Εάν κάποιος θα έπρεπε να δώσει ένα απτό παράδειγμα για να αιτιολογήσει την εγκυρότητα του κομματιού εκείνου στη θεωρία του Καρλ Πόπερ, όπου στον «τρίτο κόσμο» του οι επιστήμονες εξισώνονται με τους καλλιτέχνες, όχι για το παραγόμενο έργο τους, αλλά επειδή στη μέθοδο, τη φαντασία και τον θεωρητικό αναστοχασμό του θέματός τους, ακολουθούν κοινά μονοπάτια, μάλλον δεν θα εύρισκε καλλίτερο πειστήριο από τα έργα του Νίκου Παπαδόπουλου, στην έκθεσή του με τίτλο «Ο Κήπος των Σωματιδίων» στο Μέγαρο Μουσικής.
Μία σειρά από δημιουργίες που αφορμή τους ήταν η συμμετοχή του διαλεκτού καλλιτέχνη στην ειδική residency που είχε διοργανώσει το 2ο14 το CERN, του γνωστού προγράμματος και του επιταχυντή που επιχείρησε να εντοπίσει το «σωματίδιο του Θεού», την πρωταρχική εκείνη αιτία της δημιουργίας του Σύμπαντος και της ζωής -όπως εμείς στη Γη μας γνωρίζουμε και διαρκώς πασχίζουμε να ερμηνεύσουμε. Είτε επιστημονικά, είτε συμβολικά, ή οντολογικά ή μεταφυσικά, είτε με μαθηματικές σχέσεις, είτε με εικαστικές απεικονίσεις.
Τούτο άλλωστε ήταν και ο πυρήνας της συμμετοχής του Παπαδόπουλου, στο διεπιστημονικό εκείνο άνοιγμα του CERN, που γίνηκε ακριβώς για να αποδειχθεί πως η επιστήμη, ακόμη και στις πιο απόμακρες και πρωτοπόρες εκφράσεις της, γνωρίζει και μπορεί να διαλέγεται με τις διαφορετικές διατυπώσεις του υλικού και του θεωρητικού κόσμου, που κατά βάση αμφότερες συνθέτουν τα κεφάλαια του καθημερινού μας βίου από την εποχή που ο Λόγος κι η επιστήμη άρχισαν να αχνοχαράζουν σαν εργαλεία κι αποστάγματα εμπειρίας στο ανθρώπινο γένος.
Και πράγματι, όταν σήμερα κάποιος περιηγείται στην έκθεση και σκύβει πάνω στην απαράμιλλη «μικροτεχνία» της δημιουργίας των έργων του Παπαδόπουλου, που -επιτρέψτε μου- με «σωματιδιακή» μέθοδο τα δημιουργεί, πείθεται ακράδαντα πως ήταν ίσως ο μόνος που θα μπορούσε να συλλάβει, αλλά και να βρίσκεται ιδιοσυγκρασιακά, τόσο κοντά στο εγχείρημα του CERN και της υπο-ατομικής έρευνας. Κι ας είναι το σημείο εκκίνησής του και ο θεωρησιακός του τρόπος, το Freispiel της φαντασίας του, το καντιανό «ελεύθερο παιχνίδι» που μπορεί αμεσολάβητα να ενώσει την ορθολογικότητα με την πρακτική (και ηθική) αντίληψη, πολύ διαφορετικός από τις βρυσομάνες της επιστήμης: το πείραμα, την παρατήρηση, την αναγωγή σε σχέσεις. Το σημείο τομής τους βρίσκεται όμως ακριβώς εκεί που το είχε εντοπίσει κι ο Πόππερ: στη μεθοδικότητα, την σύλληψη του καινούργιου, του συμβεβηκότος και απροσχεδίαστου, την αντίληψη του ασχημάτιστου ακόμη και την αποτύπωσή του πρώτα στο εκμαγείο της νοητικής εικόνας κι ακόλουθα στη μορφή και στη συνάρτηση, στην εικόνα και στον αριθμό.
