Το 1982 ο Γάλλος μεταλλουργός μηχανικός Πιερ Ντρουμάρ δημοσίευσε στο περιοδικό σκακιστικών προβλημάτων«Thémes-64»το άρθρο με τίτλο «Mon dernier pas vers l’impossible» («Το τελευταίο μου βήμα προς το αδύνατο»). Σ’ αυτό συνόψιζε το αποτέλεσμα των εικοσαετών του ερευνών και αποπειρών να επιλύσει τον άθλο του Μπάμπσον. Με απογοήτευση διαπίστωνε ότι δεν υπάρχει λύση να επιτευχθεί με τρόπο που να είναι κομψός και νόμιμος η πραγματοποίηση του άθλου σε «ορθόδοξο» πρόβλημα. Είκοσι χρονιά δουλειάς (στα όρια της εμμονής και της μανίας) πήγαιναν χαμένα. Λίγους μήνες μετά, τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς, στο περιοδικό Shakhmatny v. SSSR θα εμφανιζόταν η σύνθεση ενός 26χρονου προπονητή ποδοσφαίρου με το όνομα Λεονίντ Βλαντιμίροβιτς Γιάρος: ήταν ένας άθλος Μπάμπσον.
Για όσους και όσες έχουν άγνωστες λέξεις, ας τα πάρουμε από την αρχή. Αν ακολουθήσουμε το τετριμμένο κλισέ που θέλει το σκάκι να είναι «παιχνίδι, επιστήμη και τέχνη», μπορούμε να τοπογραφήσουμε σε αυτό τρεις μεγάλες επικράτειες. Η πρώτη και πιο κοινή είναι αυτή του «αγωνιστικού σκακιού». Είναι αυτή με την οποία και έχει αποκλειστικά ασχοληθεί η στήλη έως τώρα. Το σκάκι είναι μια αναμέτρηση, σε πραγματικό χρόνο, δύο ανθρώπων πάνω από μία σκακιέρα. Το διάβασμα και η προετοιμασία που προηγούνται αυτής της αναμέτρησης δεν μπορούν να υποκαταστήσουν το γεγονός ότι την ώρα της παρτίδας ο ορθολογισμός διαπλέκεται με το συναίσθημα και το πάθος. Η ψυχολογική πίεση, η διαχείριση του χρόνου, η συγκέντρωση είναι μερικοί μόνο από τους παράγοντες που αναδεικνύουν εντέλει τη βασική έννοια που καθορίζει το αποτέλεσμα: το λάθος. Περισσότερο από τις εκθαμβωτικές κινήσεις είναι οι κακές αυτές που δίνουν τον τόνο της ιδιοσυγκρασίας του παιχνιδιού.
Η δεύτερη επικράτεια είναι αυτή του «σκακιού δι’ αλληλογραφίας». Αν στο αγωνιστικό σκάκι απαγορεύεται διά ροπάλου η εξωτερική βοήθεια κατά τη διάρκεια της αναμέτρησης, εδώ επιβάλλεται. Οι δύο αντίπαλοι, στην άνεση του γραφείου τους, αναλύουν με άπλετο χρόνο την εκάστοτε θέση, χρησιμοποιώντας τους υπολογιστές τους και όποιο άλλο διαθέσιμο μέσο. Αυτό που κρίνεται εδώ είναι η αναλυτική ικανότητα αφομοίωσης της επεξεργασμένης πληροφορίας. Η παρτίδα ομοιάζει με ένα επιστημονικό πείραμα όπου τα εμπειρικά δεδομένα κατευθύνονται προς την απόδειξη μιας θέσης. Διόλου τυχαία, οι παρτίδες του σκακιού δι’ αλληλογραφίας χρησιμοποιούνται στην ανάπτυξη της θεωρίας των σκακιστικών ανοιγμάτων. Με την άνεση της ανάλυσης προκύπτουν πάντα ενδιαφέρουσες καινοτομίες.
