Στο τρίτο μέρος των ταξιδιών του ο Γκιούλιβερ φτάνει στην πρωτεύουσα του Μπαλνιμπάρι, την πόλη του Λαγκάδο. Το Μπαλνιμπάρι το κυβερνά από το ιπτάμενο νησί της Λαπούτα ένας τυραννικός βασιλιάς, ο οποίος έριξε όλον τον πλούτο της χώρας στην κατασκευή της Ακαδημίας των Προβολέων, ένα επιστημονικό ίδρυμα οι ανακαλύψεις του οποίου θα έφερναν πλούτο στην χώρα. Ο (κάπως επικριτικός) Γκιούλιβερ κάνει μια βόλτα στην ακαδημία. Βλέπει να γίνονται εκεί πειράματα για την εξαγωγή ηλιακών ακτινών από αγγούρια· προσπάθειες για τη διδαχή μαθηματικών με την κατανάλωση μπισκότων που έχουν γραμμένους με ειδική μελάνη τύπους επάνω τους· ή, τέλος, ενδελεχείς αλλά δυστυχώς ατελέσφορες (και δύσοσμες) προσπάθειες για την μετατροπή ανθρώπινων κοπράνων ξανά σε τροφή. Φευ, τα πειράματα αυτά δεν έχουν ακόμα ευοδωθεί, με αποτέλεσμα οι φιλοπερίεργοι και φιλότεχνοι, αλλά καθόλου πρακτικοί κάτοικοι του Μπαλνιμπάρι να ζουν σε διαρκή φτώχεια.
Ο Τζόναθαν Σουίφτ, ιδιαίτερα συντηρητικών πεποιθήσεων ο ίδιος, με την ακαδημία του Λαγκάδο σατίριζε τη Βασιλική Εταιρεία και τις εντελώς άχρηστες (όπως τις έβλεπε) έρευνες που έκαναν εκεί οι πρώτοι αυτοί σύγχρονοι επιστήμονες. Δεν μπορούσε με κανέναν τρόπο να κατανοήσει γιατί λεφτά που μπορούσαν να πάνε σε πρακτικές χρήσεις πετάγονταν σε διάφορους αιθεροβάμονες και ψωνισμένους σαν τον Νεύτωνα, τον οποίο τον είχε ιδιαίτερο άχτι. Φυσικά, σήμερα ξέρουμε ότι ο Σουίφτ είχε άδικο: οι επιστημονικές ανακαλύψεις της εποχής έφεραν πλούτο πολλαπλάσιο από αυτόν που επενδύθηκε σε αυτές, ένα μάθημα που ο καπιταλισμός το πήρε πολύ σοβαρά υπόψη του. Σήμερα επενδύουμε συστηματικά στην «καινοτομία», σκεφτόμαστε «έξω από το κουτί» και «ακούμε την επιστήμη», αλλιώς είμαστε αντιδραστικοί, ψεκασμένοι και συνωμοσιολόγοι.
Ή ίσως πάλι ο Σουίφτ να είχε και κάποιο δίκιο. Ναι μεν η επιστήμη είναι οι θρίαμβοι του Νεύτωνα, αλλά από την άλλη μεριά και η εξαγωγή αρώματος από πορδές είναι και αυτή μια αναγκαία λειτουργία της καπιταλιστικής επιστήμης η οποία αν και περιλαμβάνει την «αναζήτηση της αλήθειας», περιλαμβάνει ωστόσο και την ανθρώπινη βλακεία αλλά και την προσπάθεια εξαπάτησης.
Τα Ig Nobel και η αναζήτηση της αλήθειας
Τα Ιγκ Νόμπελ είναι ένας θεσμός που ξεκίνησε ως αστείο το 1991 στις ΗΠΑ. Η λέξη η ίδια είναι ένα αμετάφραστο λογοπαίγνιο, από την λέξη ignoble (“επαίσχυντoς, ποταπός”): ig+Νobel = ignoble. Ξεκίνησαν από μια ομάδα σπασικλών και φυτών (geeks) που αρχικός σκοπός τους ήταν μάλλον η καζούρα, όπως την αντιλαμβάνονται αυτοί, σε ό,τι τους φαινόταν «αντιεπιστημονικό» ή βλακώδες. Έτσι τα πρώτα ιγκ-νόμπελ απονέμονταν σε φανταστικούς επιστήμονες για φανταστικά επιτεύγματα εν είδει πλάκας που μόνο οι ίδιοι καταλάβαιναν, ή στην ομοιοπαθητική εν γένει (η οποία όντως δεν έχει καμία επιστημονική βάση), ή στο περιοδικό Social Text το οποίο, υποτίθεται, αποδείκνυε με την ύπαρξή του πόσο αντιεπιστημονικές είναι οι κοινωνικές σπουδές στην Αμερική.
