπροσούρας ενάντια στο σωφρονιστικό σύστημα των ΗΠΑ αποτελεί ένα καθαρόαιμο φισερικό κοκτέιλ.
Ο Φίσερ γράφει δύο εβδομάδες μετά το συμβάν της σύλληψής του και διακατέχεται από την αγανάκτηση του αθώου που βρέθηκε μπλεγμένος στα πλοκάμια του νόμου. Ο αστυνομικός τον σταματά και του ζητά να μιλήσουν. Του αναφέρει το συμβάν μιας διάρρηξης και του ανακοινώνει ότι είναι ύποπτος. Από εκεί προσάγεται στο τμήμα. Αντί για ανάκριση ένας αστυνομικός τού πιάνει τον λαιμό. Κατηγορίες δεν απαγγέλλονται, αλλά ο παγκόσμιος πρωταθλητής θα οδηγηθεί στο κρατητήριο. Δεν του επιτρέπεται να τηλεφωνήσει. Σε ένα καφκικό σκηνικό βρίσκεται κρατούμενος άνευ κατηγορίας και χωρίς καμία δυνατότητα επικοινωνίας με τον έξω κόσμο. Αλλά, από την άλλη, ποιος έξω κόσμος υπάρχει για τον Μπόμπι;
Ο σκακιστής διατάσσεται να βγάλει τα ρούχα του. Ο εξευτελισμός της προσωπικότητάς του θα συνεχιστεί. Άλλοι κρατούμενοι και κρατούμενες (ο Φίσερ το σημειώνει εμφατικά αυτό) περνάνε από το κελί του και τον βλέπουν έτσι. Δεν του δίνουν νερό και φαγητό για μία ημέρα. Στέκει ριγμένος στον κόσμο, χωρίς προστασία, με μόνο το ίδιο του το δέρμα να του έχει απομείνει. Δεν έχει τρόπο να καλύψει καμία βασική του ανάγκη. Εκεί ανακαλεί τα όσα έχει διαβάσει για τα ψυχολογικά βασανιστήρια στις φυλακές της Κορέας. Ο παρανοϊκός δεν είναι παρανοϊκός γιατί είναι παρανοϊκός… Αισθάνεται μέρος μιας παράδοσης βασανιστηρίων που τον υπερβαίνει και τον περιέχει ταυτόχρονα. Την επόμενη μέρα τού δίνουν επιτέλους φαγητό και νερό. Καμιά ανάκριση και πάλι, ο ίδιος κύκλος της αυθαίρετης εξουσίας που τον κρατά φυλακισμένο επειδή μπορεί. Καμία κατηγορία δεν θα απαγγελθεί.
Όταν δυο μέρες μετά θα αφεθεί ελεύθερος, χωρίς να του δοθεί καμιά εξήγηση για την κράτησή του, ο Φίσερ θα έχει συνειδητοποιήσει πως στη φυλακή η δικαιοσύνη πάει περίπατο. Από τις μικρολεπτομέρειες (ταμπέλες «Μη καπνίζετε» παντού και παντού δεσμοφύλακες που καπνίζουν· απόπειρα να του κρατήσουν τα 9 δολάρια που είχε πάνω του κατά τη σύλληψή του) έως και τη μεγάλη εικόνα: το χέρι του νόμου μπορεί να σε αρπάξει οποιαδήποτε στιγμή θέλει και να σε βασανίσει χωρίς εξηγήσεις.
Όταν ο Χαν Ντόνερ πληροφορήθηκε το συμβάν αντέδρασε με τον γνωστό κυνικό τρόπο του: «Τι άλλο μπορεί να χαροποιήσει περισσότερο έναν σκακιστή από τον εγκλεισμό του, σε απομόνωση μάλιστα, σε ένα κελί; Μόνος, εσύ και το σκάκι». Και πράγματι μπορεί να πει κανείς ότι η ίδια η ζωή του Φίσερ ήταν ένα μανιφέστο υπέρ του αυτοεγκλεισμού. Σε αντίθεση με την ομαδική δουλειά των Σοβιετικών, ο Φίσερ υπήρξε ένας μοναχικός καουμπόι, που με την εξαίρεση -και όχι πάντα- ευάριθμων εμπίστων προτιμούσε να δουλεύει μόνος του. Ο Φίσερ διάλεγε τα ξενοδοχεία με βάση όχι την άνεση αλλά τη βολή, όπου βολή για έναν σκακιστή σημαίνει όντως απομόνωση. Ο Σπάσκι μάλιστα διηγείται πώς στο τουρνουά της Σάντα Μόνικα ο Φίσερ απέφευγε συστηματικά την παρέα των υπολοίπων, μέχρι που αυτός ουσιαστικά του επέβαλε την παρουσία του (ξέρουμε ότι παρόμοιες «αποφάσεις» του Σπάσκι υπήρξαν ευεργετικές για τον Φίσερ, με αποκορύφωμα φυσικά να δεχθεί τις ιδιοτροπίες του στο Ρέικιαβικ, παραχωρώντας του ουσιαστικά τον θρόνο του πρωταθλητή).
Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς (πόσο μάλλον στην Ελλάδα της καθημερινής αστυνομικής αυθαιρεσίας) ότι τα όσα διηγείται ο Φίσερ είναι μάλλον ακριβή: ένας περίεργος τύπος, ντυμένος σαν κλοσάρ, γίνεται το παιχνίδι για μερικούς σαδιστές αστυνομικούς, οι οποίοι αφού ευχαριστήσουν τις ορέξεις τους τον πετάνε πίσω εκεί που τον βρήκαν. Το γεγονός ότι ένας παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι περνάει τόσο απαρατήρητος δεν είναι επίσης τόσο παράδοξο. Τότε εξάλλου δεν είχε ακόμα παιχθεί στην τηλεόραση το Γκαμπί της Βασίλισσας.
Μπορούμε ωστόσο να δούμε εδώ, στο πλαίσιο μιας ρηχής ψυχανάλυσης, το κείμενο και ως μια λογοτεχνική κατάθεση της αυτοκριτικής του Φίσερ για την επιλογή μιας ζωής-κελιού. Να μη δούμε δηλαδή το γεγονός ότι υπογράφει το βιβλίο με την ιδιότητα του παγκόσμιου πρωταθλητή ως μια εγωτική πράξη κατάδειξης της υπερφυσικής ιδιότητας, αλλά ως ένα κλειδί για την ανάγνωσή του ως σχετικό και με το σκάκι. Θυμόμαστε πώς στη Σκακιστική νουβέλα ο Στέφαν Τσβάιχ τοποθετεί αντιπάλους τον Μίρκο Τσέντοβιτς και τον δρ. Μπ. Ο πρώτος είναι ένας πρωταθλητής που στερείται ωστόσο οποιασδήποτε άλλης ποιότητας: μονομανής με το σκάκι δεν διαθέτει κανένα άλλο προσόν, καμία άλλη ευφυΐα, ούτε καν τη φαντασία να παίξει μπλάιντ. Χρειάζεται την άμεση υλικότητα της σκακιέρας. Στον αντίποδα ο δρ. Μπ. βρέθηκε φυλακισμένος από τους ναζί σ’ ένα εντελώς άδειο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου. Εκεί θα βρει ένα σκακιστικό βιβλίο και θα αρχίσει να μελετά. Αφομοιώνοντας το ολόκληρο θα αρχίσει να παίζει με τον εαυτό του. Η φαντασία του δημιουργεί έναν κόσμο σωτηρίας. Μέχρι που χάνεται σε αυτόν τόσο που τρελαίνεται. Η συνάντηση Τσέντοβιτς και δρ. Μπ. ανακινεί στον δεύτερο το τραύμα, ενώ δεν επηρεάζει καθόλου τον πρώτο: η ψυχρή λογική (η επελαύνουσα βαρβαρότητα) δεν ηττάται ποτέ.
Παρά τη μάλλον κάπως «φθηνή» αλληγορία, η νουβέλα του Τσβάιχ περιγράφει σκακιστικούς χαρακτήρες. Ο Φίσερ υπήρξε ένας δρ. Μπ απέναντι σε ένα σύστημα Τσέντοβιτς. Και το ότι στην Πασαντίνα η μεταφορά της φυλακής γίνεται η πραγματικότητα του εγκλεισμού δρα αποκαλυπτικά για τον κίνδυνο της μετατροπής ενός φυσικού ταλέντου σε μονομανία. Βασανίστηκα εγώ ο πρωταθλητής ή βασανίστηκα γιατί είμαι, ενώ είμαι, πρωταθλητής; Κλασική περίπτωση όπου η κοινωνική κριτική κρύβει μέσα της ένα υπαρξιακό δράμα.