Η τελευταία επικράτεια είναι αυτή του «καλλιτεχνικού σκακιού». Αν στο αγωνιστικό σκάκι κυριαρχεί η επίτευξη της νίκης και στο δι’ αλληλογραφίας η αλήθεια της ανάλυσης, εδώ κυριαρχεί η ομορφιά. Το καλλιτεχνικό σκάκι αποτελείται από κατασκευασμένες θέσεις (συνθέσεις) που θέτουν στον λύτη ένα συγκεκριμένο κάθε φορά έργο. Να κάνει ματ, π.χ., σε 2, 3 ή περισσότερες κινήσεις, να δει ένα κατασκευασμένο φινάλε (οι λεγόμενες «σπουδές») και να δείξει την επίτευξη νίκης ή ισοπαλίας. Σ’ αυτές τις συνθέσεις («ορθόδοξες») ακολουθούνται οι συνθήκες του «κανονικού» σκακιού όπως το ξέρουμε. Επιπρόσθετα, υπάρχουν προβλήματα όπου ο σκοπός και η μέθοδος είναι λίγο «ανορθόδοξοι»: να εξαναγκάζεις τον άλλο να σε κάνει ματ, π.χ., ή να κάνεις ματ τον άλλο μεν, αλλά με τη βοήθειά του. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, υπάρχει και το «μυθικό» σκάκι, μια μορφή συνθέσεων που θέτει ως αξιώματα συνθήκες διεξαγωγής του παιχνιδιού που διαφέρουν από τις κανονικές. Υπάρχουν μυθικά κομμάτια, τα οποία έχουν διαφορετικές κινήσεις από τα συνηθισμένα. Υπάρχουν και οι μυθικές συνθήκες, που ουσιαστικά αλλάζουν τους κανόνες του παιχνιδιού. Σ’ αυτές πέρα από κατασκευασμένες θέσεις υπάρχουν «καμένοι» σκακιστές που μπορεί να παίξουν με «μυθικούς κανόνες», φερ’ ειπείν μια «παρτίδα Κίρκη»!
Οι περιορισμοί στη μορφή και η επιβολή συνθηκών κάνουν το καλλιτεχνικό σκάκι να θυμίζει μουσική ή ποίηση. Όπως κι εκεί έχουμε είδη συνθέσεων (συμφωνίες, σονάτες, σονέτα, σεστίνες κ.λπ.) και ο συνθέτης καλείται να δείξει την ιδιοφυΐα του μέσα από ένα παιχνίδι ακολουθίας κανόνων και ταυτόχρονης εκδίπλωσης της προσωπικής ιδιοτροπίας, έτσι κι εδώ ο «προβληματίστας» παλεύει να αναδειχθεί μέσα από την κατάδειξη θεμάτων και μοτίβων. Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων στο καλλιτεχνικό σκάκι που συνδέονται με συγκεκριμένα μοτίβα. Η κυκλική κίνηση του ίππου, ο τρόπος συμπεριφοράς μιας «μπαταρίας», οι κινήσεις των πιονιών κ.λπ. Η εμβάθυνση σε κάθε έναν από αυτά τα μοτίβα αναδεικνύει και την τέχνη του εκάστοτε συνθέτη. Μερικά δε από τα θέματα λέγονται «άθλοι». Σαν «άθλο» χαρακτηρίζουμε ένα θέμα που είναι εξαιρετικά δύσκολο να παρουσιαστεί, γι’ αυτό υπάρχει και μια μεγαλύτερη επιείκεια στην παρουσίαση, όπου επιτρέπεται να υπάρχουν και πιο παράδοξες εικόνες (π.χ. παραπάνω κομμάτια που δεν δικαιολογείται η ύπαρξή τους μέσα από προαγωγές).
Το 1975, ένα χρόνο μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα μας, κυκλοφόρησε η ταινία του Ανδρέα Θωμόπουλου Αλδεβαράν. Μέσα από τις ζωές ενός υπερλεξιστή ποιητή, μιας σεξεργάτριας και ενός ροκά ο Θωμόπουλος περιγράφει αλληγορικά τη ζωή του περιθωρίου σε μια χώρα υπό παρακμή. Το ανοίκειο όνομα που επιλέγει για τη χώρα, που παραπέμπει στο κύριο άστρο του αστερισμού του Ταύρου, δημιουργεί την απαιτούμενη απόσταση που κεντρίζει το ενδιαφέρον του θεατή και τον ξεκουνά από μια συνηθισμένη πρόσληψη του έργου. Είναι προφανές ότι το Αλδεβαράν είναι η Ελλάδα, αλλά η προσποίηση ότι δεν είναι κάνει το βλέμμα να αποκτήσει μια μεγαλύτερη οξύνοια κατά την παρατήρηση.
