Στα ψιλά φαίνεται πως προσπάθησε να περάσει η Ε.Ε. τη συμφωνία που σύναψε η αρμόδια Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 19 Φεβρουαρίου με τη Ρουάντα, για την εμπορική εκμετάλλευση μεταλλευμάτων.
Η συμφωνία αυτή θα μπορούσε να είναι μία ακόμα συμφωνία εκμετάλλευσης και αγοράς –σε εξευτελιστικές τιμές– πρώτων υλών από χώρες της Αφρικής. Μία ακόμα συμφωνία που θα έκλεινε τα μάτια στις συνθήκες εργασίας στα ορυχεία, στο περιβαλλοντικό αποτύπωμα των εξορύξεων, στις σχέσεις εξάρτησης που διαιωνίζονται ως απότοκο της μακράς ιστορίας αποικιοκρατίας που συνεχίζει να καθορίζει τις συνθήκες ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων στην Αφρικανική Ήπειρο.
Τέτοιες συμφωνίες υπογράφονται, συχνά-πυκνά με περίσσια προθυμία, από τις τοπικές ελίτ που βρίσκονται στις κυβερνήσεις αρκετών χωρών της Αφρικής, όπως αντίστοιχα και χωρών της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας. Κυβερνήσεις οι οποίες καταδικάζουν τους λαούς των χωρών τους στη φτώχεια, κρατώντας μονάχα ένα μικρό ποσοστό των κερδών των εμπορευματικών τους συναλλαγών για τα δημόσια ταμεία, με την μερίδα του λέοντος να πηγαίνει στα ταμεία των ξένων εξορυκτικών και των μονοπωλίων που εκμεταλλεύονται τόσο τον ορυκτό πλούτο των συγκεκριμένων περιοχών όσο, όμως, και την φτηνή και εντατικοποιημένη εργασία που κυριαρχεί σε αυτές.
Πού πηγαίνουν τα μεταλλεύματα που εξορύσσονται στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό;
Τις αφανείς λεπτομέρειες και τα κοινά μυστικά που βρίσκονται στο παρασκήνιο αυτής της συμφωνίας έφερε στο φως με πρόσφατο δημοσίευμά του το Politico, το οποίο έθεσε υπό αμφισβήτηση τις περιβόητες αξίες που καυχιέται πως πρεσβεύει η Ε.Ε. γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Η Ρουάντα, έχοντας περάσει μία πολυετή και πρωτοφανή ανθρωπιστική κρίση αλλά και μία αιματηρή εμφύλια σύγκρουση που πήρε τα χαρακτηριστικά γενοκτονίας τη δεκαετία του 1990, βρίσκεται σε μία σταθερή πορεία ανάκαμψης της οικονομίας της.
Σημαντική συμβολή σε αυτή την πορεία φαίνεται να έχουν οι εξαγωγές ορυκτών και μεταλλευμάτων, κάτι που από μόνο του θα μπορούσε να έχει μία λογική. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι η Ρουάντα εξάγει περισσότερα ορυκτά για επεξεργασία και μεταποίηση από όσα εξορύσσει, όπως δήλωσε τον προηγούμενο μήνα μέχρι και το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, επικαλούμενο στοιχεία του ΟΗΕ.
Όλο και περισσότερα στοιχειά συναινούν στο ότι η Ρουάντα είναι ένας από τους κύριους προορισμούς για το κολτάνιο, τον χρυσό και άλλα ορυκτά που διακινούνται λαθραία μέσω των ανατολικών συνόρων του Κονγκό. Εκεί που διαδραματίζεται ένας διαρκής πόλεμος, παράγωγο και απότοκο δεκαετιών συγκρούσεων και ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων στην περιοχή, μεταξύ του στρατού της ΛΔ του Κονγκό και ανταρτών που κατά κύριο λόγο συνασπίζονται και μάχονται κάτω από τον σχηματισμό Μ-23. Δεν αποτελεί, δε, και απλή εικασία ότι η Ρουάντα έχει άμεση σχέση με τη συγκεκριμένη ομάδα, τον πόλεμο στο Ανατολικό Κονγκό και την παράνομη μεταφορά μεγάλων ποσοτήτων μεταλλευμάτων και ορυκτών τα οποία αργότερα η ίδια εξάγει σε χώρες με τις οποίες συνεργάζεται.