Οι λεπτοδουλεμένες εικόνες του Παπαδόπουλου, προσομοιάζουν στη συνένωση εκείνων των υποατομικών στοιχείων που σχηματίζουν την ύλη, που ακόμη και στη σχάση της παράγει νέες μορφές της. Αλλά και οι εγκαταστάσεις του θυμίζουν με τη θρυμματισμένη αποσπασματικότητα και διασπορά τους το Bing Bang: όπως στα θαλασσόξυλα -που άλλωστε θυμίζουν στην εννοιολογική τους βάση την ίδια την ύλη, καθώς «ύλη» αρχαιοελληνικά είναι το «ξύλο». Ή την κοσμική τάξη, όπως στον άβακα με τα πετρώματα «-λάς», άλλη θεμελιακή έννοια για την ύλη -αυτήν την αρμονία, που για την αρχαιοελληνική σκέψη ήταν η αρχή του Σύμπαντος και η επίγεια ζωή κι ο άνθρωπος όφειλαν πάντοτε να πασχίζουν να εναρμονισθούν με αυτήν την τάξη. Είναι η «χώρα» (Σύμπαν και κόσμος) του Πλάτωνα στον Τίμαιο , όπου όλα χωρούν και διαχωρίζονται -όπως στις αλλεπάλληλες ενώσεις των σπιν και τις σχάσεις των ατόμων- αλλά στην ολιστική της τάξη κρατά σταθερό το Είναι.
Μόνο που στη μοντέρνα εποχή, στο Σύμπαν της νέας Κοσμολογίας, σ’ αυτό το διαρκώς κινούμενο και διαστελλόμενο Σύμπαν κι ιδίως μέσα στη γνώση πως νομοτελειακά τούτο μέλλει να καταστραφεί, η θέση του ανθρώπου, αλλά και η θέαση κι αντίληψή του προς τα πράγματα (ουράνια ή υποατομικά ) γίνεται ολοένα και πιο προβληματική και αγχώδης. Η αρχαιοελληνική, αλλά και κατοπινή, μέριμνα για εναρμόνιση του ανθρώπου και των πεπραγμένων του με την αρμονία του Σύμπαντος ανατρέπεται συθέμελα. Εάν ο άνθρωπος σήμερα έρχεται να ταυτισθεί με την αντικειμενικότητα του Σύμπαντος, τις εκρήξεις, τα θνήσκοντα άστρα και τους γαλαξίες που καταρρέουν, τις μαύρες τρύπες, την αντι-ύλη του, μοιραία τότε θα απολέσει ολοκληρωτικά το ελάχιστο αίσθημα σταθερότητας και πραϋντικής «ακινησίας» του κόσμου της καθημερινότητάς του. Αυτού του ασφαλούς κόσμου, που ο ρυθμισμένος κύκλος της ζωής, η βεβαιότητα της ίδιας της Φύσης -όσο κι εάν η αναγκαιότητα των πράξεών του που η ίδια του η Βούληση του υπαγορεύει την βιάζει- του προσφέρουν. Ακόμη κι όταν ο κόσμος τούτος αποτελείται από φθαρτά κι υποκείμενα στον χαμό υλικά, πάλι η μακροσκοπική βεβαιότητά του υπερτερεί της υπο-ατομικής διάσπασής τους και συνομολογεί την αναφώνηση του Αγίου Αυγουστίνου: Architectus aedificat per machinas transituras domum manentem (ο [μέγας] Αρχιτέκτων με φθαρτά υλικά οικοδόμησε ένα ακλόνητο οικοδόμημα).