Η ορολογία στα παιχνίδια παρουσιάζει συχνά παρόμοια επίδραση. Όποιος και όποια έρχονται σε πρώτη επαφή με το σκάκι γοητεύονται π.χ. από το zugzwang. Ο «εξαναγκασμός», που εκφράζεται με τον γερμανικό όρο, δηλώνει μια από τις κύριες συνθήκες που απαιτούνται για να κερδηθεί μια θέση: κάποιος πρέπει να παίξει, και ακριβώς από τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της κίνησης εξαναγκάζεται να χειροτερέψει τη θέση του. Το δέος από τη συνειδητοποίηση του πόσου κρίσιμη είναι η έννοια για όλο το παιχνίδι εντείνεται από το ανοίκειο του όρου που εκφράζεται. Αν στο σκάκι υπήρχε πάσο η νίκη θα γινόταν αδύνατη.
Ένας από τους όρους του καλλιτεχνικού σκακιού (για την ορολογία και την ελληνική της μετάφραση ο αναγνώστης και η αναγνώστρια μπορούν να καταφύγουν στο εξαιρετικό μπλογκ kallitexniko-skaki) είναι το Allumwandlung, που θα μπορούσε να αποδοθεί ως «ολοκληρωτική μεταμόρφωση». Η βάση του θέματος αυτού είναι ένας από τους βασικούς κανόνες του μοντέρνου σκακιού, η προαγωγή. Ξέρουμε ότι ένα πιόνι όταν διανύσει τη σκακιέρα και φτάσει στο τελευταίο τετράγωνο μεταμορφώνεται σε έναν πεσσό μεγαλύτερης αξίας. Φυσικά, συνήθως επιλέγεται η βασίλισσα ως το πιο δυνατό κομμάτι. Πόσο εντύπωση όμως προκαλεί αισθητικά όταν η θέση επιβάλλει την προαγωγή σε πεσσό μικρότερης αξίας (η λεγόμενη «υποπροαγωγή). Κάθε ανατροπή της τυπικής μαθηματικής σχέσης προκαλεί θαυμασμό, έτσι και οι συνθέτες άρχισαν να πειραματίζονται. Σο Allumwandlung πραγματοποιούνται ως βαριάντες της λύσης όλες οι δυνατές προαγωγές (σε βασίλισσα, πύργο, αξιωματικό και ίππο).
Ο «άθλος Μπάμπσον» είναι μια ακραία μορφή του Allumwandlung. Ονομάζεται έτσι από το όνομα του Τζόζεφ Νέι Μπάμπσον, του αμερικανού προβληματίστα που το πρότεινε ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα. Η απαίτηση του άθλου είναι μετά την πρώτη κίνηση του λευκού («το κλειδί») να ακολουθούν υποχρεωτικά 4 απόπειρες άμυνας του μαύρου που να περιλαμβάνουν προαγωγή διαδοχικά σε βασίλισσα, πύργο, αξιωματικό και ίππο. Τότε, ο λευκός θα πρέπει να προχωρά σε αντίστοιχη προαγωγή, επιτυγχάνοντας κάθε φορά λύση. Παρανοϊκό; Οι συνθέτες βάλθηκαν αμέσως να αναζητούν τη λύση, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, όπως ήδη έχουμε δει, τον Πιερ Ντρουμάρ, που αφιέρωσε σχεδόν τη ζωή του στη λύση.