«Όλοι γνωρίζουν ότι μόνο ένα κλάσμα, ένα απροσδιόριστο ποσοστό, των εξαγωγών της Ρουάντα προέρχεται από την ίδια τη Ρουάντα -και το μεγαλύτερο μέρος προέρχεται από το Κονγκό», δήλωσε ο Erik Kennes, ανώτερος ερευνητής στο πρόγραμμα για την Αφρική στο Ινστιτούτο Egmont. Ο Kennes υποστήριξε ότι η συμφωνία «δικαιολογεί … και επισημοποιεί» το παράνομο εμπόριο.
Από τότε που υπογράφηκε η συμφωνία, οι μαχητές της M23 έχουν επεκτείνει την κυριαρχία τους στους ορυκτούς πόρους του ανατολικού Κονγκό. Στα τέλη Απριλίου – ακριβώς την ώρα που ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν παρακαλούσε τη Ρουάντα να σταματήσει να υποστηρίζει την Μ23- οι αντάρτες κατέλαβαν τη Ρουμπάγια, ένα σημείο εξόρυξης κοντά στα σύνορα στο ανατολικό Κονγκό.
Η Πράσινη Ενέργεια και η γεωπολιτική σύγκρουση στην καρδιά της Αφρικής
Σύμφωνα με το Politico, οι Βρυξέλλες όντας αντιμέτωπες με επικρίσεις ότι υποδαυλίζουν μια ανθρωπιστική κρίση, προσπαθούν να αποσαφηνίσουν τους στόχους που κρύβονται πίσω από τη συμφωνία τους για τα ορυκτά με το Κιγκάλι, την πρωτεύουσα της Ρουάντα.
Για την Ε.Ε. -που βρίσκεται σε έναν αγώνα δρόμου με την Κίνα για τον πλούτο των φυσικών πόρων της Κεντρικής Αφρικής- η συμφωνία υπήρξε μια ευκαιρία να αποκτήσει πρόσβαση στα συστατικά που χρειάζεται για τους «πράσινους και καθαρούς ενεργειακούς της στόχους», ενώ οι επικριτές της Ε.Ε. αντεπιτίθενται στο σύμφωνο ισχυριζόμενοι ότι θα δημιουργήσει άλλοθι για τη λαθραία εξαγωγή «ορυκτών του αίματος» από το ανατολικό Κονγκό.
Η περιοχή παρουσιάζει στρατηγικό ενδιαφέρον για τις μεγάλες οικονομίες του πλανήτη, καθώς κυνηγούν τα ορυκτά και τα μέταλλα που χρειάζονται για ανεμογεννήτριες, ηλιακούς συλλέκτες και ηλεκτρονικά είδη ευρείας κατανάλωσης. Είναι η πηγή του μισού τανταλίου στον κόσμο, το οποίο εξάγεται από το μεταλλικό μετάλλευμα κολτάνιο και χρησιμοποιείται σε ηλεκτρονικά εξαρτήματα.
Έτσι, η δίψα της Ευρώπης για ορυκτά για τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και τα μικροτσίπ της προκαλεί κατηγορίες ότι πυροδοτεί τη σύγκρουση στο ανατολικό Κονγκό, μια από τις χειρότερες ανθρωπιστικές κρίσεις στον κόσμο που έχει προκαλέσει τον θάνατο 6 εκατομμυρίων ανθρώπων τις τελευταίες δεκαετίες, τη φτωχοποίηση αλλά και τον βίαιο εκτοπισμό πολλών εκατομμυρίων ακόμα.
«Ένας στους τέσσερις Κονγκολέζους αντιμετωπίζει πείνα και υποσιτισμό», είχε δηλώσει πρόσφατα ο Μπιντού Κεϊτά, επικεφαλής της ειρηνευτικής αποστολής του ΟΗΕ για τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό MONUSCO, στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, προειδοποιώντας για ταχεία επιδείνωση της κατάστασης ασφαλείας και για ανθρωπιστική κρίση που φτάνει σχεδόν σε καταστροφικά επίπεδα.