Αυτή η αρχιτεκτονική κατασκευή είναι η κοινή βάση της επιστήμης και της τέχνης, γιατί ακριβώς μέσα από τη σύλληψη μίας ιδέας συνταιριάζουν ο καθένας κλάδος τα δικά του υλικά για να συνθέσουν και να περαιώσουν την κατασκευή τους, αποδεικνύοντας πως ευσταθεί η θεωρητική τους αρχή. Ακόμη κι εάν σαγηνεύονται από τη λεπτομέρεια, στόχος τους είναι η μεγάλη εικόνα. Που για να τη βρουν ολοένα και βυθίζονται σε όλο και μεγαλύτερους πυθμένες της λεπτομέρειας που συνθέτει αυτό το όλον. Η σαγήνη της ανακάλυψης είναι ένα κοινό πρώτο κινούν και στην επιστήμη και στην τέχνη. Μόνο που όπως έλεγε κι ο Πασκάλ, συχνά ο άνθρωπος κοιτάζοντας από την περιωπή του ύψους και της πλήρους μεγαλοπρέπειάς του, από αυτό το εκθαμβωτικό φώς που της στρέφει, τη Φύση, κινδυνεύει να απομακρύνει τη ματιά του από αυτή κι όταν αυτή σταματά εκεί όπου η φαντασία μας την ξεπερνά σταματάμε να συλλαμβάνουμε όσα η φύση μας προσφέρει: nous n’enfantons que des atomes au prix de la réalité des choses (γεννάμε άτομα με αντίτιμο την πραγματικότητα των πραγμάτων). Ακριβώς τούτη τη ματιά προς τα πράγματα, τη συνθετότητα της φυσικής τους σύνθεσης και της λειτουργίας τους σαν εικόνες και πραγματικότητα της καθημερινότητας μας ξαναποδίδει και υπενθυμίζει ο μοναδικός (επιτρέψτε μου) pointillisme των έργων του Παπαδόπουλου και η εφευρετική αναγωγή των υλικών του εγκαταστάσεων.
Μας υπενθυμίζει σπινοζιακά πως ζούμε σε έναν «πανθεϊστικό» φυσικό χώρο, όπου η natura, αποτελείται ταυτόχρονα από την έκταση (το res extensa) και το πνεύμα, δηλ. την ικανότητα του ανθρώπου να εκφράζει αισθητικά και θεωρητικά τον πολύπλοκο, αλλά με τελεολογικές αρχές κόσμο που μας περιβάλλει. Οι πίνακές του και οι εγκαταστάσεις του μας υπενθυμίζουν πως ζούμε ταυτόχρονα σε έναν φυσικό-βιολογικό κι έναν φυσικό- κοσμολογικό κόσμο. Του φυσικού-κοσμολογικού κόσμου ναι μεν γνωρίζουμε τους νόμους του, τον παρατηρούμε πιότερο θεωρητικά και όσο οι πειραματισμοί μας επιτρέπουν και εικονικά, αλλά δεν μπορούμε να τους αντιληφθούμε στη ρευστή και πολύβουη καθημερινότητά μας, δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε τις μικροαλλαγές του, παρά μόνον όταν θα έχουν συντελεσθεί και βιώνουμε πλέον αισθητηριακά και βιολογικά τις συνέπειές τους. Οι κοπιώδεις αποτυπώσεις με την μικρο-μέθοδο του Παπαδόπουλου της (τυχαίας, μέσα στην υπολογισμένη αντίδραση της σχάσης) τροχιάς των ηλεκτρονίων είναι μία υπόμνηση εκείνου του χώρου που διαλανθάνει της αντίληψής μας, όμως είναι ο κορμός όλης της οντολογίας, ακόμη και της «ασύλληπτης» κατά τον J. Searle, που διατρέχει όλη μας τη ζωή και έχει μορφή. Και μάλιστα πιο πολύπλοκη απ’ ότι τα όρια της όρασής μας μπορούνε να μας αποκαλύψουν (όπως μας δείχνουν οι στιγμιαίες φωτογραφίες των ατομικών τροχιών ή οι απολήξεις των επιφανειών στη Θεωρία των Καταστροφών).