Με τα χρόνια ο θεσμός ωρίμασε λίγο κι έτσι τώρα έχει πια φύγει από τους «εύκολους» στόχους, έχοντας κάπως πιο ευρείς ορίζοντες. Αποδίδει βραβεία σε δέκα τομείς γενικά παράλληλους με αυτούς των πραγματικών Νόμπελ, σε μια τελετή που γίνεται σε ένα αμφιθέατρο που παραχωρεί το πανεπιστήμιο MIT. Τα βραβεία έχουν να κάνουν με «περίεργες» μελέτες, δημοσιευμένες σε κανονικά επιστημονικά περιοδικά, που έχουν δηλαδή περάσει τη συνηθισμένη δοκιμασία του peer review και άρα βρίσκονται μέσα στο επιστημονικό μέινστριμ, αλλά που έχουν κάτι το καταφανώς αλλόκοτο, γελοίο ή περιθωριακό, κάτι που «να προκαλεί πρώτα το γέλιο και τελικά την σκέψη», όπως λέει ο ιδρυτής τους, Μαρκ Άμπρααμς, εκδότης του χιουμοριστικού περιοδικού «Χρονικά Απίθανων Ερευνών».
Να σημειώσουμε ότι τα βραβεία τα αποδίδουν κανονικοί νομπελίστες που συμμετέχουν στην τελετή. Μάλιστα υπάρχει τουλάχιστον ένας «διπλός» νομπελιστας, ο σερ Άντριου Γκέιμ. Αυτός πήρε το 2000 το ιγκ νόμπελ όταν κατάφερε να επιτύχει μαγνητική αιώρηση ενός βατράχου (για την ακρίβεια διαμαγνητική αιώρηση, αλλά ας αφήσουμε τις τεχνικές λεπτομέρειες). Πρόκειται για ένα επίτευγμα για το οποίο η πολυπληθής επιστημονική ομάδα του «Κοσμοδρόμιου» φλέγεται από ζήλεια διότι θα ήθελε να το είχε επιτύχει η ίδια. Εν πάση περιπτώσει, ο Γκέιμ έλαβε και το κανονικό Νόμπελ Φυσικής (επίτευγμα που φυσικά αφήνει την επιστημονική μας ομάδα παγερά αδιάφορη) 10 χρόνια αργότερα για έρευνες που συνδέονται με τους αιωρούμενους βατράχους.
Μια λεπτομέρεια: από την πρώτη χρονιά απονομής των ιγκ νόμπελ μέχρι τον θάνατό του το 2018, «άρχων φύλαξ της σκούπας», υπεύθυνος δηλαδή να σκουπίζει τη σκηνή από τις άπειρες σαΐτες που πετά το κοινό (αναπόσπαστο τμήμα της τελετής), ήταν ο Ρόι Γκλάουμπερ από το Χάρβαρντ. Ο γράφων γνώρισε τον Γκλάουμπερ στις αρχές της δεκαετίας του 2000 σε ένα συνέδριο και μπορεί να διαβεβαιώσει ότι ήταν ένας άνθρωπος που αν δεν τα είχε καταφέρει ως φυσικός, θα είχε κάνει εύκολα καριέρα ως κωμικός. Ο Γκλάουμπερ μόνο μια χρονιά έλειψε από τα καθήκοντά του ως άρχων φύλαξ: το 2005 όταν έλειπε στην Στοκχόλμη για να παραλάβει το δικό του (κανονικό) νόμπελ για τις πρωτοποριακές του μελέτες πάνω στο φως και τα λέιζερ.