«Περισσότεροι από 7,1 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν εκτοπιστεί στη χώρα. Δηλαδή 800.000 άνθρωποι περισσότεροι από την τελευταία μου ενημέρωση πριν από τρεις μήνες».
Οι Βρυξέλλες επιθυμούν όχι μόνο να καλύψουν τη διαφορά με την Κίνα, αλλά και να διασφαλίσουν καλύτερα τα υψηλά περιβαλλοντικά και κοινωνικά πρότυπα και να διατηρήσουν την αξία στις χώρες εξόρυξης. Ενώ αξίζει να αναφερθεί πως στην περιοχή, το Πεκίνο διατηρεί ήδη στενούς δεσμούς με το Κονγκό και ελέγχει μεγάλα τμήματα του εξορυκτικού του τομέα.
Κερδοφορία πέρα από τα ανθρώπινα δικαιώματα;
Η Ε.Ε. απευθύνει εκκλήσεις για αποκλιμάκωση της βίας και δεσμεύτηκε για αύξηση της ανθρωπιστικής βοήθειας, αλλά η συμφωνία για τα ορυκτά με τη Ρουάντα κινδυνεύει να επιδεινώσει αντί να μειώσει τη σύγκρουση, υποστηρίζουν περιφερειακοί εμπειρογνώμονες.
Η συμφωνία στέλνει το μήνυμα ότι «η Ε.Ε., επειδή χρειάζεται πρόσβαση σε ορυκτά, μπορεί να υπερβεί τις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», δήλωσε ο Emmanuel Umpula Nkumba, εκτελεστικός διευθυντής του African Natural Resources Watch, τηλεφωνικά από το Λουμπουμπάσι στο νοτιοανατολικό Κονγκό.
Η Jutta Urpilainen, επίτροπος της Ε.Ε. για τις διεθνείς εταιρικές σχέσεις, και ο πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ρουάντα Vincent Biruta προκάλεσαν διπλωματική κατακραυγή όταν υπέγραψαν τη συμφωνία τον Φεβρουάριο – την ώρα που οι συγκρούσεις στο ανατολικό Κονγκό εντείνονταν.
Εκτός του ότι χαρακτήρισε τη συμφωνία της Ε.Ε. πρόκληση, ο πρόεδρος του Κονγκό Tshisekedi δήλωσε ότι «είναι σαν η Ευρωπαϊκή Ένωση να κάνει πόλεμο εναντίον μας με πληρεξούσιο».
Επισκεπτόμενος το Βέλγιο στα τέλη Φεβρουαρίου, ο Tshisekedi ακύρωσε τα ραντεβού του με αξιωματούχους της Επιτροπής και συναντήθηκε αντ’ αυτού με τον πρωθυπουργό του Βελγίου Alexander De Croo, ο οποίος μαζί με τον Tshisekedi σνομπάρει τη συμφωνία και ζητά κυρώσεις κατά της Ρουάντα. Το Κονγκό έχει έκτοτε ζητήσει να επιβληθεί διεθνές εμπάργκο στις εξαγωγές ορυκτών της Ρουάντα και απείλησε να προσφύγει στη δικαιοσύνη κατά του τεχνολογικού γίγαντα Apple επειδή χρησιμοποιεί λαθραία «ορυκτά αίματος» από περιοχές συγκρούσεων στο Κονγκό. Κληθείσα να σχολιάσει, η Apple επεσήμανε τον κώδικα δεοντολογίας των προμηθευτών της και την έκθεση προόδου για την αντιμετώπιση κοινωνικών και περιβαλλοντικών ζητημάτων στην αλυσίδα εφοδιασμού της.
Ρωτήστε την Επιτροπή, και θα σας πει ότι η συμφωνία είναι ακριβώς αυτό που θα συμβάλει στον τερματισμό τέτοιων πρακτικών. Η συμφωνία αποσκοπεί στην «υποστήριξη της βιώσιμης και υπεύθυνης προμήθειας, παραγωγής και επεξεργασίας πρώτων υλών», δήλωσε εκπρόσωπος. «Στόχος είναι να αυξηθεί η ιχνηλασιμότητα και η διαφάνεια και να ενισχυθεί η καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης ορυκτών».