Εξόν από τον «σχηματοποιημένο» καντιανά ανεπαίσθητο κόσμο της φυσικής, ζούμε και τούτο με μεγαλύτερη ένταση το υπενθυμίζει ο Παπαδόπουλος και σε έναν «βιολογικό» κόσμο, που είναι ορατός, που αντιλαμβανόμαστε την αλλαγή του, αλληλεπιδρούμε με τις μορφές του, ψυχολογικά, εννοιολογικά και βιωματικά. Είναι ο κόσμος που η πληθώρα των εικόνων εντυπώνεται στη μνήμη μας γιατί μπορούμε να τις επεξεργασθούμε αισθητικά και σα νοητικές εικόνες, αλλά και θεωρητικά. Είναι ο κόσμος όπου τα αντιληπτά αντικείμενα είναι στον άνθρωπο, όπως έλεγε κι ο Πλάτων «σαν το αποτύπωμα του αντικειμένου στο κερί» -παραμένει η ιδέα της μορφής και της φύσης του στη μνήμη για να την επεξεργάζεται και να την ανακαλεί οσάκις επιδιώκει να την εκφράσει και να την επικοινωνήσει με έννοιες. Τη μνήμη τούτη και την έννοια της ανάκλησης ενός γεγονότος ή προσώπου, που βλέπουμε στις αναμνηστικές χειροποίητες κάρτες-έργα του Παπαδόπουλου, που ξανα-υποβάλει στους θεωρητικούς συνομιλητές του και τους θεατές την αρχή της ουσιαστικής ενότητας των δύο κόσμων τούτων, που συνθέτουν τη ζωή. Που όπως θα έλεγε κι ο Λουκρήτιος στο «Περί Φύσηιος» η ατομική θεωρία είναι ταυτόσημη με τη φύση, τη ζωή, που δημιουργείται χάρις στη δράση του climamen και την τυχαία απόκλισή του.
Ο Παπαδόπουλος και τεχνικά, αλλά κυρίως με μία τέτοια δημιουργική «απόκλιση» της αντίληψής του, με ένα κυριολεκτικό Freispiel, κατόρθωσε να απομακρυνθεί από μία προφανή αντίληψη της αποστολής και του έργου του CERN, να διακρίνει μέσα στις υποατομικές σχέσεις και τα πειράματα, εκείνο που πραγματικά ενώνει τους κόσμους της φυσικής και της βιολογίας, της κοσμολογίας και της φύσης, του πειράματος και της τέχνης: την τελική μορφή στην οποία καταλήγουν οι δύο μέθοδοι, που στη βάση τους είναι ομοειδείς. Στη μορφή που είναι εκείνη που αντιληπτικά επικυρώνει την ύπαρξη αυτών των δύο κόσμων, οι οποίοι αλληλοσυμπληρώνονται και όταν καταφέρνουμε να έχουμε μίαν αισθητηριακή τους αντίληψη, τότε -ακόμη ακόμη- οι δύο τούτοι κόσμοι, όπως βλέπουμε στην έκθεση του Νίκου Παπαδόπουλου, αποδεικνύεται πως τέμνονται.
—-
Πληροφορίες
Νίκος Παπαδόπουλος-Κήπος σωματιδίων
Επιμέλεια | Άννα Καφέτση
Διάρκεια | 21.03.2024 – 30.06.2024 | Υπηρεσιακή Αυλή
Ώρες λειτουργίας | Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή 12:00 – 20:00
Πέμπτη 13:00 – 21:00 (είσοδος ελεύθερη) Δευτέρα κλειστά
Ο Νίκος Παπαδόπουλος (γ. 1970) σπούδασε ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας (1998-2003), από όπου έλαβε το μεταπτυχιακό του δίπλωμα στις Καλές Τέχνες (2010). Από το 2000 είναι μέλος της εικαστικής συλλογικότητας Ομάδα Φιλοπάππου. Έχει επίσης σπουδάσει νοσηλευτική και εργάστηκε για έντεκα χρόνια σε νοσοκομεία των Αθηνών (για εκτενή εργογραφία/εκθεσιογραφία: https://nikospapadopoulos.art/).