Υπέργηροι Ικαριώτες και σπείρες τριχών
Πάμε λοιπόν στα φετεινά Ig Nobel. Φυσικά το πιο «μιντιακό» βραβείο ήταν αυτό της ιαπωνοαμερικανικής ομάδας του δρος Όκαμπε Ριό, για το άρθρο του 2021 στο Med με τίτλο «Η εντερική αναπνοή των θηλαστικών βελτιώνει την αναπνευστική ανεπάρκεια». Οι συγγραφείς ξεκίνησαν τις μελέτες τους κατά τη διάρκεια της επιδημίας covid, όταν διαπίστωσαν πόσο συχνοί ήταν οι θάνατοι ασθενών από αναπνευστική ανεπάρκεια λόγω έλλειψης αναπνευστήρων. Ερεύνησαν το αν και κατά πόσο θα βοηθούσε την κατάσταση η (πολύ ευκολότερη) παροχή οξυγόνου από το ορθό (με σωλήνα, τεκμαίρεται) ώστε να ενισχυθεί η «εντερική αναπνοή», ή όπως είναι γνωστή στο ευρύτερο κοινό, πρωκτική αναπνοή. Τα αποτελέσματά τους τα περιγράφουν ως πολύ ελπιδοφόρα. Είναι πράγματι, μια από αυτές τις φορές που η παγκόσμια καταστροφή του covid είχε και ένα καλό αποτέλεσμα, το οποίο όχι μόνο μας θυμίζει το είδος των δυσκολιών που αντιμετωπίσαμε κατά τη διάρκεια των λοκντάουν, αλλά ταυτόχρονα αποδεικνύει και την αλήθεια της λαϊκής μας σοφίας η οποία έχει εδώ και αιώνες τη σχετική παροιμία: «κώλος κλασμένος, γιατρός χεσμένος».
Το ιγκ νόμπελ ανατομίας το κέρδισε μια γαλλική ομάδα, που απέδειξε ότι οι σπείρες που ενίοτε σχηματίζονται στο τριχωτό της κεφαλής μερικών από μας (οι λεγόμενες και «φύτρες»), περιστρέφονται συνήθως κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού. Ε, λοιπόν, αυτή η φορά περιστροφής ισχύει μόνο στο βόρειο ημισφαίριο: στους προερχόμενους από τους αντίποδες ανθρώπους, οι σπείρες αυτές συχνά περιστρέφονται κατά την αντίστροφη φορά. Οι λόγοι αυτής της διχοτομίας πλανητικού Βορά και Νότου δεν είναι προς το παρόν γνωστοί. Για την πάντα ενήμερη για τα της φυσικής αναγνώστρια του «Κ», να διευκρινίσουμε εδώ ότι ως αιτία έχουν προταθεί οι μη αδρανειακές δυνάμεις Κοριόλις που οφείλονται στην περιστροφή της γης και έχουν ως αποτέλεσμα οι κυκλώνες σε βόρειο και νότιο ημισφαίριο να περιστρέφονται με αντίθετη φορά κλπ κλπ. Πάντως είναι πανθομολογουμένως παραδεκτό ότι περισσότερο πιθανή από αυτήν την ευφάνταστη αιτιολογία είναι η κατάρα κάποιου μάγου ή μια παγκόσμια συνωμοσία των κουρέων.
Και ερχόμαστε στο αγαπημένο ιγκ νόμπελ της στήλης, αυτό της δημογραφίας, το οποίο το τσέπωσε ο δρ Σολ Νιούμαν ο εξ Οξφόρδης ορμώμενος. Αυτός, σε έναν άθλο της υπολογιστικής στατιστικής με τον περιγραφικό τίτλο «Τα αρχεία με τους υπερεκατοντούτεις και τους ιδιαίτερα ηλικιωμένους επιδεικνύουν καθαρά μοτίβα λανθασμένων καταγραφών και απατών σχετικών με συντάξεις», εξέτασε λεπτομερειακά τις λεγόμενες «Μπλε Ζώνες», αυτές τις περιοχές που ευρύτατα θεωρούνται πηγές μακροζωίας. Οι μπλε ζώνες περιλαμβάνουν την Οκινάουα της Ιαπωνίας, την Κόστα Ρίκα, περιοχές της Καλιφόρνιας, τη Σαρδηνία και φυσικά την Ικαρία μας, το περήφανο νησί και είναι όλες περιοχές με παράξενα πολλούς υπέργηρους κατοίκους.