Οι επικριτές, ωστόσο, φοβούνται ότι το σύμφωνο αντανακλά την προθυμία της Ε.Ε. να θυσιάσει τις αρχές της στο βωμό της γεωπολιτικής: Οι Βρυξέλλες καταφεύγουν όλο και περισσότερο σε τέτοιες συμφωνίες συνεργασίας – οι οποίες δεν έχουν δεσμευτικές εμπορικές επιπτώσεις αλλά είναι ευκολότερο να σφραγιστούν από τις παραδοσιακές εμπορικές συμφωνίες. Στόχος της είναι να διαφοροποιήσει τις προμήθειές της σε βασικά ορυκτά και να αντιμετωπίσει την πρωτοβουλία Belt and Road του Πεκίνου, ένα παγκόσμιο πρόγραμμα ανάπτυξης υποδομών, με τη δική της στρατηγική, την Global Gateway. Είναι μια πορεία στην οποία η επικεφαλής της Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν έχει ορκιστεί να παραμείνει και στη δεύτερη θητεία της.
«Υπάρχει όλος αυτός ο ανταγωνισμός με την Κίνα για την οικονομική επιρροή… και νομίζω ότι [η Ε.Ε.] παραμελεί ορισμένες [πτυχές] όπως η κυριαρχία, η δημοκρατία», δήλωσε ο Eric Kajemba, επικεφαλής του Observatoire Gouvernance et Paix, μιας ΜΚΟ του Κονγκό.
Ο εκπρόσωπος της αρμόδιας Επιτροπής της Ε.Ε., μετά την κατακραυγή σημείωσε πως η συμφωνία συνάδει με την ευρύτερη στρατηγική των Βρυξελλών για την ειρήνη στην περιοχή των Μεγάλων Λιμνών, σημειώνοντας πως μόλις πέρυσι, η Ε.Ε. σφράγισε επίσης μια συμφωνία για τα ορυκτά με το Κονγκό με στόχο την «ενίσχυση της διακυβέρνησης, της δέουσας επιμέλειας και της ιχνηλασιμότητας, [και] τη συνεργασία για την καταπολέμηση της παράνομης διεθνούς διακίνησης πρώτων υλών».
Σε έγγραφο σχετικά με την περιφερειακή στρατηγική της, που κυκλοφόρησε στις χώρες μέλη τον Ιούνιο και το οποίο είδε το Politico, το εκτελεστικό όργανο της Ε.Ε. υποστήριξε ότι «η διασφάλιση της διαφάνειας και της ιχνηλασιμότητας των ορυκτών (δηλαδή του κασσίτερου, του τανταλίου, του βολφραμίου και του χρυσού) είναι… θεμελιώδους σημασίας, ώστε ο έλεγχος αυτών και άλλων πόρων να μη συνεχίζει να τροφοδοτεί τις συγκρούσεις, ιδίως μέσω παράνομων οικονομικών ροών, και τις συναφείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων».
Σε αυτά τα πλαίσια ζητήθηκε από τη Ρουάντα να παράσχει χάρτη όλων των ορυχείων από τα οποία προμηθεύεται ορυκτά και να χρησιμοποιεί επιστημονικά εργαλεία για τον έλεγχο της προέλευσης των ορυκτών. Εάν η Ρουάντα δεν εκπληρώσει αυτούς τους όρους, δεν θα είναι δυνατόν να υπογραφεί ένας οδικός χάρτης που θα περιγράφει τα επόμενα βήματα για τα επόμενα δύο χρόνια, σύμφωνα με αξιωματούχους, κίνηση η οποία από ότι φαίνεται δεν είναι αποτελεί παρά «στάχτη στα μάτια».
Οι εκ διαμέτρου αντίθετες και αντιφατικές συμμαχίες Ρουάντα και Κονγκό
Ο πρόεδρος της Ρουάντα Πολ Καγκάμε, ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία από το 2000 και επανεξελέγη για τέταρτη θητεία πριν λίγες εβδομάδες – εξασφαλίζοντας μάλιστα το 99% των ψήφων(!)- δεν αρνείται ότι η χώρα του έχει μετατραπεί σε οδό διαμετακόμισης ορυκτών που εξορύσσονται βιοτεχνικά και ημιβιομηχανικά από το Κονγκό, ενώ, χωρίς να χάνει αφορμή να συνάπτει εμπορικές σχέσεις με διαφορετικές «μεγάλες δυνάμεις», παραμένει προσηλωμένος στη σχέση του με την Ε.Ε.