Το Μπάμπσον υπήρξε για σχεδόν έναν αιώνα το χρυσό δισκοπότηρο των συνθέσεων ή, όπως χαρακτηριστικά το περιγράφει σε άρθρο του ο Φρέντρικ Φρίντελ «Το Έβερεστ των σκακιστικών προβλημάτων». Ημιτελή Μπάμπσον παρουσιάστηκαν από νωρίς, το μεγάλο πρόβλημα ωστόσο, όπως το προσδιόρισε ο Ντρουμάρ, υπήρξε η περιορισμένη εμβέλεια του ίππου. Ο ίδιος και άλλοι προβληματίστες κατάφεραν να προτείνουν «μυθικές» ή με διαφορετικές του άμεσου ματ συνθήκες του κανονικού σκακιού, όπως το «selfmate,λύσεις του Μπάμπσον. Το βασικό πρόβλημα ωστόσο παρέμενε η κατασκευή ενός «ορθόδοξου» Μπάμπσον.
Ο Ολλανδός συνθέτης και συγγραφέας Τιμ Κραμπέ (θα τον γνωρίζετε οι περισσότεροι/ες από την Εξαφάνιση, βιβλίο που έγινε γνωστή ταινία) θα συνέβαλε όσο λίγοι στη δημοφιλία του άθλου Μπάμπσον. Χαρακτηριστικό είναι ότι όταν πληροφορήθηκε την επίτευξη του άθλου σχολίασε ότι η επίδραση που άσκησε πάνω του είναι παρόμοια με το άνοιγε την εφημερίδα και να διάβαζε πως «ανακαλύφθηκε ο σκοπός της ζωής». Με την αγάπη του παράδοξου που χαρακτηρίζει την κουλτούρα σκακιστικής γραφής της χώρας του, ο Κραμπέ θα αγκαλιάσει με πάθος όλη την υπερπροσπάθεια που οδήγησε στην επίλυση του Μπάμπσον από τον Γιάρος. Αποκορύφωμα είναι η επίσκεψή του στον Γιάρος στο Καζάν το 2002. Η περιγραφή της στο μπλογκ του αποτελεί τη γνωριμία με ένα μυθικό πρόσωπο, που εξηγεί πως από μια θέση αργομισθίας προπονητή ποδοσφαίρου όλη η τοπική κοινότητα στήριξε τον ταλαντούχο πλην άσημο νεαρό να βαδίσει τον δρόμο του ακατόρθωτου.
Η σύμπτωση της επίλυσης του άθλου από τον Γιάρος με την έκθεση της αδυναμίας του Ντρουμάρ δημιουργούν μια κατάσταση δραματικής έντασης. Πόσο μάλλον που ο Γιάρος δεν το έκανε μόνο μία φορά! Λίγο καιρό μετά το πρώτο του Μπάμπσον (που είχε την αδυναμία να έχει σαχ στο κλειδί), ο Γιάρος επανήλθε με μια ακόμα πιο όμορφη σύνθεση (εδώ η ανάλυσή της από τον Κραμπέ), που ουσιαστικά αγγίζει την αισθητική τελειότητα. Η ευγένεια του Ντρουμάρ τον έκανε να στείλει συγχαρητήρια επιστολή στον Γιάρος, αλλά νομίζω πως όλοι μπορούμε να καταλάβουμε το μέγιστο ψυχικό πλήγμα που του προκάλεσε η κατάσταση.
Ο Γιάρος επιλύοντας τον άθλο είναι σαν να έσπασε την κατάρα. Από τότε έχουμε δει αρκετά ακόμα Μπάμπσον (για τους γερμανομαθείς αναγνώστες μια εξονυχιστική μελέτη εδώ). Ακόμα ωστόσο δεν παύει το συναίσθημα της έκπληξης και του θαυμασμού απέναντι στη δυνατότητα του νου να επιλύει τους δύσκολους άθλους που ο ίδιος θέτει στον εαυτό του. Τι θα ήταν εξάλλου το όριο χωρίς την υπέρβασή του;
Ευχαριστίες στον προβληματίστα Θέμη Αργυρακόπουλογια τη μύηση στα μυστήρια του καλλιτεχνικού σκακιού, την αφειδή προμήθεια υλικού προς μελέτη και τις καίριες παρατηρήσεις κατά τη συγγραφή του κειμένου.