Ας δούμε πώς ξεκινά η βραβευμένη μελέτη: «Η παρατήρηση ατόμων που φτάνουν σε αξιοσημείωτες ηλικίες και η συγκέντρωσή τους σε γεωγραφικές υποπεριοχές («μπλε ζώνες») έχει δημιουργήσει σημαντικό επιστημονικό ενδιαφέρον. Διάφορες αιτιολογίες έχουν προταθεί όπως κατανάλωση λαχανικών, ισχυρές κοινωνικές σχέσεις και γενετικοί δείκτες. Σε αυτήν την εργασία αποκαλύπτουμε κάποιους νέους δείκτες πρόβλεψης αξιοσημείωτης μακροζωίας για «υπερεκατοντούτεις». Στις ΗΠΑ το ξεπέρασμα των εκατό ετών συνδέεται με την απουσία ληξιαρχικών αρχών. Η εισαγωγή κρατικών πιστοποιητικών γέννησης συνδέεται με μια μείωση 69-82% του αριθμού αυτών που ξεπερνούν τα 100. Στην Ιταλία, η οποία έχει εδώ και πολλά χρόνια πιο ομοιόμορφα κρατικά αρχεία γεννήσεων, την αξιοσημείωτη μακροζωία αντιθέτως την προβλέπει καλά το χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα και το μικρό προσδόκιμο ζωής. Τέλος, οι μπλέ ζώνες της Σαρδηνίας, της Οκινάουα και της Ικαρίας, αντιστοιχούν σε περιοχές με χαμηλά εισοδήματα, χαμηλό αλφαβητισμό και μικρό προσδόκιμο σε σχέση με τους αντίστοιχους εθνικούς μέσους όρους».
Εν κατακλείδι, «η σχετική φτώχεια και το μικρό προσδόκιμο αποτελούν απρόσμενους προβλεπτικούς δείκτες για το ξεπέρασμα των 100 και των 110 ετών και υποστηρίζουν την ύπαρξη ως πρωτευόντων παραγόντων τον ρόλο της απάτης και του σφάλματος». Δεν χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση νομίζουμε.
Σε άλλους τομείς ανθρώπινης γνώσης, είχαμε την μεταθανάτια βράβευση του ιδρυτή του μπιχαβιορισμού B.F. Skinner για τα (επιτυχημένα) πειράματα που είχε διεξάγει το 1959 για τη διεύθυνση πυραύλων με χρήση ζωντανών περιστεριών, την μελέτη της πιθανότητας τα φυτά να διαθέτουν όραση λόγω της ιδιότητάς τους να μιμούνται πλαστικά φύλλα αφημένα δίπλα τους, την μελέτη της αποτελεσματικότητας της κολύμβησης μιας νεκρής πέστροφας και τη χρήση χρωματογραφίας για να ξεχωρίσουμε μεθυσμένα από νηφάλια σκουλήκια (έρευνα που συνδέεται, λέει, με την επιστήμη των πολυμερών).
Εύφημος μνεία θα πρέπει να αποδοθεί στο ιγκ νόμπελ ιατρικής με την ανακάλυψη ότι ψευδή φάρμακα χωρίς ενεργή ουσία (πλασίμπο) τα οποία όμως προκαλούν πόνο μπορούν να είναι πιο αποτελεσματικά από κανονικά φάρμακα τα οποία όμως δεν έχουν παρενέργειες.
Επιστήμη και μη επιστήμη
Τα ιγκ νόμπελ είναι περισσότερο επιστημονικά από όσο φαίνεται αρχικά και τα κανονικά Nόμπελ είναι περισσότερο κωμικά από όσο υποστηρίζουν.