Ο 66χρονος ηγέτης της χώρας θεωρείται ότι αποκατέστησε τη σταθερότητα μετά την καταστροφική γενοκτονία του 1994, κατά την οποία σκοτώθηκαν 800.000 εθνοτικοί Τούτσι και μετριοπαθείς Χούτου. Όμως ο Καγκάμε έχει επίσης κατηγορηθεί από τα Ηνωμένα Έθνη ότι υποστηρίζει άμεσα τους Μ23, τους αντάρτες Τούτσι που άρχισαν να επανεξοπλίζονται πριν από τρία χρόνια και τώρα ελέγχουν εκτάσεις στο ανατολικό Κονγκό.
Σε αντίθετη τροχιά, η ΛΔ του Κονγκό προσπαθεί να κρατήσει μία πιο ισορροπημένη πολιτική εξαγωγών και διεθνών εμπορικών συναλλαγών εν μέσω σφοδρού ανταγωνισμού των «μεγάλων δυνάμεων», διατηρώντας συναλλαγές τόσο με τις ΗΠΑ, την Κίνα που τα τελευταία χρόνια κατάφερε να τις εκτοπίσει σε μεγάλο βαθμό από την εξορυκτική δραστηριότητα στη χώρα αλλά και το Βέλγιο, πρώην αποιοκρατική δύναμη που είχε στην κατοχή της τα εδάφη του Κονγκό μέχρι το 1960.
Η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ισχυρίζεται ότι οι αντάρτες M23, οι οποίοι δηλώνουν ότι προστατεύουν τους ντόπιους Τούτσι από τους γενοκτόνους Χούτου στα πλούσια σε πόρους ανατολικά, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη μεταφορά των εμπορευμάτων μέσω της λίμνης Κίβου. Η ΛΔΚ κατηγορεί τη Ρουάντα ότι στηρίζει τους Μ23 -ισχυρισμό που η Ρουάντα έχει σταθερά αρνηθεί.
Η αλήθεια είναι ότι περισσότερες από 200 ένοπλες ομάδες περιφέρονται στην περιοχή, διεκδικώντας τον έλεγχο των ορυκτών της. Μεταξύ των ομάδων, η M23 αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για την κυβέρνηση της ΛΔ του Κονγκό από το 2022, όταν πήρε ξανά τα όπλα μετά από αδράνεια για περισσότερο από μια δεκαετία. Τότε, είχε κατακτήσει μεγάλες εκτάσεις, συμπεριλαμβανομένης της Γκόμα, πριν απωθηθεί από τις κυβερνητικές δυνάμεις.
Ο εκρηκτικός συνδυασμός των τοπικών εθνοτικών συγκρούσεων στην περιοχή, ο ανταγωνισμός για το χρυσό αλλά και για την εξορυκτική δραστηριότητα που συνδέεται με την Πράσινη Ενέργεια μεταξύ ΗΠΑ, Ε.Ε. και Κίνας, τα τεράστια οικονομικά οφέλη τα οποία προσδοκούν εξορυκτικοί και ενεργειακοί κολοσσοί καθώς και εταιρείες-μεγαθήρια στον χώρο της τεχνολογίας, προμηνύει μία μακρά περίοδο συγκρούσεων και πολέμων για τους ντόπιους πληθυσμούς, με τις «ανθρωπιστικές αξίες» της Ε.Ε. να καταρρέουν, όπως όλα δείχνουν, εκκωφαντικά.
Κι όμως. Οι εμφύλιες διαμάχες και οι ιμπεριαλιστικές παραινέσεις που τις καθοδηγούν, το αίμα, η φτώχεια και οι ταπεινωτικές συνθήκες εργασίας σε χώρες της Αφρικής δεν στέκονται ως μονόδρομος για τους λαούς.
Γιατί κανείς δεν μπορεί να αφαιρέσει πλέον από την εξίσωση το ότι μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από τα βορειοδυτικά σύνορα του Κονγκό, μία άλλη προοπτική φαίνεται να κερδίζει σιγά-σιγά έδαφος. Μία προοπτική χωρίς προστάτες, μία προοπτική από και για τους Αφρικανούς.