Για παράδειγμα, αν όντως τα αποτελέσματα της σχετικής δημοσίευσης ισχύουν (που αυτή τη στιγμή δεν έχουμε ακόμα λόγους να τα αμφισβητούμε) το ιγκ νόμπελ ιατρικής απλώς ενισχύει την γνώση μας ότι η ίαση είναι κάτι πολύ ευρύτερο από ένα φάρμακο ή μία επέμβαση. Και όμως, η άμεση καταφυγή στο φάρμακο και στο νυστέρι, αυτή είναι η απολύτως κυρίαρχη, «επιστημονική» άποψη, η κυρίαρχη ιδεολογία επί του ζητήματος. Κάθε διαφωνία με τις (καταστροφικές) πρακτικές των φαρμακευτικών εταιριών αυτομάτως και ασυζητητί κατατάσσεται στην κατηγορία «ψεκ» ακόμα κι όταν η όποια διαφωνία ή αντίρρηση είναι επιστημολογικά έγκυρη.
Το νόμπελ πάλι για τις μπλε ζώνες έχει και αυτό μια διπλή ερμηνεία. Από τη μία δείχνει ότι τα αποτελέσματα της στατιστικής εξαρτώνται απολύτως από την ποιότητα των δεδομένων που έχουμε. Αν η δημοσίευση έχει δίκιο, τότε οι έρευνες που αφορούν τις μπλε ζώνες μακροζωίας έπεσαν θύματα των λάθος πληροφοριών που ενσωμάτωναν. Το ίδιο ισχύει και αν η έρευνα είναι λανθασμένη: ο συγγραφέας έχει τότε πέσει θύμα της γνωστής αρχής «συσχέτιση δεν σημαίνει αιτιολόγηση» (και των ελαφρώς ρατσιστικών προκαταλήψεών του). Μπορεί δηλαδή όντως ο απλός, φτωχός τρόπος ζωής να προκαλεί εκτός από τη μείωση του μέσου προσδόκιμου και την ύπαρξη πολλών εξαιρέσεων μεγάλων ηλικιών (αν και οπωσδήποτε αυτό δεν ακούγεται πιθανό).
Από την άλλη, η μελέτη είναι απόδειξη του μετα-επιστημονικού συμπέρασματος ότι η στατιστική, παρά τα μαθηματικά της, δεν είναι θετική επιστήμη, αλλά πολιτική, διαμόρφωση κρατικής πολιτικής όπως λέει και το όνομά της, προερχόμενο μέσω του γερμανικού Staat (κράτος) από το ιταλικό statista, «αυτός που ασχολείται με τα του κράτους». Μπορεί κανείς με ελάχιστο κόπο είτε να δράσει κακόβουλα και να πάρει τα «σωστά» δεδομένα ή να τα «μαγειρέψει» λίγο ή απλώς να μην λογαριάσει όλες τις άπειρες αλληλεπιδράσεις των φαινομένων στην πραγματική ζωή και να νομίσει ότι έβγαλε ένα συμπέρασμα που δεν ισχύει, αλλά (άθελά του ίσως) ενισχύει την κυρίαρχη αντίληψη για τα πράγματα.
Τα ιγκ νόμπελ δεν διαφέρουν από την κυρίαρχη αντίληψη για την επιστήμη, τον επιστημονισμό: στο κάτω-κάτω αγνοούν όσες επιστήμες δεν έχουν μαθηματικά και δεν δημιουργούν νέες τεχνολογίες, όσες δηλαδή δεν είναι «θετικές». Δεν υπάρχει ούτε νόμπελ ούτε ιγκ νόμπελ για Ιστορία, Νομικά, μη στατιστική Κοινωνιολογία κλπ.
Τα ιγκ νόμπελ τα σώζει βέβαια η πλάκα και το χιούμορ. Όμως, η βαθύτερη κριτική που θα μπορούσε να ξεκινήσει από αυτά λείπει, υπονοείται μόνο, μέσα ακριβώς από την αυτοπαρωδία των επιστημόνων, αφήνει ασυμπλήρωτο το περίπλοκο αυτό παζλ που είναι η επιστήμη. Γιατί ποτέ αυτή δεν είναι αθώα προσπάθεια εξαγωγής ηλιακού φωτός από αγγούρια για τη χαρά της ανακάλυψης όπως τόσο συχνά υποστηρίζει η ίδια…
